هۆزوعەشیرەکانی کوردستان - عەشیرەی دێبۆکری

Monday, 19/08/2013, 12:00

2135 بینراوە

"عەشیرەی دێبۆکری "
عەشیرەی دێبۆکری بە سەر پەرەستی " بەیرەم یا بایرام ئەغا" لە کۆتایی دەسەڵاتی " نادر شای ئەفشار " دا نزیک لەساڵی ١١٥٧ ی قەمەری" لەشاری " دیاربەکریا ئامەد" کە لە حاڵی حازردا وەکو شارێکی تورکیە بە حیساب دێ کۆچیان کردووە وهاتونە ناوچەی ، موکری یا موکریان . هۆی کۆچی وان جۆراوجۆرە، وشکساڵی ،قاتوقڕی وهیندێک بابەتی دیکە کە باسیان لێ دەکرێ بەڵام بەروونی ئاشکرا نەبووە کە هۆی کۆچ کردنیان بۆ چی دەگەڕیتەوە؟ یەکەم ناوچەیەک کە لێی دەمێننەوە شوێنێکە لە نزیک " شاوەلێ " بە ناوی ، بیرموو ، لە دەوروبەری خانێ کە ماوەیەک بە شێوەیەکی چادر نشینی سوکنا دەبن .
چەند بنە ماڵەش بە ناوی ،ئەشکوتی وێڕای بەیرەم ئاغای بون کە لە حاڵی حازردا لە ڕەچەی ئەوانن کە لە قزڵقۆپی و قەرەقشڵاق دەژین . عەشیرەی دێبۆکری پێش هاتنیان بۆ ناوچەی مهاباد بە نازناوی هۆزی " قارە مانی" بە ناو بانگ بون .دوای ماوەیەک لە ژیانی چادرنشینی دەباز بون ولە گوندی " دێبۆکری " کە ئەو گوندەیان لە مالکی پێشوو کڕیبو جێگیر بون و لەو کاتەوە بە عەشیرەی " بە ناوبانگ بون '' بەیرەم ئاغا دوای پێنج ساڵ کۆچی دوایی کرد ومەزاری " پیروباییز " لە نێوان گوندی دێبۆکر و قازی ئاواهەڵکەوتبوو بە خاک سپێردرا .کۆڕەکانی وی : رەسوڵئاغا ، سولێمان ئاغا ،شێخ ئاغا ، دێنە ساوجبڵاخی موکری . دوای ماوەیەک رەسوڵ ئاغا کە برا گەورە دەبێ خاوەن دەسەڵات ماڵەکەی دێتە مهاباد لە چوارێی ئازادی ژیاندەکا ،شەوێک چەند کەسێک لە پیاوەکانی سەر بە هۆزی پیران لە ماڵەکەی دەچنە ژوورێ و دەیکوژن .
کوڕەکانی،رەسوڵ ئاغا بە تۆڵەی خوێنی باوکیان هێرش دەبەنە سەر عەشیرەی ، پیران و خەسارێکی مەزنیان لێدەدەن.لو نێوەدا بوێری مەحەممەد ئاغا (یەکێک لە کوڕەکانی رەسوڵ ئاغا) سرنج راکێش دەبێ و دەست خۆشی پێ دەگوترێ . رەسوڵ ئاغا سێ کوڕی بە ناوەکانی : عەباس ئاغا ، مارف ئاغا ، موحەممەد ئاغا دەبێ . عەباس ئاغا برا گەورە بووە وکەسایەتیەکی زۆر خێرخوازو چاکەکار لە شاری مهاباد شوێن گەلێکی خێر خوازانی وەکو : مزگەوت ، حەمام ، بازاڕ ، باغ ،و........دروست کردووە کە لە نێویاندا ئاسەواری وەک ،مزگەوتی عەباس ئاغا ، کە لەو سەر دەمەشدا هەر ماوە .
عەباس ئاغا و براکانی وردە وردە دەستیان کرد بە کڕینی موڵک لە ناوچەی شار وێران و سوێنەکانی دیکە لە ماوەیەکی کەمدا بەشیکی زۆر وگەورە لە مەحاڵی شاروێران و دەشتی حاجی حەسەن و گوندەکانی دەوروبەری بۆکانیان لە خاوەنەکانی کڕی .
