معمر قەزافی ، بن عەلی ، عەلى عبد اللە ێالح ، بەشار كورَى حافز اسد ، میسر لە كاتی عبدالناێر بەدواوە تا حوسنی موبارەك و چەند دەسەلاتى ترى ولاتانى عەرەبی و روژهەلاتی ناوراست و رژیمی بەعسی روخاوى عیراقیش هەموو بە كودەتا هاتونەتە دەسەلات نەوەك بە هەلبژاردن و شیوەى دیموكراسیانە . لە حوكمرانیشدا یان بەراستەوخو پشتیان بە هیزى سەربازى بەستوە یاخود بە دامەزراندنی حیزبیكی شمولى ناسیونالیست (نازى) لە بابەت حیزبە فاشی و نازیە كۆنەكانى ئەوروپا و لە سەر بنەما و هەیكەلیەتی حیزبە كومونیستە ستالینیەكانی هەفتاكان ، كومەلیكی كەمیش خویانیان بە سەر ئەو حیزبانەشدا سەپاندوە و هەموو دەسەلاتەكان لە دەست یەك كەس وەك كاریزما یان چەند كەسیك كوبوەتەوە . هیندیك دەولەتى تریش میرنشین یان پاشایەتیە و نەپاشایەتی دەستوریە و نەخەلك دەتوانیت ئەوان بگوریت یان هەلبژیریتەوە و بە سیستەمی ویراسە ماونەتەوە و حوكمرانی دەكەن .

ئەوانە لە ئەنجامی هەلبژاردن نەهاتوون تابتوانریت بە دەنگدان و هەلبژاردن لابدرین ، ئوپوزسیونیشیان نەهیلاوە یان بەرەوالەت و بو روكەش هەن و هیچ رولیكیان لە سیستەمی سیاسی ئەو ولاتانەدا نەبوە ، هەموو ئازادیەكان و تەنانەت ئازادى كەسایەتیش زەوت كرابوو بویە ناتوانریت بە رێگاى شەرعی دیموكراسی پەرلەمانی و هەلبژاردن بەركنار بكرین . گەلەكانیان دەیان سالە لە ژیر فشاردان ، نارەزایی و رقی خەلك لەوان كەلەكەی كردوە تا دەرفەتیك هاتەكایەوە بۆ تەقینەوە و روبەروبونەوە و تاقیكردنەوەى هیز و توانا، دەستپیك لە تونس و پاشان لە میسربوو بەو هویەى لە ناو پایەگاكانی دەسەلاتیشدا نارەزایی گەیشتبوە لوتكە و هەموو فاكتەرەكان خەملیندرابوو بۆ لەیەكداترازانی ئەو سیستەمانە ، هیزى چەكدار و تەنانەت حیزبەكانی دەسەلات بە هۆى بروانەمانی زورینە بەو شیوازى كاركردنە ى ئەوان و كردنی حیزب بە دەزگایەكی سەركوتكەر نەوەك هەر بەرهەلستی شەپولە جەماوەریەكەیان نەكرد (هەر وەك دەولەتە بە ناو سوشیالیستەكانى دوایی هەشتا و سەرەتاى نەوەتى سەدەى رابردوو كە بە هەمان شیوە بە بی فشارى دەرەكى بە یەكدا روخا و داتەپی بە كەمترین جولانی شەقام و هەموو جەماوەر پەیوەست بوو بەوان) لەو ولاتانش هەر وابوو هەرچەند لە میسر و تونس هیشتا بارەكە سەقامگیر نەبووە و ئەگەرى ئەوە هەر ماوە كە ئورگانیكی سەربازى خوی بسەپینیت یان كومەلیك دەسەلات زەوت كەن جا بەناوى ئایین یان ناسیونالیست یان هەرچ پاساویكی ترەوە بیت گەر بە زووى و بە شیوەى دیموكراسیانە سیستەمی سیاسی لە ولاتانە ریك نەخریتەوە و عەقلیەتی نوێخوازى دیموكرات نەتوانیت ساحەكە پربكاتەوە و هەلبژیرانی نوینەران لە لایەن خودى خەلكەوە ئەنجام نەدریت .

