پرۆژەی ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان (National Security Agency)
Sunday, 24/01/2010, 12:00
د.سالار باسیرە
(پسپۆر لەبواری زانستە سیاسیەكاندا)
[email protected] ئاسایش گەورەترین دوژمنی ئەو بونەوەرانەیە كە بەلەنێوچوون مەحكومن (شێكسپیر)پێشەكی:ئاسایشی نەتەوەیی بۆ كورد لەسەرجەم بەشەكانی كوردستان لەلایەن ئەو دەولەتانەوە ئاسایی دەبێت بگیریتەبەر كە كورد تێیدا دەژی. شیوازی پاراستنی ئەم ئاسایشە لەلایەن ئەم دەولەتانەوە چۆن بوە پێویست بەروون كردنەوە ناكات. ئەوەی جێگای باسەكەیە لێرەدا بریتیە لەباشوری كوردستان، تەواوتر بریتیە لەهەریمی كوردستانی عیراق. عیراق بەپێی دەستور دوای روخانی بەعس بە عیراقی فیدرال ناودەبرێ بەلام بەواقع و لەپراكتیكدا كاری پێنەكراوە. ئەوەی هەریمی كوردستان بەهۆی بارودۆخیكی ترەوە بۆتە ئەمری واقع لەعیراق دا وجگە لەم هیچ هەریمیكی تری فیدرالی دروست نەبوە لەم دەولەتەدا.ئایا ئاسایشی ئەم هەرێمەی كوردستان لەچوارچێوەی ئەم دەولەتەی ئیستەی عیراقیدا بەدی دێت؟ ئایا دەكرێ پرۆژەیەكی ئاسایشی تایبەت بەهەریمی كوردستان هەبێت، وئایا چۆن لەرووی سیاسی و یاساییەوە مامەلەی لەگەلدا بكرێ لەسەر ئاستی نیوخۆی هەرێم وعیراق ونێودەولەتی؟ هەلەیە ئەو كاتە بیر لەدروست كردنی دەزگایەكی ئاوها بكریتەوە كاتیك كە بكەوێتە بەر هەرەشەیەكی جدی نیوخۆ، یان دەرەكی وەك ئەوەی توركیاو ئیران كە بۆتە پەیام وزەنگیكی جدی بۆ سەر ئاسایشی هەرێم.یەكێك لە ئامانجەكانی لەشكركیشیەكانی تورك بۆ سەر هەریم مەبەستی زۆری هەبوە، یەكیك لەمانە بۆ تیكدانی ئاسایش وبەرقەرارنەبوونی ئاسایشە لەهەرێمدا كە ئەنجامەكانی هەمە لایەنەن.بەهۆی زامن نەكردنی ئاسایش و ئارامی زۆریك لە وەبەرهینەكان لەوانەیە پارە لەهەریم نەخەنە كارەوەو سەرمایەكانیان بگویزنەوە بۆ شوینی تر.
ئەمە هەرچەندە ئاسایش سەرجەم بوارە جیاوازەكان لەخۆ دەگریت. ئەوەی لیرەدا كارم تیدا كردوە بریتیە تەنیا لەرەشنوسیك و ئەم بابەتە هەستیارە پیویستی بە دامەزراندنی دەزگایەكی گەورەی موئەسەساتی هەیە لەهەریم دا كە هەتا نوسینی ئەم پرۆژەیە ئەنجام نەدراوە. بۆ تیگەیشتن لەناوەرۆكی پرۆژەیەكی ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی بۆ هەریم بەپیویستم زانی شیكردنەوەیەكی گشتی ئاسایش بكەمە بەشی یەكەمی توێژینەوەكە.بواری ئاسایشی نەتەوەیی كوردیی، كە هەتا ئیستە دەسەلاتی سیاسی كورد وەك پرۆژە كاری بۆ نەكردوە، لەوانەیە كەمتەرخەمی بوبیت، یان ئەم تیمایە هەتا ئیستە بەگرنگ وەرنەگیرابیت، لەبەر هەر هۆیەك بیت ئەمە هەتا ئیستە بابەت نەبوە، بەلام چیتر پیویستە دەسەلاتی سیاسی كورد لەهەریم پرۆژەیەكی ئاوها گرنگ بخاتە بەرنامەی خۆیەوەو كەسانی پسپۆرو دلسۆز كاری تیدا بكەن. پیویستە كورد خۆی وەك بەرنامە ریژی بۆ بكات، پرۆژەیەك كە لەسەر ئاستی پەرلەمان و حكومەت بنیات بنرێ، بەلام هاوتەریب بەمەش لیستی كوردیش لەپەرلەمانی عیراق چالاك بێت بۆ ئەگەری پرۆژەی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی عیراق ئەو كاتەی بخریتە بەردەم پەرلەمانی ناوەند بۆ دەنگدان لەسەری، قسەی هەبێت لەسەر پرۆژەكەی،لیرەدا دەردەكەویت كەبابەتەكە بەشیوازی جودا لای لایەنە جیاوازەكان پیناسەو لێَكدانەوەی بۆ دەكریت. ئەمە دەبیت ببیتە ئەرك و كاری پەرلەمانی ئایندەی هەریم و هیزە ئۆپۆزیسیۆنەكانیش. پرسیارەكە هەمیشە ئەوەیە بۆچی ئاسایشی نەتەوەیی لە ولاتیكدا بەرقەرار نییە؟
تەوەری یەكەم
رەهەندەكان و بنەما بنچینەییەكانی ئاسایش كۆمەلیك رەهەند وبنەمای گرنگ هەن سەبارەت بەئاسایش،لیرەدا ئاماژە بەهەندیكی ئەدەم كەبریتین لە،
یەكەم: رەهەندی سیاسی: پاریزگاری لەكیانی سیاسی دەولەت دەكات.
دووەم: رەهەندی ئابوری: كەش وهەوای گونجاو بۆ دابین كردنی پێویستیەكانی گەل و تەوفیر كردنی رێگای پێشكەوتن ورەفاهیەت بۆی.
سێیەم:رەهەندی كۆمەلایەتی كەمەبەستی رەخساندنی ئاسایشی هاولاتیان بەقەد ئەوەی گەشەپیدانی هەستكرد بەوەی كەسەربوون وپشتیوانیكردن زیاد دەكات.
چوارەم: رەهەندی ئایدیۆلۆژی كەهزرو بیروباوەرەكان زامن دەكات وداب ونەریت و بەهاكان دەپاریزێ.
پێنجەم: بریتیە لەرەهەندی ژینگەیی،زامن كردن دژی مەترسیەكانی ژینگە بەتایبەتی دەربازبوون لە شتی بێكەلكی تووردرا.
ئەمەو دارشتنی ئاسایش لەبەر رۆشنایی چوار بنەمای بنچینەیی ساز دەبێت: یەكەم: پەی بردن بەهەرەشەكان جا دەرەكی بن یان ناوخۆ.
دوەم: ویناكردنی ستراتیژیەتیك بۆ گەشەپیدانی هیزەكانی دەولەت وپیویست بوون بەرەو دەرچوونی زامنكراو.
سێیەم: رەخساندنی توانای روبەروبونەوەی دەرەكی وناوخۆ بەبنیاتنانی هیزی چەكدارو هیزی پۆلیس كەتوانای بەگژداچوون وروبەروبونەوەی ئەم هەرەشانەی هەبیت.
چوارەم: ئامادەكردنی سیناریۆو كارڕایی بۆ روبەروبوونەوەی هەرەشە جا دەرەكی بن یان ناوخۆ.
چوار ئاستەكەی ئاسایش لیرەدا پیویستە ئاماژە بەئاستەكانی ئاسایش بدەم كە بەپیی پسپۆران بریتین لەمانەی خوارەوە:
یەكەم: ئاسایش دژی هەر مەترسیەك هەرەشە لەژیان یان مولك ومال یان خیزان دەكات.
دوەم: ئاسایشی نیشتمان دژی هەر مەترسیەكی دەرەكی یان ناوەكی دەولەت كە بەئاسایشی نیشتمانی ناودەبرێ.
سێیەم: ئاسایشی ولات،یان ئاسایشی بەكۆمەل.مەبەست چەند دەولەتیكە لەچوارچیوەی یەك ئیقلیمدا لەسەر رەنگریژ بۆ روبەروبونەوەی ئەو هەرەشانەی لەناوەوە و لەدەرەوەدا كە روبەرو دەبنەوە بەئاسایشی نەتەوەیی دەردەبردرێ.
چوارەم: ئاسایشی نێودەولەتی: كەرێكخراوەكانی نێودەولەتی دەیگرنە ئەستۆ،جا ئەگەر كۆمەلەی گشتی نەتەوە یەكگرتوەكان یان ئەنجومەنی ئاسایشی نیودەولەتی رۆلیان لەپاراستنی ئاسایش وئاشتی نیودەولەتی بێت.
ئاسایشی نەتەوەیی بوارێكی گرنگ وبایەخدارە بەكارهێنانی زاراوەی ئاسایش دەگەریتەوە بۆ كۆتایی جەنگی دوەمی جیهانی لەكاتێكدا كەشەپۆلێك لە ئەدەبیات دەركەوت ودەكۆلیەوە لەچۆنیەتی بەدەست هێنانی ئاسایش و دوركەوتنەوە لەجەنگ و لەئەنجامەكانی. دەركەوتنی تیۆریەكانی رەتكردنەوەو سەقامگیری ودواتر پێكهاتنی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا لەسالی 1974،لەو بەروارەوە مەفهومی "ئاسایش" بەئاستە جیاوازەكانیەوە بەپێی سروشت وبارودۆخی ئیقلیمی و نێودەولەتی بەكارهێنراوە.ئاسایشی نەتەوەیی بوارێكی زۆر گرنگ وبایەخدارە لەژیانی سیاسی دەولەتان و گەلانداو بیرۆكەیەكی نوێ نیە لەمێژووی مرۆڤایەتی وفەرهەنگی گەلان ودەولەتاندا بەلام مێژویەكی نوێیە لەزانستە سیاسیەكاندا. بەزۆری لەلایەن سیستەمە سیاسیەكان وحكومەتەكانەوە بەكار هێنراوە،بەلام كاریگەرتر لەسەردەمی دروست بوونی دەولەتی نەتەوەیدا بایەخی گرنگتری بەخۆوە گرتوە بەتایبەت دوای جەنگی دوەمی جیهانی بەشێوەیەكی رەها. لە بواری ئاسایشی جەنگ و تیرۆرەوە بوارەكانی ئاسایشی ئابوری و ژینگەو كشتوكال و لایەنەكانی كۆمەلایەتیشی گرتۆتەوە لەناو ئەم سیستەمی ئاسایشەدا.نەتەوەو گەلان وكۆمەلانی ولاتێك پێویستی بە ئارامی و ئاسایش هەیە بۆ ناوخۆ كەگشت ئاستەكان دەگریتەوە،هەروەها لەهەرەشەی دەرەكیش. ولات پێویستی بەئاسایش هەیە، دانیشتوانەكەی پێویستی بەئاسایش هەیە.هەروەها ئاسایشی ئازادی سیاسی و ئابوری،مافی مرۆڤ (مافی تاك و كۆمەل)،تەساموحی ئاینی بەلام سنوردانان بۆ فەناتیزمی ئاینی وهەروەها بەرەنگاربوونەوەی راسیزم و فكری تۆتالیتاریزم. وەزارەتی ناوخۆ بەشی گرنگی خۆی بەردەكەویت. هەموو ئەمانەش ڕێگان بۆ راگرتنی ئاسایش وسەقامگیری نێوخۆ.پەیرەوكردنی ئەو تیۆرەش
كەئازادی سیاسی ئاسایش دروست دەكات بەلام بەپێی هەلومەرجی سیاسی وكۆمەلایەتی ئەو ولات ودەولەتە.ئاسایشی نەتەوەیی بەواتا ئاسایشی تاكەكانی كۆمەلیش دەگریتەوە.كیشەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لەلێكۆلینەوەی ناوەرۆكەكەیەوە دەست پێدەكات.