شێخ ئاغای مامیان لە دەشتی " حاجی حەسەن "و مامەکەی دیکەشیان سولێمان ئاغا لە گوندی " قوم قەڵا " نیشتەجێ بون . خودی عەباس ئاغا لە گوندی " ئیندرقاش " و مارف ئاغا لە گوندی " قەرەقشڵاق " و موحەممەد ئاغا لە گوندی" لەجێ " سوکنا بون .لە هەمان کاتدا لە شاری مهابادیش مەنزڵیان هەبوە. عەوڵاخانی موکری حاکمی ئەو کاتی مهاباد تێگەییشت کە خەڵک بە راستی عەباس ئاغایان خۆش دەوێ و رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێتە جێگای متمانەی خەڵک .هەر بۆیە نیگەرانی لێ زیاد بوو .
شەوێکیان بۆ نانخواردنی شەوانە بانگی کردە لای خۆی و دەستوری دا هەر ئەو شەوە بیخنکێنن .ئەو رووداوە لە ساڵی ١٢٥٦ی قەمەری لە کاتی دەسەڵاتی " موحەممەد شای قاجار " (باوکی ناسرەدین شای قاجار) روویدا .کەسانی گەورەو ناو داری هەڵکەوتوی عەشیرە ئەوانەن : یەکەمبەرپرس، عەباس ئاغا ، پاشان ، قادرئاغا ،دوای کۆچی وی توانای بەڕێوەبەری کەم بووە وبەرپرسیایەتی لە دەستیان دەچوو ودرا بە " حاجی موحەممەد ئاغای ئیلخانی کوڕی مارف ئاغا .
حاجی موحەممەدی ئیلخانی سێ کوڕی هەبوو : مەحمودئاغا ، حاجی باییزئاغا ، عەلی ئاغا .لە سەرەتای شەڕی جیهانی یەکەم یانی لە ساڵی ١٣٣١ی قەمەری کە حاجی موحەممەدئاغا پیرو پەککەوتە ببوو شەورۆژ خەریکی نوێژو دوعا بوو .
عەشیرەی دێبۆکری ویگڕا " عەلی ئاغای عەلی یار " (بە ناز ناوی ئەمیر ئەسعەد) چوکترین کوڕی حاجی موحەممەد ئیلخانیان بە سەرۆکی هۆز هەڵبژارد ،عەشیرەی دێبۆکری لە زەمانی دەسەڵاتی ویدا بە هێز ببوووعەشیرەکانی هاوسنوری مهاباد کە جار جار دەردی سەریان دروست دەکرد بێدەناگ ببون و لە ماوەی دوو شەڕدا لە گەڵ عەشیرەی مەنگوڕ وگەورک توانیان هەر دووک عەشیرە سەرکوت بکەن . لەو گوندانەی کە لە ژێر دەسەڵاتی عەشیرەی دێبۆکریدا بە ڕیوە دەچون وەکو گوندی : ئوچ تەپە ، حەمامیان ، شێخ لەر،ئەنبار ....... فێرگەی وانە گوتنەوەی ئایینی لێ دروست کرابوو . (پیاوانی ئایینی لە سەر ئەو باوەڕەن کە بایزئاغا ئیلخانی زادە زۆرتر سرنجی دەدایە سەر کار و باری مزگەوت و پەروەردەی کەسایەتی ئایینی).
لە تەواوی موڵکی سەربە هۆزی دێبۆکری خەریکی دروست کردن و دووبارە ساز کردنەوەی مزگەوتەکان بوون . لەساڵی ١٢٩٧ی قەمەری عەشیرەی دێبۆکری وێڕای مەنگوڕ دەیانخواست یارمەتی هێزەکانی دەوڵەتە بدەن بۆ سەر کرت کردنی " سمایل ئاغای شکاک "بۆ ئەو مەبەستەش بەرەو شاری " ورمێ " وەڕێ کەوتن ،لە نزیکەی گوندی ، مەحمەشە، لە نێوان دوو عەشیرەدا(مەنگوڕ و دێبۆکری) لە سەر جیاوازیەکی بچوک پێک هەڵپڕژان و خۆیان توشی شەڕ کرد ئەوەش بوو بە هۆی ئەوەی لە هەر دووک لا کوژراوێکی زۆری لێ بکەوێتەوە. هەر دوای ئەو شەڕە گەڕانەوە دەوروبەری شاری مهاباد لەو شەڕەدا ، عەلی ئاغا ، فیشەکی وەچاوی دەکەوێ چاوی راستی لە دەست دەدا. بەڵام پاشان لە گەڵ عەشیرەی مەنگوڕ رێک دەکەون ودۆستایەتی نزیک لە نێوانیاندا چێ دەبێ .