ئەوەى ئیستا لە لیبیا رودەدات ئەنجامیكی حەتمیە بو كەلەكە بوونی نارەزایەكان و تەسەلوتی قەزافی و بنەمالە و دارودەستەكەی . ئەوە هەستانەوەى خورسكی هەموو جەماوەرە و لە دەروەى ئوپوزسیونی تەقلیدی و ئەوانەى مەنفاش و لە دەرەوەى ئەوان هاتوەتە كایەوە هەر وەك ئەوەى 1991 عیراق ، هەرچەندە پاشان بەشیكی نارازى ناو دەسەلاتیشی پیوە پەیوەستبوون ، سیایە تەقلیدیەكان و سەركردە سەربازیەكانی پیشوو خەریكە دەستی بەسەردا دەگرن و بە ئاراستەى خویاندا دەیبەن . لە سەرەتادا رژیم توشی پشیوى بوو و خەریكبوو كونترولی بەتەواوەتی لە دەست دەچوو گەر ولاتانى دەورو بەر و دەروە رولی پوزەتیفیان ببیوایە وا بە زووى مەبەستەكە یەكالا دەبوەوە ، بەلام پاشان كە معمر قزافی هاتەوە سەرخوى هیزەكانی ریكخستەوە دۆخەكە ئالوزتر و قورستر بوە ، بە تایبەت زور بە درندانە روبەروى خەلكى راپەریو دەبیتەو هەر وەك بەعسی عیراق لە پاش راپەرینی یەكەم و چون خەمساردى كومەلگاى نیودەولەتی واى كرد سەدام راپەرینەكە بە زەبر لە ناوبەریت .

هەلویستی كومەلگاى نیو دەولەتی تا ئیستا و ولایەتە یەەكگرتوەكانى ئەمركا و ئەوروپا تەماشاكەر و هەر بە ووتە پشتگیرى دەردەبرن . كوبونەوەى دەولەتە عەرەبیەكانیش هیندیك لە روى مەعنەویەوە رولی دەبیت ئەگینا زورى پیدەچیت لە روى پراكتیكە كاریك بكریت ، زوریشیان لە ناوەروكدا ئەوەیان پیخوشنیە بەو هویەى لە پاشەروژی خوشیان دەترسن و بریارەكەیان دووفاقەیە، زورى ئەو هەلویستەى ئەوان و ولاتانی روژئاوا كات بەسەربردنە و تا كات بروات قەزافی فشارى زیاترى سەربازى دەخاتە سەر شورشگیرەكان و خەلكی راپەریو .من پیم وایە لەوەشدا لوبی ئیسرائیلی رولى بەرچاوى هەبیت لە هەموو ئەو ولاتانە و بە تایبەت لە ولایەتەیەكگرتوەكانى ئەمریكا . ئەوان مەترسایان لە بلاو بونەوەى ئاراستەى ئیسلامی رادیكال هەیە و لەوە سڵ دەكەنەوە كە رەنگە ئەو جولانانە بەو ئاقارەدا بروات . ترسی ئەوەشیان هەیە كە ئەو بایە ولاتانى ترى وەك یەمەن و ئەردوون و ولاتانى كەنداو و سوریاو شوینیتریش بگریتەوە و ترازوى هیز لە ناوچەكە بگوردریت و لە دەست دەرچیت و نەوەك تەنها بەرژەوەندیەكانیان بەلكو هەبوونی خودى خوشیان بكەویتە مەترسیەوە . بویە ئەو كاتبەسەربردنە دەرفەت بە قەزافی دەدات زیاتر خوى كوكاتەوە و هەلی تەنگهەلچنین بە خەلك بدات ، یان لە ئەگەریكی تریشدا فاكتەریكی تر هاتە كایەوە وبەشیكی ترى گەورەى دەسەلات پشتی لەو كرد وا تا كومەلەى نیودەولەتی خوى یەكالا دەكاتەوە لە ناو لیبیا بارەكە بە لایەكدا دەكەوت ، ئەو كاتەش رولی ئەوان هیچ كاریگەر نابیت .

بە برواى من گەر لە چەند روژى داهاتوودا هەنگاوى عەمەلى نەنریت بو ریگاگرتن لە قەزافى و هیچ فاكتەریكی ناوخوى گرنگى چارەنوشسساز روو نەدات كە ئیستا قەزافی كونترولی تەرابلوس و چەند شوینی ترى كردوە ، وا هیرشەكانی توندتر دەكات و چارەنوسی خەلكى ئەوێ و راپەرینەكە هەر وەك ئەوەى عیراقی نەوەت و یەكی بەسەردا دیت و ئەوەش كاریگەرى نیگەتیڤى بو سەر سەرجەم جولانەوەكانى ناوچەكە دەبیت و گەورەترین زیانیش بە جولانى دیموكراسی دەگەیەنیت .

ئەمەش ئەوە دەخاتە روو كە دەولەتان لە كاتى دروستبوونی مەترسی لە سەر بەرژەوەندیەكانیان گەلانیان لە بیر دەچیتەوە وواتى دیموكراسی و مافی مروف و ئازادى بە سودى خویان ناگورنەوە و ئەوە تەنها روكەشە .