ئاسایش چییە؟ لەدیدی وەزیری پێشوی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا هێنری كیسینجەر ئاسایشی نەتەوەیی بەواتای هەر كردارێكی كۆمەل كە بەرێگایەوە تێدەكۆشێت بۆ پاراستنی مافی خۆی بۆ مانەوە.یەكیك لەو كەسە ناسراوانەی كە دەربارەی ئاسایش نوسیویەتی بریتیە لە (رۆبێرت مكنمارا) وەزیری بەرگری پیشوی ئەمریكی و یەكیكە لە بیریارە مەزنەكانی بواری ستراتیژی.لەكتیبەكەیدا "جەوهەری ئاسایش"، دەنوسێت: "ئاسایش بەواتای گەشەیە كە بوارەكانی ئابوری وكۆمەلایەتی و سیاسی دەگریتەوە لە پال پاراستنیكی مەزمون".ئاسایشی راستەقینەی دەولەت لە مەعریفە قولەكەیدا بۆ ئەو شتانە هەلدەقولیت كە هەرەشە لە توانا جۆراوجۆرەكان و بەرەنگاربونەوەی دەكات،ئەو شتانەی كە دەیەوێ گەشە بەتواناكان بدات لە سەر ئاستی سەرجەم بوارەكاندا بۆ ئیستە و بۆ ئایندە.ئاسایش دەبیت فاكتەری نەهیشتنی ترس بێت، ترس بە واتا گشتیەكەی لە بوارەكانی ئابوری و سیاسی وكۆمەلایەتی،ئیتر بۆ سەر ئاستی ناوخۆ بێت یان دەرەكی.
نەتەوەیەك ئاسایشی هەیە ئەگەر بەرژەوەندیە شەرعیەكانی خۆی نەكاتە قوربانی.توانای نەتەوەیەك كەبەها ناوخۆیەكانی خۆی لەبەردەم هەرەشەی دەرەكیدا بپارێزێت. بۆ پاراستنی ئازادیە سەرەكیەكان ومافەكانی گەل، پیویستە رەچاوی زەمان كردنی پیكەوە ژیانیكی ئاسایشانەی هەموو مرۆڤەكان بكریت.هەروەها زەمان كردنی ئاسایشی دامودەزگاكانی ولات و بەرەنگاربونەوەی جەرائیم.ئەم ئامانجانە پیویستە بەهۆی نەهیشتنی لاوازی و كەموكوریەكان لەسیستەمی ئاسایشی نیوخۆ بەدەست بهینرین.بەواتا ئاشتی لە ئاسایشدا.
هەرەشەكانی سەر ئاسایشی نەتەوەیی زۆر شت هەن كە لەسەدەی بیست ویەكدا هەرەشە لە ئاسایشی مرۆڤ دەكەن، لەوانە: *
ئاسایشی ژینگە (ریگەگرتن لە هەوای پیس،دابین كردنی ئاو، زەوی بەپیت بۆ كشتوكال..).*
ئاسایشی خۆراك (ریگەگرتن لە برسیەتی و لەو نەخۆشیانەی كە بەهۆی سوئی تەغزیە دروست دەبن.*
ئاسایشی ئابوری- كۆمەلایەتی (بێكاری،زەمانی كۆمەلایەتی، ریگاگرتن لەشتە مەترسیدارەكان بۆ سەر ژیان وەك نەخۆشی.*
ئاسایشی سیاسی (زۆرانبازی سیاسی وفكری لەگەل لایەنە توندرەوەكاندا باشترە جێگای بەكارهینانی سیاسەتی زەبروزەنگ وتوندوتیژی بگرێتەوە. بەرەنگار بوونەوەی تیرۆریزم وپەروەردەی ئاشتی كۆمەل). *
ئاسایشی بواری ئابوری: دروست كردنی ژیرخانی ئابوری (ئینفراسترەكچەر)، وەك تۆری كارەبا وئاو، خەستەخانە وجادەوبان وبواری تەكنەلۆژیاو دروست كردنی كۆمەلگایەكی ئەلیكترۆنی وبایەخدان بە پیشەسازی محەلی لەكۆمەلگایەكی وەك ئەوەی كورد لەهەرێم. كارەبا گرنگترین سەرچاوەی وزەیە بۆ پیشخستنی پیشەسازی.لەكوردستاندا بەنەبوونی ئەم سەرچاوەیە بەملیۆن كاتژمێر وزە وون دەبێت، بەواتا بەملیۆن كاتژمیر لە بەرهەمی ولات وون دەبیت كە گرنگیەكی ژیانی هەیە بۆ ژیرخانی ئابوری، ئەمە جگە لەئەنجامە گشتیەكانی تری.كەواتە دوبارە ئاماژەی پیئەدەم كە ئاسایش سەرجەم بوارەكانی سیاسی و ئابوری و كۆمەلایەتی و پەروەردەو سایكۆلۆژی و ژینگەی ولات دەگریتەوە.
تەوەری دووەم
ئاسایشی نەتەوەیی لەهەرێمی كوردستاندا 
لەهەرێمی كوردستان- عێراق كەخاوەن حكومەتیكی هەرێمیە ئەم پیویستیە سیاسی ونەتەوەیی وژیانیە كەبریتیە لەدەزگایەكی بەتوانای ئاسایشی نەتەوەیی هێشتا نامۆیە،ئەو دەسەلاتی سیاسی هەرێمەی كەلەزۆر لەبوارەكاندا وەك نیمچە دەولەتیك مامەلە دەكات.خالی جەوهەری سیاسەتی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ هەریمی كوردستان دەبیت بریتی بیت لەمانەوەو بەردەوام بوون وتیروانین بۆ بەرژەوەندیە تایبەتیەكان، بەرژەوەندیەكانی گەل و نیشتمان. ئەو بەرژەوەندیانەی دەبیت دیاری بكرین گەر بمانەوی سیاسەتی ئاسایش بەرنامە ریژبكرێ.مەسەلەی ئاسایش گرنگیەكی ژیانیە بۆ هەریمی كوردستان بەتایبەت كە لەسەر خاكی خۆیدا دامودەزگایەكی نیمچە دەولەتی پێكهێناوە لەچوارچیوەی دەولەتیكی بەپیی دەستور عیراقیكی فیدرال دا، ئەو دەولەتەی كەهەرگیز لەمیژووی خۆیدا نەیتوانیوە ئاسایشی گەلیكی وەك ئەوەی كورد لەچوارچیوەی دەولەتەكەیدا بپاریزیت.ئەمەش هۆكاریكە لەئیستەوە پرۆژەی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ونیشتمانی بۆ هەریم ئامادە بكرێ و لەسەر ئاستی نیوخۆو نیودەولەتی مامەلەی یاسایی پیوە بكات. بۆ دروست كردنی پرۆژەو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی پیویستە باشترین تەكنەلۆژیاو باشترین پسپۆرو دارایی تەواوی بۆ دابین بكرێت. دەست نیشانكردنی شاریكی گونجاو كەدەزگاكەی لێ دەكریتەوەو بەباشترین شیوە پارێزراو بێت.جگە لەوە دەزگایەكی ئاوها پێویستی بەدروشمێكی گونجاو هەیە.
(نەخشەی هەرێمی كوردستان/ عێراق)
سەنتەری لێكۆلینەوەی ستراتیژی ئاسایشی هەرێم كردنەوەی سەنتەری لیكۆلینەوەی ستراتیژی ئاسایشی هەریم پیویستی بە پیگەیاندنی پسپۆر هەیە،ناردنی كەسانی گونجاو وئەكادیمی وسیاسەتمەداری لیهاتوو بۆ ولاتانی دەرەوە تایبەت بۆ خویندنی ئەم بوارە بەباشترین شێوە كەهەموو لایەنە جیاوازو پیویستەكان لەخۆ بگریت. ئەنجامدانی پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاوها ژیانیی و لەقەوارەیەكی نەتەوەیی ونیشتمانیدا ودۆزینەوەی تواناكان كارو ئەركی دەسەلاتی سیاسیە. ئەو دەسەلاتەی كە گەل دەنگی پیداوە بۆ ئەوەیە ئاسایش و ئارامی نەتەوەیی ونیشتمانیی ئەم بپاریزیت نەك بۆ ئەوە بیت گەل ئاسایشی دەسەلات وحیزب بپاریزیت.
