ئبن ڕوشد لە سەر حەقە !

Sunday, 22/09/2013, 12:00

2701 بینراوە

و. لە عەرەبیەوە((یاسین لەتیف))

گەورە ترین بەڵگە بۆ گرنگى ئێمە ئەوەیە كە بوینەتە سەنتێزى بایەخى جیهان ، تەنانەت گەر هەندێك جاریش بە شێوەیەكى نەگەتیف بێت . هیچ كەسێك بایەخ بە نەتەوەى مامناوەندى و پەراوێز نادات چەندە كاراو ناكارا بێت ، هیچ كەسێك هەست بە بوونى ناكات . بەڵام ئێمەى عەرەب و موسڵمان ، هیچ گۆڤارو كۆنفرانس و نووسەرێك نییە قسە لە سەر ئێمە نەكات و هەوڵى تێگەیشتنى بوون و كولتورمان نەدات . هەموو تیۆرە نوێكانى فەلسەفەى مێژوو بە دەورماندا سوڕاونەتەوەو ، لە پێكادانى ژیارەكان تا دیالۆكى ژیارەكان ،بە دەر لە ئیسلام و دیمۆكراسى ، یان یاخى بوونى عەرەب ...هتد . كۆى دیبەیتە گەورەكان لە چەرخى گڵۆبڵازەیشندا بە شێوەیەكى گشستى یان جزئى لە دەورى ئیسلام دەسوڕێتەوە ، نەك لە دەورى بوزى یان هندۆسى یان كۆنفۆشسى سینى سەربارى ئەوەى ئەم دینانە بە سەدان ملیۆن بڕواداریان هەیە . ئێستا نموونەیەك دێنەمەوە لە سەر ئەوە كە بریتیە لە مەنازرەیەكى فیكرى كە لە ئاستێكى بەرزدا بە ڕێوە چوو لە نێوان لۆك فیرى و ڕیمى براغ ، كە هەردووكیان لە گەورە ڕۆشبیرەكانى ئێستاى فەرەنسان . یەكەم فەیلەسوفیان پەرتووكەكانى بە سەدان هەزار دەفرۆشرێت و بۆ تێكڕاى زمانەكانى جیهان وەر دەگێڕدرێن ، زیاد لەوەش ئەو وەزیرى پەروەردەو فێركردن بوو لە سەردەمى شیراك دا . بەڵام دووەمیان مامۆستاى فەلسەفەى عەرەبى و یەهودیە لە هەردوو زانكۆى سۆربۆن و میونیخ . .. چۆن ئەم مەنازرە بێ ئامانەى نێوانیان ڕویدا گەر نەڵێین جەنگ ؟ سەرەتا كامیان ئاگرى بەردایە ئەویتریان ؟ لە واقیعدا بڕیارەكان بەم جۆرە دەستى پێكرد : ــ لە سەرەتاوە یەكێك لە ڕۆژنامە نووسەكان ڕێپۆرتاژێكى لە گەڵ وەزیر((لۆك فێرى)) كرد سەبارەت بەو ڕایە زاڵەى ڕۆژئاوا كە پێیوایە مەسیحیەت گونجاوە لە گەڵ عەقڵ و فەلسەفە كە چى بە پێچەوانەوە ئیسلام دژیان دەوەستێت . ئەمە پێچەوانەى بۆچوونەكانى من بوون و لە واقیعدا سنگمى تەزاند ، بەڵام بە نەخێر وڵامى دایەوە ، ئەم فەیلەسوفە بە ناوبانگە وڵامى دایەوە و گوتى : ـ ئەم قسەیە لە بناغەوە هەڵەیە چونكە ((ابن ڕوشد)) فەیلەسوفى عەرەب لەو پەرتووكەیدا بە ناوى ((جیا كردنەوەى گوتارى پەیوەندى لە نێوان حیكمەت و شەریعەتدا)) بانگەشەى بۆ فەلسەفە دەكرد ، ئەو بە تەنها فەیلەسوف نەبوو تەنانەت دادوەریش بوو لە دادگاى قڕتەبەدا و پیاوێكى ئایینى گەورەش بوو . یەكێك پرسیارى لێ كردو گوتى تا كوێ موسڵمان دەتوانێت عەقڵ و فەلسەفە بە كار بێنێت ؟ ووڵامى دایەوە : سێ گریمانە هەن ، یەكەم ئەوەیە كە فەلسەفە قەدەغەیە ، دووهەم ئەوەیە كە فەلسەفە چاوپۆشى لێ دەكرێت ،سێیەم فەلسەفە واجبێكە بۆ موسڵمان . ابن روشد دەڵێت بۆ وڵامى سێیەم ئەوەشى بۆ زیاد دەكەم، بۆ؟ چونكە دژایەتیەك لە نێوان ڕاستیەكانى ئایین و ڕاستیەكانى عەقڵ و فەلسەفەدا نییە . لۆك فێرى واى دەبینێت ئەم وڵام دانەوەیە پەسەندە ، چونكە ابن ڕوشد بە تەواوى بەرپەرچى ئەوانەى داوەتەوە كە دەڵێن ئیسلام لە گەوهەریدا دژ بە عەقڵ و گەشە كردنە . هەروەها دەڵێت قەدیس((تۆما ئەكوینى)) سەرگەورەى بیرى مەسیحى ئۆرپایە هەمان هەڵوێستى ابن ڕشدى بونیاد ناو كارێگەریش بوو پێى . لە ڕاستیدا خوێندكارێكى هەردوو ابن ڕشدو ئەرستۆ پێكەوە بوو . بەم جۆرە لەوێدا كە ڕاستیەكانى ئایین هەن هەمان ڕاستیەكانى عەقڵیش هەن و هیچ دژایەتیەك لە نێوانیاندا نییە ، گەر بە شێوەیەكى دروست وەكو ابن ڕوشد لە ئایین تێبگەین، نەك بەو شێوە هەڵەیەى كە ڕێچكەی توندڕەوەكانى ئێستایە . ئەمە نامەیەكى گەوهەرییە كە لە لایەن موسڵمانێكى ئەندلوسى و مەغریبى بۆمان هاتووە . لە لایەن كولتورى پەسەندى عەرەبەوە بۆمان هاتووە ، بەو مانایەى ڕۆشنگەرى لاى عەرەبە موسڵمانەكان هەبووە پێش دەركەوتنى بە چەندین سەدە لە ئۆرۆپا .... ئەمە وڵامەكەى ((لۆك فێرى)) بوو ، ئەى باشە ڕەد دانەوەكەى ((ڕیمى براغ)) چۆن بوو بۆى ، یەكەم بۆ ئەوەى تیشك بخەینە سەر دژواریەكان پێویستە ئەوە بزانین ((لۆك فێرى)) علمانیەكى عەیار تەواوە ، لە كاتێكدا ((ڕیمى براغ)) كەڵكەڵەیەكى مەسیحیانەى ئاشكراى هەیە و قوڵایەكەشى لە لاهوتیەتى كاسۆلیكیدایە . ڕەنگە ئەمە بڕیارێكى نامۆ بێت بۆ مامۆستایەكى ئەكادیمى كە لە یەكێك لە زانكۆ گەورەكانى ئۆرپا وانە بڵێتەوە . ڕیمى براغ بە جۆرێك لە فشەییەوە دەڵێت : ـ بەڕێز فێرى لە قسەكەیدا دوو هەڵەى كردووە ؛ یەكەم پشتى بە تەنها تێكستێكى ابن ڕوشد بەستووە كە دوو لە سەدى ئەو نوسراوانەى ناگرێتەوە كە نووسیونى ، دووهەم بەڕێز فیرى بە جوانى لە تێكستەكەى ابن