یەکەى پێوانى ســەرکوتگەرى

Monday, 24/05/2010, 12:00

بێگومان زۆربەمان کەم تا زۆر ئاشــناین بە یەکەکانى پێوانە و مەزەندە کردنى زۆرێک لە سیفاتە فیزیکى و کیمیایى و سروشتیەکانى مادە و ڕووداوە جیۆلۆجى و جوگرافیەکانى زەمین و........هتد، کە هەموویان لە ســەر دەســتى زانایان و بیرمەندانى بەناوبانگى جیهانى دۆزراونەتەوە و داهێنراون و هەتا ئەمڕۆش یەکە و پێوانەکانیان بەکاردەهێنرێت کە زۆربەشــیان بۆ بەرز ڕاگرتنى کۆشــش و ماندووبوونەکانیان هەر بە ناوى خۆیانەوە ناو نراون و ئەمڕۆ مرۆڤەکان قەرزارى ئەو زاناو هۆشــمەندانەن چونکە لە ڕێ ى ئەو پێوەر و پێوانانەوە تێگەیشــتنیان بۆ زۆرێک لە و ســیفات و ڕووداوانە هەیە کە پێشــتر ئاماژەم پێدا، بۆیە ئەو زانا و دانیشــمەندانە ناویان هەر بە نەمرى ئەمێنێتەوە تا مرۆڤایەتى لە ســەر گۆى زەوى بمێنێت. لە خوارەوە ناوى هەندێک لەو پێوانە و زانا داهێنەرەکانیان ئەخەینە ڕوو دواتر دێینە ســەر ئەســڵى مەبەســتەکەمان: 1- یەکەى پێوانى هێزى کارەبا (ڤۆڵت) کە داهێنەرەکەى زاناى فیزیکى ئیتالى (ئەلیکســەندەر ڤۆڵتا) یە (1745-1827) هەروەها داهێنەرى پاترى کارەباشــە. 2- یەکەى پێوانى تەزووى کارەبا (ئەمپێر) کە داهێنەرەکەى زاناى فەرەنســى (ئەندریە مارى ئەمپێر) ە کە لە ســاڵانى نێوان (1775-1836) دا ژیاوە. 3- یەکەى پێوانى بارســتایی تەنەکان (نیوتن) کە داهێنەرەکەى زاناى ئینگلیزى (ئایزاک نیوتن) یان (ئیســحاق نیوتن) ە وە دۆزەرەوەى بیردۆزى هێزى کێش کردنى زەمینە و لە ســاڵەکانى نێوان (1643-1727) دا ژیاوە. 4- یەکەى پێوانى پلەى گەرما (فەهرەنهایت) کە داهێنەرەکەى زاناى فیزیکى ئەڵمانى (دانیال گابریل فەهرەنهایت) لە ســاڵى 1724 دا. 5- یەکەى پێوەرى هێزى زەمین لەرزە (بوومەلەرزە) کە بە (ڕێختەر) ناســراوە و داهێنەرەکەى زاناى ئەمەریکى (چارلز فرانســیس ریختەر) ە و لە ســاڵانى نێوان(1905-1985) دا ژیاوە. 6- یەکەى پێوانەى توانا (القدرە) کە بە (وات) ناســراوە و داهێنەرەکەى ئەنازیار و زاناى بەناوبانگى سکۆتلەندى (جیمس وات) (1736-1819). 7- یەکەى پێوانى خێرایى دەنگ (ماخ) کە داهێنەرەکەى زاناى فیزیکى نەمســاوى (ئێرنســت ماخ) ە کە لە نێوان ســاڵانى (1838-1916) دا ژیاوە. 8- یەکەى پێوانەى بارگەى کارەبا (کۆڵۆم) کە داهێنەرەکەى زاناى فیزیکى فەرەنســى (شــارل ئۆگســتان دى کۆڵۆم) ە و لە نێوان ســاڵانى (1736-1806) دا ژیاوە. ئەمە و دەیان و ســەدان داهێنانى دیکە کە بۆ ڕێز لێنان و زیندوو مانەوەى داهێنەرەکانیان هەر بە ناوى خۆیانەوە ناویان لێنراوە و بێگومان ڕەوڕەوەى بەرەو پێش چوونى زانســت و قەڵەم لە کۆمەڵگا زیندووەکاندا لەمڕۆشــماندا هەر بە گوڕ و تینێکى زۆرەوە بەردەوامە و مرۆڤایەتى ئەســتەمە واز لەو پێشــبڕکێ یە بهێنێت، تەنها هەر ئێمەى کوردى نەگبەت و داماو نەبێت لەو کاروانە خێرایەى زانســت و بیرمەندى و پێشــبڕکێ ى قەڵەمەدا بەجێ ماوین و بە دەســت دەســەڵاتداران و قۆرخکارانى نیشــتمانەکەمانەوە هەر لە خەیاڵى بێهوودە و بێ ئەنجامدا