تەوەری سێیەم
فیدرالیزم وەك یەكیك لەمۆدیلەكانی سیستەمی سیاسی بۆ راگرتنی ئاسایش و ئارامی عێراق؟ بۆ واقعی میژویی وسیاسی وكۆمەلایەتی دەولەتی عیراق وەك چارەسەریكی بنەرەتی بەبیرورای من تەنیا دوو ریگا هەیە كەبریتین لەفیدرالیزم یان لە یەكترازاندنی دەولەتی عیراقە لەیەكتر. پیادە كردنی سیستەمی فیدرالیزم بۆ ئەم قۆناغەی ئیستەی عیراق بە گونجاو دەبینم بۆ سەقامگیری سیستەمی سیاسی و دوور كەوتنەوە لە دەسەلاتیكی بەهیزی ناوەندی مەترسیدار. بەلام پرسیارەكەش لەهەمان كاتدا بریتیە لەوەی كە بۆ پراكتیزە كردنی فیدرالیزم عیراق پیویستی بە مەرجەكانی (سەقامگیری و دیموكراسیەت) هەیەو هەروەها بوونی هوشیاری سیاسی و كۆمەلایەتی و رەزامەندی و ئارەزومەندانەی گەل بۆ ئەم ئامانجە. ئەم فاكتەرانە رۆل دەبینن لە پەیوەندی نیوان گەلانی نێو هەریمەكان. ئەوەی پەیوەندی بەبارودۆخی عیراقەوە هەبیت گرنگە ناوەندو هەریمەكان ریكبكەون لەسەر چۆنیەتی دەسەلاتی نیوان هەردوولا. ئەمەش كاریكی ئاسان نیە چونكە تیگەیشتن و تیروانینی لایەنە سیاسیەكان (سونەو شیعەو كورد) سەبارەت بە فیدرالیزم وەك یەك نیە. پیكەوە كاركردن لەسەر ئاستە جیاوازەكان لەنێوان ناوەند وهەرێم دەبیت توندوتۆل بێت،بەواتا پێكەوە كاركردن لەسەر ئاستی ئاسایشی ناوخۆ لە سیستەمی فیدرالی عیراقدا دەبێت بتوانێت باش كار بكات. بوونی ئاسایش لەهەریمەكان دەبیتە بنەمایەكی گرنگ بۆ ئاسایشی سەرجەم. ئاسایش لەهەرێمی كوردستان ئەمرۆكە بەسوود دەگەریتەوە بۆ ناوەندیش هەروەك چۆن هەموو ئەم سالانە ناوەندو ناوەراست وخواروی عیراق سودیان لەهەریمی كوردستان وەرگرتوە لەپرۆسەی ئاسایش دژ بەرژێمی بەعس ودواتریش دژ بە تیرۆریزم.هەربۆیە هەولی تیكدانی هەریم لەلایەن ناوەندەوە بەواتا هەولی دروست كردنەوەی سیستەمێكی ناوەند دوبارە دەبیتە ئەو ئەزمونەی كە میژووی سیاسی عیراق تییدا فەشەلی هیناو ئەمەش لەخزمەتی ئاسایشی عیراقدا نابێت. ئەوەی كە دەسەلاتی سیاسی هەریم داوای دەكات لە فیدرالیەت بەشیكی بەرچاوی هیزە عەرەبیەكان دژن،زۆربەیان ئیسلامیەكانن یان عەرەبە قەومیەكانن. تەنانەت مەشهەدانی وەك سەرۆكی پیشووی پەرلەمانی عیراق فیدرالیەتی بەپلانی سایۆنیزم دادەنا. لەدیداریكی مەشهەدانی بۆ هەفتەنامەی ئاوینە لەبەرواری 22.8.2009 لەوەلامدا دەلیت: "
ئه‌وه‌ی له‌كوردستان هه‌یه فیدراڵی نیه، به‌ڵكه كۆنفیدراڵییه‌‌و ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندیی هیچ كارو ده‌سه‌ڵاتێكی له‌كوردستاندا نییه‌‌و ته‌نانه‌ت پرس‌و راشی پێناكرێت، ئه‌مه‌ش نابێت‌و ده‌چێته چێوه‌ی ده‌وڵه‌تی كۆنفیدراڵییه‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه ئه‌گه‌ر كورد كۆنفیدراڵیی ده‌وێت ئه‌وه با داوای بكات‌و ئازاده، به‌ڵام ئێمه هاوكارییان ناكه‌ین‌و خۆیان به‌رپرسن له‌ئه‌نجامه‌كانی، به‌ڵام گه‌ر یه‌كگرتنی ئاره‌زومه‌ندانه‌شیان ده‌وێت ئه‌وه ده‌كرێت قسه بكه‌ین‌و له‌و چوارچێوه‌یه‌دا چۆن ئاسوده‌ن با داوا بكه‌ن به‌مه‌رجێك نه‌بنه یاریده‌ده‌ریی ئه‌جێندا ده‌ره‌كییه‌كان‌و میكانیزمێكی ئه‌وتۆمان هه‌بێت سه‌رنه‌كێشێت بۆ جیابونه‌وه. مه‌شهه‌دانی: ئه‌گه‌ر فیدراڵیزم له‌سه‌ر رێچكه‌ی ئێستا به‌رده‌وام بێت ئه‌وه ده‌بێته فاكته‌ری تێكدان‌و ئاژاوه‌گێڕیی، چونكه به‌پێی ئه‌م سیستمه‌ی ئێستا ده‌بێت ئێمه عێراق به‌ش بكه‌ین بۆ فیدراڵیزمی سونی‌‌و فیدراڵیزمی شیعی، ئێمه‌ش ئه‌مه قبووڵ ناكه‌ین‌و شتێكی بێزراو‌و قێزه‌ونه‌‌و سه‌ره‌تای پێكداهه‌ڵپژانه. به‌ڵام گه‌ر به‌فیعلی چاره‌سه‌ری نیشتمانیمان بوێت، ئه‌وه پێویسته ته‌نها فیدراڵیزمی عه‌ره‌بستان‌و كوردستان هه‌بێت له‌عێراق‌و به‌س. ئه‌گه‌ر كار له‌سه‌ر وردكردنه‌وه‌ی عه‌ره‌بستان بكرێت بۆ سوننه‌‌و شیعه ئه‌وه خه‌له‌له، چونكه له‌كوردستانیش سوننه‌‌و شیعه هه‌یه‌‌و ئه‌گه‌ر كار وه‌ها بڕوات توركیا پشتی سوننه ده‌گرێت‌و ئێرانیش پشتی شیعه‌‌و سه‌ره‌نجامیش عوسمانی‌‌و سه‌فه‌وی سه‌رهه‌ڵده‌داته‌وه".
فیدرالیزمی سویسرا وەك نمونە بۆ عیراق وگرنگی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی لەناو دەولەتی سویسرا سێ نەتەوەی سەرەكی تیدا دەژی كەبریتین لە ئەلمان و ئیتالی و فەرەنسی.هەستی سویسریەت لەناو ئەم نەتەوە جیاوازانەدا بوونی هەیەو زالە.هاولاتیەكی سویسری بەقەناعەتەوە دەلیت من سویسریم،دواتر دەلیت من ئەلمانی سویسرام، یان ئیتالی،یان فەرەنسی سویسرام.بەلام ئایا هەستی عیراقی بوون لەناو كوردی عیراقدا چۆنەو چەندە؟ ئەگەر نەبوە هۆكانی لەچیدا بووە؟ ئەگەر گەلانی عیراق بگەنە ئەو ئاست و قەناعەتەی بتوانن بەئاشتی وبەیەكسانی و بێ سنور پیكەوە بژین و لەیەكتر فیرببن و بەرهەمە نەتەوەیی وكەلتوریەكانیان لەگەل یەكتردا بگۆرنەوەو سنوری لەیەك ترازانی مرۆڤ نەمێنێت و بەهاوبەش ناخۆشیە كۆمەلایەتی ورۆحی و ئابوریەكانی یەكتر كەم بكەنەوە لەناو سیستەمیكی گونجاودا لەپیادە كردنو بیركردنەوەیەكی ئەقلانی، ئەوە سەركەوتنیكی گەورە دەبیت نەك تەنیا بۆ گەلانی عیراق بەلكو دەبیتە مۆدێل بۆ گەلانی تری ناوچەكەش،پرۆسەیەكی ئالۆز بەلام یەكیك لەئالتەرناتیڤەكان بۆ ئاشتی و ئاسایشی نیشتمانی و گەلان،بەلام
ئایا هەتا ئەو كاتەی كەلەوانەیە گۆرانی فكری بەسەر پیكهاتەكانی عیراق دا بێت بۆ ئەم ئامانجە چ گەرەنتیەك هەیە بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان؟ چاوەروان كردن بۆ ئایندەیەكی نادیار لەولاتیكی قەزاوقەدەری وەك عیراق گرەو كردنە لەسەر ئەسپی دۆراو.كام دەولەت و چی بۆ كردوم هەتا شانازی پێوە بكەم؟ دوبارەی دەكەمەوە سیستەمیكی فیدرالیزمی گونجاو یائەبێتە ئالتەرناتیڤ و بەپلان كاری بۆ دەكریت یان ئەوەیە دەولەتی عیراق لەیەك هەلدەوەشیتەوە و سیاسەتی تەوافوق لەدەستوردا نیە وهەمیشە لەبەردەم هەرەشەی هەلوەشانەوەیە. دوبارە بوونەوەی سیستەمی ناوەند دوبارە بوونەوەی میژووی رەشی عیراقە. خالێكی تر ئەوەیە كە نەتەوەكانی سویسرا دوای ئەنجامدانی ریفرەندۆم لەسەر بنەمایەكی ئارەزومەندانە بڕیاری پیكەوە ژیانیان لەگەل یەكتردا داوە لەناو یەك دەولەت دا.ئەو شیوە سیستەمە سیاسی وكۆمەلایەتیەیان پێك هینا كە كاری پێ دەكەن.تەنانەت شیوەی بیركردنەوەی ئەلمانیكی سویسری وەك ئەلمانیكی ئەلمانیا نیە. ئایا بریاری مانەوەی كورد لەناو عیراقدا بۆ دەسەلاتی سیاسی هەریم بروابوونە،ناچاریە،تاكتیكە،یان ستراتیج، كوردستانی بوونە لەواقعداو عیراقی بوونە لەناچاریدا؟ ئایا مانەوەی كورد لەناو چوارچیوەی عیراقدا لەم قۆناغەدا بەبەرژەوەندی كورد دەگەریتەوە لەرووی ئابوری وسیاسی ونێودەولەتی وئاسایشەوە؟ بۆ نمونە ئەگەر كیشەیەكمان لەگەل توركیا هەبیت ببیتە كیشەیەكی عیراقی- مەركەزی و نیودەولەتی، نەك كورد بەتەنیاو لەچوارچیوەی دەولەتیكی لاوازی خۆیدا چارەنوسی كوێتی بەسەردا بیت. ئایا ئەو ریكەوتنە ئەمنیەی نیوان دەولەتی عیراق و ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ئەم ئاسایشەی كورد دەپاریزیت؟ ئایا بارودۆخی ئاسایشی هەریمی كوردستان چۆن دەبیت دوای كشانەوی ئەمریكا لەعیراق؟