ڕوشد تێ نەگەیشتووە . ئەم فەیلەسوفە عەرەبە خەڵكى دابەش كردووە بۆ سێ بەش : ئینسانى ئاسایى یان كوڕى كۆڵان گەر بەو جۆرە كوزارشتى لێ بكەین دەكەوێتە خوارەوەى لیستەكەوە ، دووهەم ئەوانەى قسە دەكەن دەكەونە ناوەڕاستەوە ، فەیلەسوفەكان بە سروشت دەكەونە سەرووى لیستەكەوە . بەم چەشنە فەلسەفە ئەركێكە تەنها بۆ فەیلەسوفەكان و لەو دوانەكەى دیكە قەدەغەیە . لۆك فیرى بیرى چووە ئەوە ڕوون بكاتەوە ، هەروەها بەڕێز فیرى ئەوەشى بۆ زیاد دەكات و دەڵێت ((تۆما ئەكوینى)) خوێندكارى ابن ڕوشدە . ئەمە بە ڕاى ((ڕیمى براغ)) هەڵەیەكى گەورەیە ، بۆ ؟ چونكە ابن ڕوشد بانگەشەى بۆ فەلسەفە كردووە لە بەرامبەر دادگاى شەریعەتى ئیسلام دا ، لە كاتێكدا ((تۆما ئەكوینى))ى پێچەوانەى ئەوەى كردوە ، بانگەشەى بۆ لاهوتى مەسیحى كردووە لە بەرامبەر دادگاى عەقڵ و فەلسەفەدا . دواجار ئەم قسە بۆشانە چیین ؟ بەڕێز فیرى دەیەوێت قەناعەتمان پێ بكات كە بەهاى عەقڵ لە لایەن ابن ڕشدو عەرەبەكانەوە هاتووە بۆمان ، پێیوایە گەر ئەوان نەبوایە ئێمە عەقڵانى نەدەبووین و نەماندەتوانى ڕێنسانسى گەورە بە دى بهێنین . ئەمە نا دروستە ، قەدیس ئەنسیلیم زەمەنێك پێش ابن ڕوشد كەوتووەو پێش ئەو دەركەوتووە . دواجار ((ڕیمى براغ)) بە توڕیەوە هاوار دەكات : براكەم لە گۆڕەپانى فەرەنسادا كۆمەڵێك ڕۆشنبیر هەن كە دەیانەوێت شكۆى هەموو چاكەیەك بگەڕێننەوە بۆ عەرەب لە ترسى ئەوەى تۆمەتى ڕەگەز پەرەستى ڕۆشنبیریان نەخرێتە پاڵ ! ئەوان دەیانەوێت بە هەر شێوەیەك بووە تارمایى ئیمپریالیزم و بەرپرسیاریەتى ئیمپریالیزم لە سەر شانى خۆیان لابەن . لە سەر حیسابى حەقیقەت عەرەبەكانیان خۆش دەوێت . لە كۆندا پێیان دەگوتین عەرەبەكان هیچ شتێكیان دا نەهێناوە ، ئەمە ناڕاستە و ، ئێستاش دەیانەوێت بە پێچەوانەوە قەناعەتمان پێ بكەن : كە عەرەب هەموو شتێكى داهێناوە ! هەروەها ئەمەش ناڕاستە . بەو مانایەى گواستمانەوە لە دژێكەوە بۆ دژێكى دیكە ، یان لە پەڕگیریكەوە بۆ پەڕگیریەكى دیكە . لە كۆتایشدا دەبێت ئەو زانیاریە بزانین كە ابن ڕوشد پاش كۆتایهێنانى پەرتووكەكەى داوا لە خەلیفە دەكات فەیلەسوفەكان لە ترۆپكى دەسەڵاتەوە دانێت و تێكڕاى پیاوە ئاینیەكانیش دوور بخاتەوە ، ئەمەش توندڕەویەكى فەلسەفیە دژ بە پیاوانى ئایینى !