لە شەڕی یەکەمی جیهانیدا چەند جارعەشیرەی دێبۆکری لە گەڵ هێزی روسەکان دەرگیر دەبن لە یەکێک لەو شەڕانەدا لە ئەمیر ئاوا(نێوان مهاباد و میاندواو) چەند کەسێک لە کەسانی ناوداری دێبۆکری لە وەک ، گوڵاوی ئاغا ، شەهید دەبێ. روسەکان لە گوندی " ئیندرقاش " کوشتاری گەورە بە ڕێوە دەبن و پاشان دەچنە مهاباد و بە سەر پەرستی " ژێنڕاڵ رێبا چینکۆ " لە شاری مهابادیش کوشتاری مەزن پێک دێنن و ئەو شێرە ئاوە تێبەر دەدەن .
عەشیرەی دێبۆکری بە گشتی سوننەی شافەعین ، هەتا پێش ساڵی ١٣٤١ی هەتاوی لە تەواوی ناوچەی شاروێران ، مەحاڵی مەجیدخان ، ئاختاچی، گوندەکانی دەوروبەری بۆکان و سەقز،و دەشتی حاجی حەسەن وبەشێک لە گوندەکانی ناوچەی ، سڵدووز کە لە ژێر دەسەڵاتی دێبۆکریاندابوو کاری کشت وکاڵی بە ڕێوە دەچوو.دەتوانین بڵێن بەشی هەرە زۆری دانەوێڵەی ئازەربایجان لەەو زەویانەدا بەر هەم دەهێنران . لەو کاتە بەدواوە کە دابەشکردنی زەوی و زار دەستی پێکرد رۆژگاڕ وەرگەڕاوئەو هۆزە بە ناچاری شوێنی ژیانی خۆیان بەجێهێشت و روویان کردە شارەکانی مهاباد و بۆکان ومیاندواو. لە وێ بە بێ کاروباری رۆژانە سوکنا بون و زۆرینەیان ژیانێکی دژواریان تێپەڕ دەکرد .
کەسانێکی دیکەش چونە شارەکانی ، ورمێ ،کەرەج وتاران .لەسەر دەمی ئەوڕۆکەدا تەنیا ناوێک لەو عەشیرەتە ماوەتەوە و ژیانێکی تایبەتیخۆیان . عەشیرەی دێبۆکری لە حاڵی حازردا پێنج تایفەن کە هەر کام لە وان پاشناوی جۆرواجۆریان هەیە وەک : تایفەی شێخ ئاغا، بنە ماڵەی موحەممەد ئاغا ،بنە ماڵەی عەباس ئاغا ، بنە ماڵەت سولێمان ئاغا ، بنە ماڵەی مارف ئاغا . پاش ناوی تازەی هەر بنەماڵەیەک بریتیە لە : تایفەی مارف ئاغا ، عەلی یار ،ماروفی ، ئیلخانی زادە ،موهتەدی .گولابی ، پیرۆتی ، حیسامی ،رەسوڵی .
بنە ماڵەی موحەممەد ئاغا: موحەممەدی ، کەریمی،فەتاحی ، عەزیزی ،موزەفەری ،سدیقی ،دێبۆکری موجەڕڕەد،.
بنە ماڵەی عەباس ئاغا :عەباسی ،قادری ،شەهابی ،فەرید .
بنە ماڵەی سولێمان ئاغا : قارەمانی ، سولێمانی ، بایزیدی ،ئەحمەدی ، موحەممەدی ،دانیشمەند ، فەتاحی ، بووبەکری .
تایفەی شێخ ئاغایی :شێخ ئاغایی ، حەقیقی .
رێژەی نفوسی ئەو بن ماڵەیە نزیک بە ،بیست هەزارە ،و یەکجار زۆر میوان دارو بە حورمەتن .
سەر چاوە : مێژووی مهاباد ، جەنابی موحەممەد سەمەدی

وەر گێڕانەوە بۆ هەنگوین زمانی کوردی ، جەعفەر / سەرکەوت / کەریمی
٩/٣/٢٠١٣/ت/فەنلاند