ئاسایشی هەرێم لەسایەی قۆناغی ئێستەی عیراق سیاسەت و فەلسەفەی دەولەتی عیراق هەمیشە لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە كە دەولەت دەولەتیكی ناوەندی بێت و لەم دیدەوە كۆنترۆلی سەرجەم عیراق بكات،هەربۆیە هەموو بزوتنەوەیەكی تری وەك ئەوەی كورد لەعیراقدا وەك هەرەشەو مەترسی وەرگرتوە بۆ سەر ئاسایشی عیراق وخودی دەسەلاتەكەی ناوەند.ئەم سیاسەت و بیركردنەوەیە لە سالی 1921 وە هەتا ئیستە بەم شیوەیە بوە.شێوەی پێكهینانی دەولەتی عیراق هەر لەسەرەتاوە هەلە بوو.پشتگیری لەكەمینەیەكی سیاسی كرا بۆ سەر دەسەلات و لایەنەكانی تر پشت گوی خران.بەلام ئەوەی بایەخی پیدرا بەرژەوەندی ئابوری وجیۆپۆلەتیك بوو بۆ كۆلۆنیالیزمی بەریتانی.هەلەیەك، یان سیاسەتێكی عەمدی كەهەتا ئەمرۆكە ئەنجامی سەخت وقورسی لێ كەوتۆتەوە بۆ عیراق بەگشتی.كۆمەلی كوردی لەهەست و ناسنامە و بیركردنەوەی كوردایەتی خۆیدا هەرگیز خۆی بەبەشیك لەعیراق دانەناوەو هیچ كات هەستی بەعیراقیبونی تیدا نەبوە،بەلكو خۆی بەبەشیك لەنەتەوەی كورد دادەنیت كە ولات وگەلەكەی لەلایەن كۆلۆنیالیزمی ناوچەو ئەوروپیەوە بەزۆرو بەپیی بەرژەوەندی ئەو لایەنانە دابەش كراوە.دیارە نەبوونی هەستی عیراقیبوونی كورد بێ هۆ نیە. عەرەبی سونە لەعیراق دا ناسنامەی عەرەبی ونەتەوەی خۆی زیاتر بەئاراستەیەكی ناسیۆنالیستیدا دەبینێتەوە.نەتەوەیەك و ولاتیك كەبەواقع و لەدیدی ئەمیشدا لەلایەن كۆلۆنیالیزمی ئەوروپیەوە كۆلۆنیزەو دابەش كراوەو بەم شیوەیە نوینەرایەتی پان عەرەبیزم دەكات، بەتایبەت لە ناوچەكانی وەك عیراق وسوریا ولوبنان دا هەست و بزوتنەوەی پان عەرەبیزم بەهیزترە، گەرنا بەعسیزم دروست نەدەبوو.نوینەرە سونەكانی ئەم ئاراستەیە لەدەرەوەو لەناو پەرلەمانی عیراق لەگەل دروست بوونی عیراقیكی فیدرال نین، لەم دیدەوە بوونی هەرێمیكی كوردستان وەك سەرەتایەك دەبینن بۆ دروست بوونی دەولەتێكی كوردی،ئەو دیدەی كەعیراق بەبەشێك لەنیشتمانی عەرەب دەبینێت. بۆ عەرەبە ناسیۆنالیستەكان كورد هاوپەیمانێتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا دەكات. عەرەبی شیعە بەپلەی یەكەم شیعەگەری دەكات بەلام عەرەبچێتیش دەكات. بەشیكی بەرچاوی شێعەكانی عیراق هەستی مەزهەبیی خۆیان بەستۆتەوە بە شێعەی ئیران.هەندیك لەلایەنە سیاسیەكانی شیعە سیاسەتی دەرەوەی خۆیان پابەند كردوە بە ئیرانەوە وەك ئەوەی كوتلەی سەدر و ئیران بۆتە مەرجەعیكی گرنگی شیعەكانی عیراقیش.ئەگەر بەدەست ئەم لایەنانە بیت حكومەتیكی ئیسلامی شێعەیان دەوێت لەعیراق دا.شیعە مەزهەبیك كەزۆرایەتی عیراق پیك دەهینیت وهەرگیز لەمیژووی خۆیدا نەیتوانیوە بەشداری دەسەلات بێت لەم دەولەتەداو هەمیشە لەپال سێبەری دەسەلاتی حكومەتی مەركەزی دا ژیاوە. نە سونەو عەرەبە ناسیۆنالیستەكان، نەمەسیح مەزهەبەكان،ونەرۆژئاواش ئارەزووی لەوە نەبوە كەشێعە لەعیراق دا دەسەلات بگریتە دەست.كەواتە ئەو بنەمایانە چین كەگەلانی ناو عیراق بەیەكترەوە ببەستێت؟ ئایا وشەیەك هەیە كەناوی گەلی عیراق بێت؟ شیعە وەك پیویست ددان بەكورددا نانێت،سونەو شیعە مەزهەب لەگەل یەكتردا هەلناكەن. عەرەبە ناسیۆنالیستەكان ددان بە مافی كورددا نانێن.مەسیح ئاینەكان وتوركومانەكان بەهەمان شیوە تایبەتمەندیتی خۆیان هەیە.بەو واتایەی (هەموو لەگەل یەكترداو هەمووش دژ بەیەكتریش). ئەمانە هەمووی هۆیەك بوە كە ئۆپۆزیسیۆنی عیراقی سەردەمی بەعس هەرگیز نەیتوانیوە یەكگرتوو بێت وهاوپەیمانیەتیك وستراتیجیەتیكی هاوبەشی نیشتیمانی نەبوە.هەربۆیە رژیمی سەدام حسین بەئاسانی دەیتوانی بەرەنگاری ئۆپۆزیسیۆنی عیراقی ببیتەوەو كەلك لەو بارودۆخە نائاساییەی پیكهاتەی سیاسی و كۆمەلایەتی ومەزهەبیی ئۆپۆزیسیۆن وكۆمەلی عیراق وەربگریت بۆ بەرژەوەندی خۆی بۆ مانەوەی لەسەر دەسەلات.ئەوەی ئۆپۆزیسیۆنی عیراقی بەیەكترەوە بەستبوو تەنیا لەدژایەتی كردنی رژیمی سەدام حسین دا خۆی دەبینیەوە.بەواتا ئەم بۆچوون وبیركردنەوەو بارودۆخەی ئیستە كە لەناو بەرەكانی تری دەرەوەو ناو پەرلەمانیی عیراقدا بەرامبەر كورد دەیبینین ریكەوت نەبوەو هەندیكی بەوەكالەت دەیانەوێ دەسەلاتی سیاسی كورد لاوازو بچووك بكەنەوەو عیراق بەئاراستەیەكی تردا بەرن. ئەگەر عیراق بەپیی دەستور بكریتە دەولەتیكی فیدرالیی و بەپراكتیك كاری پێ بكرایە ئەوا دەبوایە هەموو ناوچە كوردیەكان لەیەك هەرێمدا كۆبكرایەتەوەو كورد بەگشتی خوازیاری یەكگرتویی هەریمی كوردستانە نەك بەشیكی لەلایەن ناوەندەوە خۆی داگیر بكرێ. لەچاوپێكەوتنیكی سەرۆكی هەریم مەسعود بارزانی لەگەل رۆژنامەی شەرقولئەوسەتدا دەلیت:"
گومانم هەیە لەوەی بەرپرسە عیراقیەكان لەبەغدا لەرووی مومارەسەی عەمەلیەوە كورد بەشەریكی حوكمی عیراق بزانن.ئەدای حكومەتی عیراق شتیكی نامۆیە.ئێمە هاوبەشین بەلام رۆلمان نیە لەحكومەتدا، هاوبەشیش نین لەمەسەلە ئەمنی و ئابوری وسەربازیەكانداو هیچیش دەربارەی ئەو دامەزراوانە نازانین".
لەهەمان كاتیشدا دەسەلاتی سیاسی هەریم زیاتر لە دوو سەد هەزار هیزی چەكداری هەیەو تۆمار كردوە بۆ بودجە لەسەر حكومەتی مەركەزی. ئەم ژمارە گەورەیە كەسەر بەیەكیتی و پارتین، ئایا بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیە یان بۆچی؟ بەلام ئەم لێدوانەی سەرۆكی هەریم دەكری بیكەینە پەیام بۆ واقعی پیویستی بوون بە پرۆژەو دەزگایەكی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ هەرێمی كوردستان، ئەمرۆ لەهەموو كات زیاتر بەلام لەسەر مۆدیلیكی واقعیی، بەلام بۆچی دەسەلاتی كوردی لەسەر رۆشنایی ئەم واقیعە هەتا ئیستە هەنگاوی عەمەلی نەناوە بۆ ئەم ستراتیژە؟ لیرەدا بۆ بارودۆخی ئەم قۆناغەی ئیستەی كورد لەعیراقدا دیوكراسیەت و ریكەوتنی تەوافوقی چارەسەرە بۆ پاراستنی هەندی لەم ئاسایشە چونكە كورد بەدەنگی زۆرینەو كەمینە سەركەوتو نابیت لەم هاوكیشەیەدا، هەرچەندە ئەم تەوافوقیەش بێ كیشە نەبوە،بەلام ئایا تەوافوق دیموكراسیەت وسیاسەتیكی هەمیشە دەبیت؟ ئەمە واقعی عیراق و هەرێمی كوردستانە لەدەولەتی ئەمرۆی عیراقدا.
بۆ ئەم قۆناغەی ئیستەو ئایندەی نزیك گەرەنتیەك نیە بۆ ئەوەی كە پیكهاتەكانی عیراق لەم سروشتەیدا لە رووی ئەوەی كەعیراق دەولەتیكی دەستكردەو نەتەوەیی نیەو بەم بیركردنەوە مەزهەبی وسیاسیەی ئێستەی ناتوانیت ببێتە خاوەنی پرۆژەیەكی نەتەوەیی ونیشتمانی عیراق بەسەرجەم پیكهاتەكانیەوە.پرۆژە ئەمنیەكەی راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عیراق موفق ربیعی پەیامیكی باشە بۆ تیگەیشتن لەم راستیە.ئایا گرنگی ئەوە لەچیدابوو دەسەلاتدارانیكی كورد كار بۆ دروستكردنەوەی عیراقیكی نوێی لەرووی یاسای نیودەولەتیەوە هەلوەشاوی دوای بەعس بكات؟ ئایا پرۆژەیەكی لەم جۆرەی ئاسایشی نەتەوەیی موفق الربیعی كە بۆ چوار سال دانراوە لەمانگی تەموزی 2007 هەتا كۆتایی سالی 2010 دەتوانێت بەم هەلومەرجە ئالۆزەی ئاماژەم پیدا لەماوەیەكی ئەوەندە كورتدا ئەو ئامانجانە بپێكێت كەپرۆژەكە باسیان لیوە دەكات بەهەموو ئەو كیشەو كەموكوریانەی تێیدان؟ راستە عیراق بەشەویك نابیتە سویسرا بەلام نیەتی باش و پراكتیزە كردنی دەبێت ببینرێت.