ڕەنگە بڵێن : هەموو ئەمانە چ پەیوەندیەكى هەیە بە ڕوداوەكانى ئێستاوە ؟ بە پەلە وڵام دەدەمەوە : ـ گەر ابن ڕوشد لە خاكە تایبەتیەكەى خۆى هەڵنەهاتبایەو ، سەركەوتوو نەبوایە لەوبەرى دەریاى ناوەڕاستەوە ، ئەوان ڕێنسانسیان نەدەكردو ئێمەش دوانەدەكەوتین . ئاشكرایە ڕێنسانسى ئۆرۆپا لەو چركە ساتەوە هاو شێوەى موشەك بۆ سەرەوە دەڕوات و نەوەستاوە تاكو ئەمڕۆ . بەڵام لە جیهانى عەرەب و ئیسلامدا پێچەوانەى ئەوە ڕویداوە . كە چى وردە وردە بن زەلكاوى بەستەڵۆك دەكەوین و خەریكى دووبارە كردنەوەو كاویژ كردن و دژایەتى فەلسەفەو تەكفیر كردنى فەیلەسوفەكانین . داپۆشینى گۆڕەپانەكانى عەرەب و ئێرانى و توركى لە لایەن بزووتنەوەكانى ئیسلامى سیاسیى سەدەكانى ناوەڕاستەوە ڕاستەوخۆ دەرئەنجامى شكستى ابن ڕوشدو ابن سیناو فارابى و مەعەڕى پێش زیاتر لە 800 ساڵ لەمەو بەرە . ئەو كارەساتەى كە ئەمڕۆ لە میسر دەگوزرێت بە پوختى لێى تێ ناگەین گەر وەكو بابەتێك لە مەوداى ئەو زەمەنە زۆر درێژەوە شرۆڤەى نەكەین . ئێمە هەزار ساڵە شەڕ دەكەین بۆ داڕوخان و خۆ پەك خستن ، نەك بیست و پەنجاو سەد ساڵ . گرفتار و سەختی و مەترسى ڕووبە ڕوو بوونەوە لێرەوەیە چ لە میسرو غەیرى میسر . بەڵام سەركردەكانى ئیسلامى سیاسى كەى ئەم ڕاستیە سانایە تێدەگەن : ـ هەرگیز ناتوانرێت لە چەرخى جیهانگەرى یونۆڤێرساڵیدا حوكمى وڵاتێكى ژیارى وەكو میسر بكەن بە عەقڵیەت و كۆت وبەندى تیژى سەدەكانى ناوەڕاست كە زەمەنى بە سەر چووە . گەر ئەوان تەنها پەرتوكێكى فەلسەفى یان فكرى نوێیان بكردایەتەوە ئایا دەگەیشتینە ئەوەى كە ئەمڕۆ پێى گەیشتووین ؟ لە كاتێكدا ئەمە دەڵێم زۆر غەمبارم بۆ ئەوانەى بوونە قوربانى ، تەنانەت دەستم كرد بە گریان لە دۆخێكدا وێنەى هەندێك منداڵى جوان و خنجیلانەم دى لە تەمەنى گوڵ بوون تێیدا چوون . بەڵام ئەو داكیر كردنە فكریەى كە هەژموونى كردووە بە سەر عەقڵیەتى ((ئیخوانەكان)) دا لێ ناگەڕێت حەقیقەتى بڕیارەكان وەكو خۆى ببینن و ، خۆیان و تێكڕاى وڵاتیش دوچارى مەترسیەكى توند دەكەنەوە . ئەمە عەقڵیەتێكى خۆ كوژى بە كۆمەڵە . خودایە بۆ من و بۆ دوژمنەكانیشم ! لە واقیعدا بە توندى لە تاریكى ڕابردودا نقوم بوون ، وەكو دۆن كیشوەت دوچارى وەهم بوون و قۆچێك دەكێشن بەم چەرخەدا و پێیانوایە دەتوانن میلى كاتژمێر بگێڕنەوە دواوە ! .


هاشم ێالح ــ الشرق الاوسگ ــ ژمارە ((12681)) ـ لە 17/ 8 / 2013