دەژین، وەنەبێ بیرمەند و دانا و قەڵەم بەدەســتى بەرز و هوشــیارمان نەبێت بەڵام ســەد مەخابن هەر زوو ناویان گوم ئەکرێ و ڕێگا لە هەوڵ و تواناکانیان ئەگیرێ و بە بێ ناو و نیشــان ســەردەنێنەوە یان دەربەدەر و ڕەنج بە خەســار ئەکرێن، چونکە دوژمنى یەکەمى دەســەڵاتداران و فەرمانڕەوایانى داســەپاو بە ســەر میللەتەکەماندا تەنها قەڵەم بە دەســتان و بیرمەندان و زانســت پەروەرەکانن، ئەوان چاویان بەرایى نایەت هیچ کەســێک لە ژێر هیچ ناوێکدا بێت لە ناو میللەتا ســەرهەڵبدات و ناو ناوبانگى شــایســتە بۆ خۆى و میللەتەکەى دەســتەبەر بکات چونکە هەرخۆیان حەیى لا یەموت بە خوداوەند و پیرۆز ئەزانن و کفرى واناکەن گرنگى بدەن بەو جۆرە کەســانە کە بێگومان ئەوە کردنەوەى دەرگاى فەنایە بۆ خۆیان، کەچى لەلایەکى دیکەوە ســەروەت و ســامانى ئەم میللەتەیان بۆ کلکە لەقکەران و نەزان و نەفامان هەڵڕشــتووە کە ناتوانن خشــتێک بخەنە ســەر خشــتێک بۆ ئەم نیشــتیمانەمان، هەربۆیە ئەمڕۆژەى میللەتەکەمانى تێکەوتووە پڕە لە نشــێوى و بێ دەســەڵاتى و دۆش داماوى ئەوەتا بۆ ســادەترین پێداویســتیەکانى ژیانمان دۆش داماوین و هەمووى لە وڵاتانى دەرەوە هاوردە ئەکەین کە دواکەوتووترین و بێ دەرامەتترین کۆمەڵگا و ووڵاتى ســەرزەمین هەر بۆخۆیان بەرهەمى دەهێنن و پێ یان عەیبە بۆ ئەو جۆرە پێداویسـتیانە ڕوو لە دەرەوەى خۆیان بکەن، ســەیرکەن تەنانەت هیمەتى دروســت کردن و بەرهەمهێنانى بێ نرخترین کاڵامان تێدا نەماوە و بە لێشــاو لە وڵاتانى دەور و بەر و دەرەوە هاوردەیان دەکەین: مەســینەى پلاسـتیکى، نەعل و قاپ و قاچاغى پلاســتیک ، دۆخین و لاســتیکى بەنەخوێن، عەلاگەى نایلۆن و کاغەز و مقەبا، جل و بەرگى منداڵ و ژن و پیاو، ســۆندە و گەســک و فڵچە، کالە و پاتە و پێڵاو،دایبى و مەمکەمژەى منداڵ، ســابوون و تایت و موعجیزە ، نوقڵ و چەرەســى جەژنەکانمان، تیپ و زەمق و کەتیرە ، گۆرەوى و دەســتکێش و مل پێچ، دەزوو و بەن و گوریس، ســوژن و دەرزى و بزمار، گوێنى و خام و جاو، جگەرە و چەرخ و شقارتە ، ماجیک و قەڵەم و پێداویســتى خوێندن و نووســین و............... ســەدان و هەزاران پێداویســتى ســادەى تر کە لە ئەژمار کردن نایەت کە تەنانەت لە ووڵاتێکى وەک (چین) دا زۆربەى ئەو بەرهەمانەى ئاماژەمان پێدان بە دەســتى منداڵان دێنە بەرهەم ، ئاخر ئەمە شــەرمەزارى نیە میللەتێک بگەیەنرێتە ئەو ئاســتە ، ئایا ئەمە دەرەنجامى چیە؟ دەرەنجامى ئەوە نیە کە دەســەڵاتداران و فەرمانڕەوایانمان هێندەى ســەلکە توورێک بایەخ بە زانا و بیرمەندانمان نادەن و بگرە ســیســتەمێکى پەروەردە و فێرکردنى وایان بۆ دامەزراندووین کە لە پاشــەڕۆژدا هیچ بیرمەند و زانایەک بەرهەم ناهێنێت و ئەگەر کەســانێکیش بە هیمەتى شــەخسى خۆیان ئاســتێکى بەرزى زانســت و هۆشــیارى و نووســین بە دەســت بهێنن ئەوا ئەو دەســەڵاتە هەر زوو دووریان ئەخاتەوە لە گۆڕەپانى چالاکى و بگرە ناویان گوم ئەکەن و ســەرکوتیشــیان دەکەن ، چونکە وەکو گوتمان