كام ناو لەم ستراتیژە بنرێت؟ كورد لەهەریمی كوردستان رەخنەی لەسەر ناوی پرۆژەكەی راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عیراق موفق ربیعی هەیە كەدەبوایە ناوی ئاسایشی نیشتمانی بوایە نەك نەتەوەیی چونكە عیراق دەولەتیكی فرە نەتەوەیە. ئایا لەبەر رۆشنایی ئەو واقعەی كە لەهەرێمی كوردستان هەیە وەك كەمە نەتەوەكانی عەرەب و كلدۆ ئاشوری و ئەرمەن و هەروەها كەمایەتیەكانی وەك توركومان، ئایا دەزگای ئاسایشە نەتەوەییەكە بە نەتەوەیی یان بە نیشتمانیش ناوببرێت؟ ئەم واقعە پیویستە بخریتە بەر وتووێژ بۆ نەكەوتنە ژێر رەخنەو فشاری نێوخۆو ئیقلیمی ونێودەولەتی لەلایەكەوەو لەلایەكی ترەوە ئایا ئەمەی دواییان ریالیستانەتر نیە؟دەولەتەكانی وەك ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، سویسرا و بەلجیكا فرە نەتەوەیەو ئاسایشەكەشی ناوی "ئاسایشی نەتەوەیی"یە، راستە ئەمانیش وەك كورد لەعێراق دا هەلگری هەمان ناسنامەی دەولەتەكەیە بەلام مافەكان بەگشتی ومافی هاولاتیبوون پارێزراوون.
ئاسایشی حیزبی و ئاسایشی نەتەوەیی هەتا ئەوكاتەی كورد لە قۆناغی خەباتی شاخ بوو هەموو سیاسەت كردنیكی تەنیا بەریگای حیزبەوە بوە چونكە خاوەنی كیانیكی سیاسی خۆی نەبوە وەك ئەوەی ئەمرۆی ئیدارەی هەرێم.ئاسایشی نەتەوەیی كورد لەعیراقدا دەچوە ئەستۆی حكومەتی ناوەندەوە كە حكومەتی بەعس بوو. پاراستنی ئەم ئاسایشەش لەدیدی بەعسەوە چۆن بوو بینیمان.حكومەتیك بەكیمیایی هاولاتی ناو دەولەتەكەی خۆی بخنكینیت وجینۆسایدی بكات لەبری پاراستنی ودابین كردنی ئاسایش بۆی لەهەمان كاتیشدا ئەندامی ریكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان بێت ویاساكانی مافەكانی مرۆڤی لەم ریكخراوەدا ئیمزا كردبێت.لەدوای راپەرینەوە بۆ یەكەمجار كورد لەم هەرێمەدا بوە خاوەنی شیوەیەك لەكیانی سیاسی بەلام بەهۆی كۆمەلیك فاكتەرەوە بەتایبەت شەرەكانی نێوخۆی كورد خۆی مرۆڤ نەدەكرا وەك پێویست لەم قۆناغەدا باسی لەپرۆژەیەكی ئاسایشی نەتەوەیی لەهەریمی كوردستان بكردایە.بەلام گرنگترین قۆناغ ئەوەی دوای 2003 بوو، دوای روخانی رژێمی بەعس ونزیك بوونەوەی هیزە سیاسیەكانی كورد لەم هەریمەدا لەیەكتر.
ئەگەر هەتا ئێستە لەهەرێمی كوردستان ئاسایشی نەتەوەیی بریتی بوبیت لەئاسایشی حیزب ئەوا دەبێت ئیستە ئاسایشی حیزب وئاسایشی نەتەوە بەشیوەیەكی موئەسەساتی لەیەكتر جودا بكرینەوەو دوور بكەوینەوە لەفكری تیكەل كردنی ئاسایشی حیزب وئاسایشی نەتەوە بەیەكتر. ئەنجامەكەی زیان بەخش دەبیت ئەگەر ئاسایشی نەتەوەیی بۆ پاراستنی ئاسایشی حیزب بەكار بهینیرێت.ئاسایشی نەتەوەیی بەگشتی ئاسایشی حیزبیش لەخۆ دەگرێت. ئەگەر كار لەسەر پرۆژەی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان بكەین ئەوا یەكیك لەریگرە خراپەكان كەدێتە بەردەممان بریتیە لەبوونی دوو دەزگای ئاسایش كە هەردوكیان دەزگای حیزبین ولەژیر كۆنترۆلی حیزبدان. هەربەم شیوەیە بوونی دوو دەزگای هەوالگری سەر بە دوو حیزبی جیاواز كە بریتین لە دەزگای پاراستن سەر بە پارتی دیموكراتی كوردستان، دەزگای زانیاری سەر بە یەكێتی نیشتمانی كوردستان وهەروەها بوونی دەزگایەكی تری سەر بە یەكیتی نیشتمانی كە بریتیە لەدەزگای دژە تیرۆر كە ئەندامیكی بنەمالە سەرپەرشتی دەكات. دەبوایە ئەم دەزگایەش سەر بە دەزگای ئاسایشی نەتەوەیی بوایەو لەژیر چەتریكی موئەسەساتی رەسمی دەولەتی، حكومی بێت. دوو دەزگا هەیە و دوو سەرۆكی هەیە. سەرۆكی ئاژانسی پاراستنی هەریمی كوردستان، و سەرۆكی دەزگای زانیاری. ئایا بەم دیاردەیە دەوترێ چی؟ هەر بەم شێوەیە هەبوونی دوو وەزارەتی ناوخۆ و دوو وەزارەتی پیشمەرگەی حیزبی و دوو وەزارەتی دارایی.ئەمانە هەمووی لەژیر كۆنترۆلی دوو حیزبداو دوو سەرۆكی حیزبەكەدا كە هەردوكیان بەناوی یەك پەرلەمان و یەك حكومەتەوە دەدوێن. دیاردەیەك كە ناكۆكە بەخۆی.پرۆژەیەكی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ هەرێمی كوردستان لەژیر ئەم شیوازی سیستەمی كاركردنەدا سەركەوتو نابێت. بەشێكی ئاسایش سەر بە وەزارەتی ناوخۆیە،هەرێمیش دوو وەزارەتی ناوخۆی هەیە. ناكرێت دوو دەزگای ئاسایشی نەتەوەیی هەبیت بۆ یەك نەتەوە كە یەك سەرۆكی هەرێمی هەیە، یەك پەرلەمان و یەك حكومەت بەلام لە باكگراوندا هەر دوو ئیدارەیی حیزبی بێت.ئەم دیاردەیە بۆشایی دروست دەكات لەنیوان كۆمەل وئاسایشە نەتەوەییەكەیدا، دەزگایەكی ئاسایش كە متمانەی خەلكی بباتەوە. ئایا هاولاتی زانیاری بە كام دەزگا بدات سەبارەت بە ئاسایشی كۆمەل،كێ هاولاتیەك دەپاریزیت ئەگەر لەپیناوی ئاسایشی نەتەوەكەیدا هاوكاری دەزگای ئاسایشە نەتەوەییەكە بكات بۆ نمونە بەرامبەر بەهەرەشەی تیرۆر. بێ ئەم هەنگاوە باس كردن لە سیستەمیكی ئاسایشی نەتەوەیی هەریمی كوردستان كارێكی گرانە.
گەران بە شوێن كەسە پسپۆرەكاندا گەران بەشوین كەسە پسپۆرەكاندا لەلایەن دەسەلاتی سیاسی بۆ دەولەمەند كردنی پرۆژەكە لەناو پسپۆرانی زانكۆو سەنتەرە زانستیەكاندا،لە ناو سیاسیەكانداو پسپۆری بواری تەكنەلۆژیا..تاد. پیویستە دەسەلاتی سیاسی بەریگای كەسە پر ئەزمون وپسپۆرەكانەوە بایەخ بەم بوارە بدات.لەسەر بنەمای لێهاتویی و پسپۆری و پاتریۆتیزم. پسپۆرەكانی بواری ئاسایش و ئابوری و زانستی سیاسی وجیۆپۆلەتیك و سەربازی بەلام بێ ئەوەی بكریتە مقەری سەربازی وموخابەراتی ودەزگای پاراستنی حیزب و دەسەلات وبەرژەوەندیەكانی دەسەلاتدارانی تاك، بەلام بە پرۆژەو بۆچون و ئەزمونە سیاسیەكانی حیزب دەولەمەند بكرین.ئەم دەزگا ئاسایشە نەتەوەییە ئاسایشی حیزبیش دەگریتەوە. یەكیك لەو خالە لاوازانەی كە دەسەلاتی سیاسی هەریم بایەخی پینەداوە بریتیە لەهەبوونی راویژكار، راویژكاری باش ولیهاتوو، پەروەردەكردنیان وگوێگرتن لێیان. راویژكارەكانی هەریمی كوردستان دەلیم بەگشتی بۆ رازی كردنی كەسەكان وپۆست دۆزینەوەو موچە وەرگرتنە. راویژكار كە سەرجەم بوارە جیاوازەكانی سیاسی ودبلۆماسی و ئابوری وزانستی و ژینگەو...تاد. دەگریتە خۆی رۆلی گرنگی خۆی لەدەست داوە. ئایا سیاسەتەمەدارە دیارەكانی هەریم بە دیاردەی عیراقیشەوە گوێ لەخۆیان دەگرن هەتا گوێ بۆ راوێژكار رابگرن؟ دەبوایە سەنتەری پەروەردەكردنی دبلۆمات و راویژكار لەهەریمی كوردستان هەبوایە و پسپۆری گونجاوی لەناوەو لەدەرەوەی هەریم بۆ بهینرایە.
