بە بۆنەی ٨ی مارس - کامیان راستە، عیلمانیەکە یان ئاینی و مەزهەبیەکە؟

Saturday, 08/03/2014, 12:00

2509 بینراوە

لە مێژووی کۆمەڵگای مرۆڤایەتیدا، کێشەی نایەکسانی بونی ئافرەت لەگەڵ پیاو بە شێوەیەکی گشتی رەگیکی دوورو درێژی هەیە. لە هەمو قۆناغەکانی ژیانی مرۆڤایەتیدا ئەو کێشەیە بوونی هەبووە وە ژن لە قۆناغە جیاجیاکانی ژیانی مرۆڤایەتیدا لە هەموو دونیادا مافی پێشێلکراوە.

کێشەی نایەکسانی بوونی ژنان لە گەڵ پیاو، لەگەڵ گەشەکردنی کۆمەڵگاو سروشتی ژیانی مرۆڤایەتی گۆڕانی بەسەرداهاتوە، لەگەڵ ئەوەش تاوەکو ئیمرۆش ئەو کێشەیە بەردەوامە لە هەموو کۆمەڵگایەک و وڵاتێکدا، بەڵام جۆرو سروشت و رێژەی ئەو کێشەیە جیاوازی هەیە لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر وە لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر، بە گوێرەی جیاوازی ئاستی رۆشەنبیری و سیستەمی سیاسی دەسەڵات و حوکم و بوونی یاسای گونجاو وەکو چارەسەریک بۆ ئەو کێشە بەردەوام و زیندویە.

گەلێک تێروانین و بۆچوونی جیاوازهەیە لەسەر وەزع و کێشەی ژن هەر لە سەرتای دروست بوونی کۆمەڵگا سەرتایەکان و ژیانی تاکەکان، بێگومان تێروانینەکان زیاتر رەنگکدانەوەی جۆری بیرکردنەوەو بڕوا بوونە بە عەقیدەیەکی دینی مەزهەبی یان فەلسەفەیەکی عیلمانی تایبەتی دیاریکراو.

بۆیەش لەسەر ئاستی مامەڵە کردنی کۆمەڵگاو تاکەکانیش لەگەڵ مەسەلەو کێشەی ژنان، زیاتر پەیوەستە بە جۆری بیر کردنەوەی تاکەکان نەک پەیوەست بێت بە رەگەزی مرۆڤەکان. ئەو تاکەی بڕوای بە ئاینێکی تایبەتی دیاریکراو هەیە یان بڕوای بە فەلسەفەیەکی عیلمانی تایبەتی دیاریکراو هەیە، ئەوا بنەما فیکریەکانی کە خۆی هەڵیگرتوە دەیکا بە بنەمایەک بۆ مامەڵە کردن لەگەڵ ئافرەتو بزوتنەوەی ژنان و کێشەکانیان و مافو لێپرساوەتیەکانیان، بۆیە دور نیە پیاویک و ژنیک کە دەکەونە ژێر کاریگەری فەلسەفەیەکی دینی دیاری کراو یان فەلسەفەیەکی عیلمانی دیاریکراو هەمان بۆچوون و هەڵوێستیان هەبێ لە تێروانینیان بۆ کێشەی ئافرەتان و بزوتنەەوکەیان و چارەسەرەکان، هەتا ئەگەر ئەو جۆرە مامەڵەکردنە لە بەرژەوەندی کێشەو بزوتنەوەی ئافرەتان نەبێ چ بە تاکو چ بە کۆمەڵ.

بە درێژای مێژوو لە بنەرەتدا بە شێوەیەکی گشتی دوو بۆچوونی زەق هەیە، کە بووە بە بنمایەکی فکری عەقیدەیی بۆ تێروانین لە کێشەی ژنان، یەکەکیان عیلمانیەو ئەویتریان ناعلمانیە، دەتوانرێ وا پیناسە بکری کە تێروانینێکی دینی مەزهەبیە.

بە بڕوای هەندێ بنەما ئایینیەکان، ئادەمو حەوا لە قوردروستکراون. بەڵام حەوا لە تەڵۆکی پیاوەکە دروست کراوە وە دەرکردنی ئادەم لە بەهەشت خەتایکەی بۆ حەوا دەگەرێنەوە، ئەم دوو تێروانینەو تەفسیرە بۆ وەزعی ئافرەت هەر لە سەرەتای دروست بونی مێژوی مرۆڤایەتی کە تەنیا دوو کەس بوون، خۆی لە خۆیدا دانی پێگەیەکی تایبەتە بە پیاو و پێگەیەکی لاوازیش بە ژن. بۆیە ئەوەی هەڵگری عەقیدەیەکی وابێ وە سەدا سەد گەیشتبێتە راستی ڕەوانی ئەو بیرو بۆچۆنەو ئەو جۆرە دروست بوونە. بێگومان لە ژێر سایەی هەر سیستەمێک گوزەران بکات ئەوا بڕوای بەوە دەبێ کە پیاو مەرتەبەیەک لە سەروی ژنە، وە هەوڵدەدا ئەو جۆرە بۆچوونە پەیرەو بکا لە ژیانی رۆژانە، هەندێک جار هەر بەوەش ناوەستێ هەولدەدا لەو چوارچیوەیەش دەربچێ و گەشە بە سنوری ئەو جۆرە بیرکردنەوەی خۆی بدا لە نێو کۆمەڵگا.