ســەرهەڵدانى پســپۆڕ و زاناو بیرمەندان زەنگى خەتەرە بۆ ئەوان و لە پیرۆزى و دەســەڵاتیان کەم ئەکاتەوە. بەڵام بۆ زەروورەت و بە حوکمى زەبر و زەنگى زۆر لە ناو میللەتەکەماندا کەســانى هوشــیار و بیرمەند و قەڵەم بەدەســت هەر ســەرهەڵئەدات و لە کۆتاییدا ئەبێ هەر دڕ بەو شــەوەزەنگە بدەن کە دەســەڵاتداران بۆیان بەدیهێناوین، ئەوەتا لەم ســەدەى بیســت و یەکەمەدا قەڵەمێکى گەنج و لاو هاتە گۆ و لە ڕاســتى و پاکى بەولاوەى نەخســتە ســەر لاپەڕەى ســپى ئەو لاوە هەرچەندە بە تەمەن منداڵ بوو بەڵام لە ڕێزەى بیرمەندانى جیهاندابوو هەموو جیهانى بە ووشــەکانى هەژاند ئەو لاوە کاکە (ســەردەشــت) بوو بەڵام حەیف و خەســارە کە لە ناو میللەتى کوردا بوو، میللەتێک کە بە هۆى دەســەڵاتداران و فەرمانڕەوا داســەپاوەکانیەوە ئەو جۆرە بیرمەندانە جێگایان نابێتەوە و هەر لە ســەرەتاى ڕێگایاندا ڕووحیان ئەکێشــرێت و بە دڕندەترین شــێوازى نامۆ بەم ســەردەمە ناودەمى پڕ ئەکرێت لە فیشــەک و تراژیدیایەکى بێوێنە نیشــانى جیهان ئەدات و ســومعە و کەرامەتى نەتەوەیەک کە خۆى لە ئەزەلەوە زووڵم لێکراوە لەکەدار ئەکەن. بەڵام ســەد مەخابن بەم کارەیان پەتى زۆردارى خۆیان باریکتر کردەوە و بۆ جیهان ســەلمێنرا کە میللەتێک کە ئەو هەموو کارەســات و نەگبەتیەى بەســەردا هاتوە هێشــتا لە ژێر هەڕەشــە و ڕەشــەکوژى فەرمانڕەوایانى خۆیدایە و بوار بۆ ووشــەش نەماوە لە گەروەکان بێنە دەرێ، هەر بۆیە کاکە (ســەردەشــت) ئەمڕۆ بۆتە ڕەمزى ئەم میللەتە و ئیدى جیهانیان بە ناوى ســەردەشــتەوە ئەمانناســنەوە، ســەردەشــت ئیتر بووە بیرمەندێکى جیهانى کۆچکردوو و ســنوورەکانى ئەم نەتەوەشــى بڕی و پەیامێکى دا بە گوێ ى جیهاندا کە غافڵ بوونى ئێوە لە میللەتێک ئەمە دەرەنجام و کارەســاتەکەیەتى، بۆیە هەموومان دەبێ لە هەوڵى ئەوەدا بین کە بۆ یەکەمین جار لە مێژووماندا ســەردەشــتى بیرمەند بخەینە ناو ڕیزبەندى زانا و بیرمەندەکانى جیهانەوە و لە ئینســایکلۆپیدیاى جیهانیدا ناوى بە تۆمار بگەیەنین، نەک هەر ئەوە بەڵکو بۆ ڕێکخراوە جیهانیەکانى وەک مافى مرۆڤ و لێبووردنى نێودەوڵەتى و نەتەوە یەکگرتووەکان پێشــنیار بکرێت کە ناوى (ســەردەشــت) وەک یەکەیەکى پێوانەى ســەرکوتگەرى بۆ ڕژێم و دەســەڵاتە ســەرکوتگەرەکان بە کاربهێنرێت و ئەگەر هەر حکومەت و ڕژێمێک ڕادەى ســەرکوتگەریەکەى گەیشــتە (یەک ســەردەشــت) ئەوا زەنگى خوتەرى بۆ لێبدرێت و هەموو جیهان پێویســتە هەڵوێســتەى لە ســەر بکەن، واتە ببێتە پێوەرێک بۆ هەڵســەنگاندنى ڕادەى ســەرکوتگەرى لە جیهاندا چونکە قوربانیەکەشــى هەر ســەردەشــت خۆى بوو و بۆ ڕێز لێنان لەو لاوە بیرمەندە و بۆ مانەوەى ناوى بە نەمرى وەک وەفایەک هەق وایە جیهانیان بۆ خزمەتى مرۆڤایەتى بەو کارە هەســتن. بێگومان ئەگەر بەو پێوەرە ڕژێمى دەســەڵاتدارى داســەپاو بە ســەر ئەم میللەتدا هەڵســەنگێنین بێگومان ڕادەى ســەرکوتگەریەکەى لە دەیان و ســەدان یەکەى (ســەردەشــت) تێپەڕ دەکات. 24/5/2010