ئاسایشی كورد لەسایەی ریكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان رێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان بەو بەلگەیە نەیتوانی ببیتە لایەنیكی راستەوخۆ بۆ كورد لەكاتی بەكارهینانی چەكی كیمیاوی رژیمی عیراقی بەعس لەهەلەبجە چونكە بەپیی یاسای نیودەولەتی بەكیشەیەكی نێوخۆی دەولەتی عیراق دانرا،بەواتا لەبەر ئەوەی كورد دەولەتی خۆی نیەو كورسی نیە لەریكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكاندا كرایە كیشەیەكی ناوخۆی عیراق.دەبوایە حكومەتیك بۆ ئەم مەبەستە، بۆ دانوستان دەربارەی تێماو روداوەكە بەرەسمی داواكاریەكی پیشكەش بەرێكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكان بكردایە،داواكاریەك كەهیچ لایەنیك نەیكردو رژیمی بەعسیش بێ سزا لێی دەرچوو.داخۆ حەزی كورد بۆ بوونی دەولەتیكی سەربەخۆو ئاسایشیكی سەربەخۆ لەسەر بنەمایەكی ئەم واقعە تالە نییە؟
پرۆژەكەی د.موفق ربیعی راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عیراق د.موفق ربیعی راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عیراق لەگەل ستافیكی خۆیدا لەنامیلكەیەكی 57 لاپەرەدا پرۆژەیەكی دەربارەی ئاسایشی نەتەوەیی لەعیراق ئامادە كردوە كە بۆ چوار سال دانراوە لەمانگی 7/2007 هەتا كۆتایی سالی 2010، بەلام پرۆژەو نوسینەكە گشتیە، بەبێ رەچاوكردنی بارودۆخی واقعی عیراق بەگشتی.هەر یەكیك لەدەزگا عیراقیەكان بابەتیكی بۆ ئەم پرۆژەیە نوسیوەو كۆكراوەتەوە لەبەرگی تیمای ئاسایشی نەتەوەیدا. ئەگەر مرۆڤ بروانێتە وینەی ستافەكە دەبینریت هەمووی عەرەبن هەروەك ئاسایشی نەتەوەیی عیراق تەنیا بریتی بیت لەئاسایشی نەتەوەیی عەرەب وهیچی تر.بەم شیوەیە ناوەرۆكی ستراتیژەكە چەندین خال لەخۆ دەگریت كەدەتوانریت لەدژی داخوازیەكانی كورد بەكاربهینریت.ناوەرۆكی ستراتیژەكە بەو شیوازەی ئیستە بەمەترسیدار دەبینم و پیویستە كورد بەپەیامیكی گرنگ وەری بگرێت و ئەو پرسیارە لەخۆی بكات كەستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەیی عیراق تا چەند لەگەل داخوازیەكانی گەلی كورددا یەك دەگریتەوە.لەبەر رۆشنایی ئەم ستراتیژەدا كورد وەك دوەم نەتەوەی سەرەكی عیراق ناتوانیت بەرژەوەندیەكانی خۆی تێدا بپارێزێت.پرۆژەكەی موفق ربیعی ناوی ئاسایشی نەتەوەیی عیراقی لێ نراوە، ئەمە هەلەیە چونكە عیراق فرە نەتەوەیەو فرە مەزهەبەو ئەم نەتەوانەو كەمە نەتەوەكان و كەمایەتیەكان تایبەتمەندی هەمەلایەنەی خۆیان هەیە كە دەبیت دەست نیشان بكرین لە پرۆژەیەكی ئاوهادا. هەربۆیە باشتر وابوو ناوی (ستراتیژی ئاسایشی نیشتمانیی عیراقی) لێ بنرایە،نەك (الاستراتیجیە الامن القومی العراقی).لەعیراقدا زۆرینە عەرەبەو لەپەرلەماندا بەدەنگی زۆرینە كورد دەدۆرێت،هەربۆیە لەچوارچیوەی پرۆژەكەدا دەبوایە زۆر فاكتەری ئاسایش هەن باس بكرانایە بۆ نمونە دیموكراسیەتی تەوافوقی كە فاكتەری راگرتنی ئاسایشە بۆ پیكهاتەی عیراق. بێ چارەسەری ئاشتیانەی دۆزی كورد هەرگیز دەولەتی عیراق سەقامگیری و ئاسایشی بەخۆیەوە نەبینیوە.پرۆژەیەك كە دەبیت رەچاوی ژیرخانی ئابوری وسامانە سروشتیەكانیش بكات بەشیوەیەكی دادپەروەرانە. لەگەل ئەوەشدا كە ماوەیەكی بەرچاو بەسەر بلاوكردنەوەی ئەم ستراتیژەدا رۆیشتوە تا ئیستە سەرۆكایەتی هەریمی كوردستان و پەرلەمان وحكومەتی هەریمی كوردستان وهیچ كامێك لەكاربەدەستانی بالای كورد گفتوگۆیان لەسەر ئەو مەسەلە هەستیارە نەكردوەو هەلویستیكی ئاشكرایان نیە.كورد ناتوانێت بەرژەوەندیەكانی خۆی لەم پرۆژە ئاسایشی نەتەوەییەی ربیعی دا بپارێزێت، بۆیە پیویستە خۆی پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاسایش بۆ خۆی گەلالە بكات ولەلایەن پەرلەمان وحكومەتەوە كاری پێ بكرێت. دەبیت گەیشتبینە ئەو باوەرەی كە حكومەتی عیراق نەك توانای پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی هەریمی كوردستانی نیە بەلكو وەك دەبینین توانای پاراستنی تەواوی بەشەكانی تری عیراقیشی نیە.دەبوایە پیچەوانەی ئەو سیاسەتەی كە رژیمی بەعس سالانیكی زۆر پیادەی كردوە رەفتار بكرایە بۆ نمونە بەرانبەر بەناوچە دابراوەكان كەخواستی كوردی تیدایە بۆ گەرانەوە بۆ سەر هەریمی كوردستان.كەواتە جیاوازی ئەو پرۆژە ئاسایشەی راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عیراق لەگەل ئەوەی هەرێم دەبیت چی بێت؟
فاكتەرەكانی راگرتنی ئاسایشی نەتەوەیی لەعیراق دا كۆمەلیك فاكتەر هەن كەگرنگن بۆ راگرتنی ئاسایشی نەتەوەیی لەعیراقدا وەك: دیموكراسی (جوداكردنەوەی سێ دەسەلاتەكە لەیەكتر) وبەدامودەزگا كردنی عیراق،مافی مرۆڤ (مافی ژن و مندال و تاك لەكۆمەلدا)، مافی نەتەوەو كەمایەتیەكان،فیدرالیزم لەعیراقدا وەك ریگا چارەیەكی ئەم قۆناغە بۆ راگرتنی هاوسەنگی لەعیراقدا،راگرتن و پیادەكردنی دیموكراسیەتی تەوافوقی،پاراستنی ئابوری و سامانی ولات وەك مولكی نەتەوە كەدادپەروەرانە مامەلەی لەگەلدا بكرێت،بوژانەوەی پیشەسازی و نەهیشتنی هەژاری ودادپەروەری كۆمەلایەتی و ئابوری،پاراستنی ژینگەو چارەسەر كردنی كیشەی وزە، بەرگری كردن لەولات لەهەرەشەی دەرەكی،ئەمانەو زۆری تر وەك بابەتی هاولاتیبوون، كیشەی ئاو...تاد.سنوردانان بۆ دیاردەی تیرۆریزم، ئەمانە هەمووی گرنگن بۆ ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی لەعیراق بۆ ئەوەی مرۆڤ ناچاری ئەوە نەبیت پەنا بەریتە بەر زەبروزەنگ بۆ بەدەست هینانی مافەكانی. بەپێی توانا دوركەوتنەوە لەتیۆری وئەفكاری جەنگ بۆ نیوخۆو بەرامبەر دراوسێكانیشی. ئەمانە هەمووی بابەتی ئاسایشن وكاریگەری خۆیان هەیە لەسەر ئاسایش.كەواتە ئاسایش بەتەنیا كێشەی جەنگ وتیرۆر نیە بەلكو زۆر زیاتر لەوە.
تەوەری چوارەم
ئاسایشی نیودەولەتی لەسەردەمی جەنگی سارددا وكێبركێی چەكی ئەتۆمی نەك بەتەنیا هەردوو بلۆكی رۆژهەلات و رۆژئاوا بەلكو ئاسایشی جیهان هەمووی لەمەترسیدا بوو.پاراستنی مرۆڤەكانی جیهان لەبەردەم جەنگی ئەتۆمیداو هەرەشەی داگیركردنی ولاتان وبەرپاكردنی جەنگ وتیرۆرو قەیرانی ئابوری نیودەولەتی وژینگە لەسەر ئاستی نیودەولەتی،هەموو ئەمانە پەیوەندی بەبواری ئاسایشی نیودەولەتیشەوە هەیەو چارەسەركردن وتەشەنە نەكردنی ئەركی ریكخراوی نەتەوە یەكگرتوەكانیش بووە بەپێی یاسا نوسراوەكانی.بۆ پشتگیری لەبۆچوونەكەم لیرەدا ئاماژەیەكی كورت بەبابەتیك ئەدەم كەبریتیە لەباری دانیشتوانی سەر گۆی زەوی و قەیرانی ژینگە وئەنجامەكانی بۆ سەر ئاسایشی نیودەولەتی.
ژینگەو گەشەكردنی دانیشتوانی زەوی و پەویەندی بە ئاسایشی نیودەولەتیەوە وینەی ژمارە یەك باری گەشەگردنی دانیشتوانی زەوی نیشان ئەدات: لەسالی (سفر) ژمارەی دانیشتوان بەپێی پسپۆرانی ئەم بوارە نزیكەی 250 ملیۆن كەس بوە.لەسالی 1650 گەشەی كردوە بۆ 500 ملیۆن مرۆڤ. 200 سال دواتر بەواتا لەسالی 1850 بۆتە یەك ملیارد، و لەسالی 1985 بریتی بوە لە 5 (پینج) ملیارد كەس .