لە تێروانینی علیمانیەکان جیاوازی دەسەڵاتەکانی ژن و پیاو لە کۆمەڵگا، دەگەرێنەوە بۆ سەرچاوە ئابوریەکان، بۆیە پێیان وایە وە بەڵگەش دەهێنەوە بۆ ئەوەی کە ئافرەت لە مەشاعیەی بیدایی خاوەن دەسەڵات بوە بە حوکمی ئەوەی زاوزێێ کردوە وە سەرچاوەی بەرهەم هێنەر بوە، وەکو شیردان بە منداڵ وە خواردن پەیداکردنو کە ئەو کات بریتیبوە لە کۆکردنەوەی گیاوگۆڵ. دوای وردە وردە بەهۆی گۆرانی بارودۆخی ژیان، پیاو چۆتە دەرەوە بە تایبەتیش بۆ راوکردن، گەشە کردنی ئابوری پێکهاتنی هۆزو عەشیرەت، پەیدا بوونی موڵکیەی تایبەت، ئینجا پیاو دەسەڵاتی ورگرتۆتەوەو کۆمەڵەگا بەرەو پیاو سالاری چووە هەتا ئەوڕۆ.
رەنگە شتیکی نامۆ نەبێت کە مرۆڤ بە وردی بیر لە هەردو تێروانین بکاتەوە لە هزری خۆی ئاراستەیەکی تر وەر بگرێ کە ببی بە دروستبونی ئارگومێنتێکی تر جیاو بەدەر لە هەردوو ئاراستەی سەرەوە.

دروستکردنی مرۆڤ لە قورو دەوایش دروست کردنی ئافرەت لە تەلۆکی پیاوەکە زۆر تەفسیریکی بەهێز نیە بۆ عەقڵی مرۆڤی دونیای ئەو رۆ، کە جیهانی پیشکەوتن و تەکنەلۆجیاو کەشفکردنی بۆشای نێوان زەویی و کەوکەبەکانی ترە.

تێروانینە علمانیەکەش، بەوەی کە ئافرەت دەسەڵات بەدەست بوە بە حوکمی پەیوەندیە ئابوریەکان لە قۆناغی مەشاعیەی بیدائی، ئەویش ئەگەر زۆر لێی ورد دەبیەوە زۆر شتیکی موقنیع نیە وە جەدەلێک لە مێشک دەخوڵقێنێ بەوەی کە لە قۆناغە سەرتایەکانی ژیانی ئادەمیزادا، بۆ بەردەوام بوون لە ژیان مرۆڤ تەنیا پێویستی بە خواردن نەبوە، بەڵکو ژیان ئەو کات زۆر سەخت بووە، هەتا لە قۆناغی مەشاعیەی بیدایش مرۆڤ بە بەردەوامی لە ململانێ و ناکۆکی بوە لەگەڵ سروشت و رووبەروو بونەوە لەگەڵ ئاژەڵە دڕندەکان، ژیانی لە ناو ئەشکەوتو دارستانەکانو بیابانەکان بردۆتە سەر، واتە مرۆڤ ئەو کات نەیتوانیوە بەوشێوەیە ماڵی هەبێو ژیانی لە مەترسیە سروشتیەکان بپاریزێ، تەنیا شتیک کە حەسمی ئەو ململانێیەی کردوە هێزی جەسەدی بووە.

راستیەک هەیە دەبێ دانی پیادا بهێنین، ئەویش ئەوەیە جۆری دروست بوون و تەکوینی جەسەدوهەیکەلی ژنو پیاو لە بناغەدا، بە شێوەیەکی سروشتی جیاوازیان هەبووە وەکو ئێستا، بە واتەیەکی تر فیزیکلی پیاو لە تەکوینی جەستەی زۆر لە ژن بەهێز ترە، لێرەدا مەبەست ئەوە نیە کە لە تەکوینی عەقڵو میشک جیاوازیان هەبێ، بەڵکو لەروی بەدەن. کاتێ کە مرۆڤ لەگەڵ سروشتدا هەمو کاتێ لە ململانێ بوو بێ، بێگومان پێویستی بە بەدەنیکی بەهێز هەبوە بۆ ئەو بەرەنگاری بونەوەیە بۆ بەردەوام بوون لە ژیان، ئەو بەدەنە بەهێزەش بە شێوەیەکی سروشتی پیاو خاوەنی بووە نەوەکو ژن. بۆیەش راستە بۆ ژیانی ژن و پیاو پەیوەندیە ئابوریەکان و نان پەیداکردن گرنگ بووە، بەڵام لەویش گرنگتر ئەوە بووە، کە چۆن بەرەنگاری مەترسیە سروشتیەکان بوونەتەوە، بۆ خۆپاراستن و بەردەوام بوون لە ژیان، دیفاع کردن لەمان و بەردەوام بوون لە ململانێیەکە وەکو شتیکی خۆرستی فتری لە غەرائیزەکانی مرۆڤدا بوونی هەبوەو هەیە. بۆیە ئارگیومینتەکە ئەوەیە ئایا بۆ هەڵسەنگاندنی وەزعی ئافرەت لە کۆمەڵگا سەرتاییەکانەوە، کام تەفسیر راستە عیلمانیەکە یان ئاینی و مەزهەبیەکە؟