(وێنه‌ی ژماره 1)
ژمارەی دانیشتوانی زەوی و گەشە كردنیوینەی ژمارە 2
(گەشەكردنی ژمارەی دانیشتوانی زەوی، ژینگەش هاوتەریب لەگەڵیدا)
لە وینەی ژمارە 2 لەتەنیشت ژمارەی سالەكان وگەشەكردنی ژمارەی دانیشتوان كەئاماژەم پێدا لەهەمان كاتدا باری گەشەكردنی ژینگەش نیشان ئەدات. لەو 1985 سالەدا ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی كە نزیكەی 5 (پینج) ملیارد زیادی كردوە لەوینەكەدا دەیبینین كە شیوازی گەشە كردنی ئامرازی بەرهەمهینان وتەكنەلۆژیاش گەشەی كردوەو گۆراوە. لەسالی سفر لەكێلانی زەوی بەئامرازیكی سەرەتایی،سروشت زۆر چروپر بووە.لەگەل گۆڕانی تەكنەلۆژیاو ژمارەی دانیشتوان گۆران لە سروشتیشدا بەدی دەكریت لە كەمبونەوەی سەوزایی ودارودرەخت و پیس بوونی ژینگەش لەگەلیدا. تەقینەوەی ژمارەی دانیشتوان بەتایبەت ولاتانی جیهانی سێی گرتۆتەوە.ئەم تەقینەوەی ژمارەی دانیشتوانە لەولاتە دواكەوتو،وتازە گەشەكردوەكان بێ هۆ نیە.جگە لە فاكتەری ئاین كە مندال دیاری خودایە وئاین ریگا لەمەنعی مندال نەبوون دەگرێت،بەلام هۆ سەرەكیەكان هۆی ئابورین بەوەی كە خەلكیی،كەخیزان زەمانی كۆمەلایەتی دوارۆژیان نیە،بەم هۆیەوە مندال زۆربوون سەرچاوەی كاروكاسپیە،بەتایبەت كوڕ كەبەزەمانی دوارۆژی خیزان دەبینرێت وسەرۆكایەتی ماڵیش بگریتە ئەستۆ.
خشتەی ژمارە 1 (یەك)
بەپێی ئەو خشتەیەی ژمارە (یەكی) سەرەوە لیكۆلینەوەیەكی تری زانستی، ژمارەی دانیشتوان لەسالی 1950 بریتی بوە لە 2.5 ملیارد مرۆڤ كە هەر مرۆڤیك 5600 مەتردوجا زەوی بەركەوتوە.لەسالی 2000 ژمارەی دانیشتوان گەیشتۆتە 6.1 ملیارد وهەر مرۆڤیك 2300 مەتردوجا زەوی بەركەوتوە. لەسالی 2050 ژمارەی دانیشتوانی سەر گۆی زەوی دەگاتە 9,1 ملیارد مرۆڤ، وهەر مرۆڤێك 1500مەتردوجا زەوی بەردەكەوێت.بەواتا لەچل سالی تر زەوی دەبێت نزیكەی 3 ملیارد كەس زیاتر بگریتە خۆی. لە 20 سالی ئایندە پیویستی خواردن بۆ جیهان بەریژەی 50% بەرز دەبێتەوە . ئایا ئەم بارودۆخە چۆن دەبیت ئەگەر ژمارەی دانیشتوان بگاتە 15 یان 20 ملیارد مرۆڤ بەم بارودۆخە خراپەی ئەمرۆی مرۆڤایەتیەوە، مرۆڤ بەم سروشتە چاچنۆكیەیەوە. مرۆڤایەتی دەبیت لەسەر لە 30%ی گۆی زەوی بژی چونكە ئەوەی تری ئاوە،ئەم ریژەیەش هەمووی گونجاو نیە بۆ ژیان. روبەری دورگەی سەحرای گەورە بریتیە لە 9 ملیۆن كیلۆمەتردوجا كە بۆ ژیان گونجاو نیە.لەولاتیكی وەك چین كەدانیشتوانەكەی زیاتر لە یەك ملیارد مرۆڤە دەبیت ی دانیشتوانەكەی لەسەر ی روبەری چین بژی چوونكە تەنیا ئەو ناوچەیە گونجاوە بۆ كشتوكال و كێلاندنی زەوی. بەباران نەبارینیكی بۆ نمونە دوو سالە برسیەتی لەم ولاتەش روو ئەدات. هەموو ئەمانە لەجیهانیكی وەك ئەوەی ئەمرۆ كاریگەری بۆ سەر ئاسایشی نیودەولەتی هەیە كە ئەنجامەكەی بۆ هەموانە.هەربۆیە هەموو هەنگاویكی باش لەسەرئاستی ئاسایشی نەتەوەیی كەمكردنەوەیە لەقەیرانی ئاسایشی نیودەولەتی چونكە مرۆڤایەتی هەمووی لەناو یەك بەلەمدایە كە غەرق بوو هەمووی پیكەوە دەكەونە ژێر ئاو.كەواتە ئیمەش لەهەریمی كوردستان بەدەر نین لەم ئەركە نیوخۆو نیودەولەتیەش.زەوی كشتوكال بەتایبەت لەئەوروپاو ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەكەمبونەوەدایەو هەروەها نرخیشی گرانترە.لەبەر ئەوە ولاتە دەولەمەندەكان لە ولاتە هەژارەكان زەویەكی زۆر بەنرخی هەرزان دەكرن وخواردنی لەسەر بەرهەم دەهێنن ودەینیرنەوە ولاتەكانی خۆیان ئەمە لەكاتیكدا كەخەلكی ولاتە هەژارەكان خۆیان بەدەست هەژاری وكەم خواردنیەوە دەنالینن.حكومەتی سۆدان بۆ ماوەی 99 سال،ملیۆن و نیویك دۆنم لەباشترین زەوی كشتوكالی فرۆشتوە بەدەولەتەكانی كەنداو بەلام ئەوەی كەناكۆكە بەخۆی لیرەدا ئەوەیە كە سۆدان گەورەترین وەرگری یارمەتی دەرەكیە لەبەر كەمی خواردن بۆ خەلكی ولاتەكە.ژیانی ریژەی 5.6 ملیۆن مرۆڤ بەندە بەیارمەتی خۆراكی دەرەكیەوە . لەژمارەیەكی زۆری ولاتە هەژارو بێ پلانەكان دیاردەی كۆچ و ڕەو هەیە لەگوندەوە بۆ شار. هەریمی كوردستانیش بەدەر نیە لەم دیاردەیە.دیاردەیەك كە بێ ئەنجام نیە بۆ سەر ژیانی كۆمەلانی خەلك. هەروەك چۆن بەهۆی ویرانیی ژینگەو هەژاری و خراپی ئاسایشی خۆراك كۆچ ورەویكی توندتر بەریگاوە دەبیت لەكیشوەری ئەفریقاوە بۆ رۆژئاوای ئەوروپا.هەموو ئەمانە كاریگەریی گرنگی خۆی هەیە لەسەر ئاسایشی خۆراك ولەسەر ئاسایشی گشتی نیوخۆ ونیودەولەتیش. بەش كاریگەری هەیە لەسەر سەرجەم.هەموو ئەمانە رونكردنەوەیەكی كەم وزەنگیكی گەورە بوو بۆ بەجدی وەرگرتنی بابەتی پرۆژەی نوسینەكە،بۆ مامەلە كردن لەگەل بارودۆخی ئاسایشی خۆراك وباری كشتوكال وبەرهەمی ئابوری وسەنعەتی محەلی وكەمبوونەوەی هەژاری كەئەنجامی كۆمەلایەتیشی لێدەكەویتەوە. لەسەر باری خراپی ژینگە لەهەریمی كوردستان كە ئەنجامە خراپەكانی لەئایندەدا بەروونی دەردەكەوون. نیوەی جیهان بەبێ نیوەەكەی تری ناتوانیت بژی.كەواتە ئاسایش بەتەنیا ئیرهاب وتیرۆرو جەنگ نیە بەلكو زۆر زیاترە لەوە.هەموو ئەمانە پیویستی بەبەرنامەریژی ودامودەزگا هەیە لەهەریمی كوردستانیش كە بەر لەهەموو شت كاروئەركی دەسەلاتی سیاسیە.
تیكدانی ئاسایشی نیودەولەتی بەهۆی چەوت رەفتاركردنی مرۆڤەوە لە 200 سالی ئەم دواییەی میژوودا مرۆڤایەتی زەوی و ژینگەی بەقەد ئەو چەند ملیۆن سالەی پیشووی خۆی ویران كردوە كەلەسەری ژیاوەو جەنگێكی بێبەزەیی بەرامبەری هەلگیرساندوە.مرۆڤایەتی بەجۆریك لەگەل زەوی وژینگە رەفتار دەكات هەروەك ئیتر ئەم دوا نەوەی ئەم سەر زەویە بێت.سەرجەم میژووی مرۆڤایەتی شەرو تیكۆشان بوە لەپێناوی ئاسایش وژیان ومانەوەی لەسەر ژیان.چارلس داروین لیكۆلینەوە زانستیەكەی (خەبات لەپیناوی مانەوە) وەك بوونی پرەنسیپیكی سروشت دۆزیەوەو ئەنجامدا.مرۆڤیش بەقەناعەتی من لەم پرەنسیپە بەدەر نیە.مرۆڤ هەمیشە لەبارودۆخی جەنگدا بوە.پیشەكی جەنگیك بوە دژ بەمەترسیە سروشتیەكانی ژینگە وەك دوژمنیك بەرامبەر مرۆڤ،بەلام جەنگیك بوە لەهەلویستی لاوازیەوە بۆ مانەوەی خۆی.بەلام دواتر بۆتە جەنگی مرۆڤ دژ بەیەكتر لەپیناوی زەوی وكەرەسەی خاودا.لەئەنجامی شۆرشی پیشەسازی بەتایبەت لە سالی 1945 وە جەنگیكی سەرانسەریی مرۆڤ هەیە دژ بەروتاندنەوەی زەوی وژینگە.ئەم شتە هەناسەیەكی دا بەمرۆڤ، بەلام هەناسەیەكی گەورەی لەزەوی دایك بڕی.ئەمەیان بیدەنگترین جەنگە،چوونكە دژەكە نە دەتوانێت بەدەنگی بەرز هاوار بكات،و نەبەرگری راستەوخۆ لەخۆی بكات،و نەدەتوانێت پاریزەر بۆخۆی داوا بكات بەلام كاردانەوەكانی دواتری زۆر لەسەر مرۆڤایەتی كەوتوە.لەبەر ئەوە ئەمە بەخەتەرناكترین جەنگ دەبینم چونكە كەزەوی و ژینگە ویران بوو بەواتا بنچینەو سەرەتاكانی ژیانی مرۆڤ خۆیشی ویران بوو.ئەمە مەترسیە بۆ سەر ئاسایشی نیودەولەتی كە ئاسایشی نەتەوەیی هەمووان دەگریتەوە. لیرەدا هەولمداوە هەندیك تیروتەسەلتر باسی لیوە بكەم بۆ ئەوەی بەشیوەیەكی وێنا دیاردەكە رونترو كاریگەرتر بهینینە بەرچاوی خۆمان. لەبەرازیل لەناوچەی زۆر بەرفراوان سۆیا دەروینرێ وترانسفێر دەكریت بۆ رۆژئاوای ئەوروپا وەك عەلەفی حەیوان بەكار دەهینریت ئەمە لەكاتیكدا بەملیۆن كەس لەم ولاتەدا دوچاری برسیەتی بوونەتەوە.
هەرەشە لە سه‌ر ئاسایشی نیودەولەتی لەسایەی جەنگەوە لەم پینج هەزار سالەی دوایدا بەپیی لیكۆلینەوەی شارەزایانی میژوو زیاتر لە 14 هەزار جەنگ تۆمار كراوە.زیاتر لە 4 ملیارد مرۆڤ بەهۆی جەنگەوە كوژراوە كە دەكاتە 3/2 ی كۆی سەرجەم ژمارەی مرۆڤایەتی ئەمرۆی سەر گۆی زەوی.بەتەنیا لەسەدەی بیستەمدا دوو جەنگی جیهانی رووی داوە. لەجەنگی دوەمی جیهانیەوە هەتا ئیستە زیاتر مرۆڤ بەهۆی جەنگی ناوخۆو ناوچەییەوە گیانیان لەدەست داوە وەك لە ژمارەی ئەوانەی كەلەجەنگی دوەمدا كوژراون.ئامارەكان ئەوە دەسەلمینن كە لەسەرجەم كاتی میژووی نوسراو هەر سالەو نزیكەی 3 جەنگی تیدا بەرپا كراوە.میژوونوسیك حسابی كردوە كەلە ماوەی 3400 سالی بینراوی میژوی مرۆڤایەتیدا تەنیا 243 سال بی جەنگیكی دیارو نەزانراو بوە.لەبەر ئەوەی مافـی مرۆڤ و ئاسایشی مرۆڤ لەكوردستان بەنمونە بیهینینەوە پاریزراو نەبوە گەلی كورد ناچار بووە لەدژی درندەیی وچەوساندنەوە راپەرێت وبەرگری لەخۆی بكات و وەك دوا ئامراز ریگای وەلإمدانەوەی گونجاو بۆ خۆی هەلبژیریت بەرامبەر بەو دەولەتانەی كە ماف و ئاسایشی گەلی كوردیان زەوت كردوە.بەداخەوە مرۆڤ هەرگیز بەجدی هەولی نەداوە ریگا لەجەنگ بگریت بۆ پاراستنی ئاسایش. هەموو ئەو جەنگانەی كە لەهەریمی كوردستان رویان داوە بەوانەی نیوخۆشەوە كۆمەلانی خەلك وولاتی لەپاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی بەسەرجەم بوارەكانیەوە تیكدا. جەنگیش شیوازی زۆرە.
تەوەری پێنجەم
ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بەنمونە بۆ تیگەیشتنیكی زیاتر سەبارەت بەئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی، لەم بەشەدا هەندیك دەربارەی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا دەنوسم وەك نمونە. لەدیدی دەسەلاتی سیاسی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا دروست كردنی چەكی ئەتۆم لەلایەن ئیرانەوە هەرەشەیە بۆ سەر ئاسایشی نیودەولەتی، لەلایەكەوە لەدیدی رۆژئاواوە ئەم چەكە لەدەستی لایەنیكی ئەمیندا نیەو لەلایەكی ترەوە بەهەرەشە دادەنریت بۆ سەر ئاسایشی ئیسرائیل وەك هاوپەیمانیكی ستراتیژی ئەمریكا. دوەم گەورەترین بۆری نەوت لەجیهاندا بەدریژایی 1800 كم رۆژانە زیاتر لە ملیۆنیك و سێ سەد هەزار بەرمیل نەوتی خاو لە ئازەربایجانەوە بە جۆرجیادا دەباتە توركیا. ئەم بۆری نەوتە بەدەستپیشخەری ئەمریكا دژ بەویستی روسیا دروست كرا. ئەم كیشەی بۆری نەوتانە لەوە دەچیت لەناكۆكیەكانی قەفقاس ئامانجە ستراتیجیەكە بیت و گوزارشت لە سیاسەتی نویی داگیركردن بكات بۆ روسیای ئەمرۆ. ئەمانە هەمووی (ئابوری و ئاسایش) دەچنە بواری ئاسایشی نەتەوەییەوە لە سیاسەتی دەرەوەی رۆژئاوا بەتایبەت ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا وەك زلهیزیكی دنیا.ئەمریكا لەهیرشی دژی تالیبان وقاعیدە وهەروەها لە داگیركردنی عیراقدا گەرایەوە بۆ بەلگەی مافی بەرگری كردن لەخۆ ودەكرێ بە یاسا كردنی بكرێت.بۆ ئەمریكا ئاسایشی نەتەوەیی بەتەنیا قاعیدەو ئیرهاب نیە بەلكو ئابوری وسیاسەتی دەرەوەشە.ئەمەیان سابتە ئیتر هەر لایەنیكی سیاسی لەسەر دەسەلات بیت.نیكاراگوا ولاتیكی هەژارە بەلام كاتیك ساندینستەكان بەشۆرش هاتنە سەر حوكم ورژیمی سۆمۆزایان روخاند، ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بەمەترسی لەقەلەمیدا بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی چونكە دەكرا ئەم شۆرش وئایدیایە لەپال ئەوانەی سەلفادۆرو كوبا تەشەنە بسینیت لەناوچەی ناوەراست و خواروی ئەمریكاو ناوچەی كاریبی و كاریگەری لەسەر بەرژەوەندیەكانی ئەمریكا هەبیت لەرووی ئابوری و سیاسی وهاتوچۆی بازرگانی وگواستنەوەی چەك و لەدەستدانی كاریگەریی لەسەر ئەو دەولەتانە كە لەپال فاكتەرەكانی تردا سەرچاوەی كەرەسەی خاوی گرنگن بۆ مەبەستی سەربازی و تەقەمەنیش. بەرزبوونەوەی نرخی نەوت كاریگەری لەسەر بازاری ئەوروپاش هەیە كەریژەیەكی بەرچاو لەكالای ئەمریكا لیرەش ساغ دەبیتەوە.هەربۆیە لە جەنگی دوەمی كەنداویشدا پاراستنی ئەوروپا كرایە ئامانج ونەهیلدرا عیراق دەولەتی كوێت بۆ هەمیشە داگیر بكات ومامەلە بەنرخی نەوت و پاشەكەوتی نەوت بكات لەبازارەكانی جیهاندا.ناردنی نەوت بۆ یابان نزیكەی 70% ی بە گەروی هۆرموزدا دەروات.ئیران لەجەنگی یەكەمی كەنداودا هەرەشەی داخستنی ئەو گەرووەی دەكرد بۆ ئەوەی كیشەكە بكاتە كیشەیەكی نیودەولەتی چونكە ئیران باشی دەزانی كە ئەمە پەیوەندی بەئاسایشی نەتەوەیی بۆ سەر ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاش هەیە،25% ی كالای ئەمریكا لەیابان ساغ دەبێتەوە. لیوا فه‌یروز ئابادی سه‌رۆكی ئه‌ركانی گشتیی سوپای ئێران رایگه‌یاند: ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی وڵاته‌كه‌مان بكه‌وێته مه‌ترسییه‌وه، گه‌رووی هورمز داده‌خه‌ین.
ئاژانسی هه‌واڵی فارس نیوز له‌زاری لیوا ئابادی بڵاویكرده‌وه "كۆماری ئیسلامی ئێران خوازیاره گه‌رووه‌كه له‌به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موواندا كراوه‌بێت، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیمان بكه‌وێته مه‌ترسییه‌وه ئه‌وا رێگه ناده‌ین كه‌س سوودی لێوه‌ربگرێت".
لەناوەراستی سالی 2008 ئیران هەمان هەرەشەی دوبارە كردەوە. سەردانی د.بەرهەم سالح بۆ ئیران و بەردانەوەی ئاوی ئەلوەن پەیوەندی بەبواری ئاسایشی نەتەوەیشەوە هەیە چونكە كیشەی ئاو كیشەی ئابوریە و كیشەی ئاسایشی گەل و ولاتە. ئەمە دەبوایە كاری ئەنجومەن و راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی عیراق بوایە بەرامبەر بەئیران.ئەو سەدی ئاوەو ئاو بەگشتی كەتوركیا مامەلەی پیوە دەكات بەرامبەر سوریاو عیراقیش نەك بەتەنیا چەكیكی سیاسیە بەلكو كاردانەوەی قورسیشی هەیە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی ئەگەر مرۆڤ لەنیزكەوە شیكاری بۆ بكات.ئەمانە هەمووی سەرنجن بۆ ئامادەكارانی ئەنجومەنی ئاسایشی هەریم بۆ تیگەیشتن لەسروشت وناوەرۆكی بابەتەكە.
یەكەم ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا یەكەم ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە مانگی 7.1947 لەژیر دەسەلاتی سەرۆكی ئەوكاتەی هاری ترومان دروست بوو، بەلام ئەو كاتە جیگرەكەی كە بریتی بوو لە (ئالبن باركلی) سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكەی دەكرد.ماوەیەكی كەم دوای ئەوە یەكیك لەیەكەم لیكۆلینەوەكانی بارودۆخی جیهان كاریگەریەكی كاریگەرانەی هەبوو. موزەكەرەی (میمۆرەندوم)ی ژمارە 68 ی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا لە 14/4/1950 تەوسیەی سەرۆكی ئەمریكای كرد خەرجی سوپا بەتوندی زیاد بكات بۆئەوەی كاریگەری كۆمۆنیزم لەسەر ئاستی جیهان تەسك بكاتەوە.دوای دواخستنێكی زۆر سەرۆكی ئەمریكا هاری ترومان رەزامەندی لەسەر تەوسیەكان دوای دەستپێكردنی جەنگی كۆریا دەربری.ئەم بریارە یەكیك بوو لە ئیرشاداتە كەمەكانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی كە هەتا ئیستە لەناو رای گشتیدا ناسرابێت.ئەنجومەنی ئاسایش زۆربەی كات لە باكگراوندا كاریگەریی خۆی هەیە.
بارەگای سەرەكی وەكالەی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا.
گەورەیی و قەوارەی بیناكەو دەوروبەر گرنگی وقورسایی بابەتەكە نیشان ئەدات.
دەزگای ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا (of USA National Security Agency) گەورەترین ولەرووی داراییەوە بەباشترین شیوە ئیدارە دراوە. ئەم دەزگا بەرپرسە لەچاودیری كردنی سەرانسەریی لەجیهاندا بۆ كردنەوەی نهینیەكانی كۆمونیكەیشنی ئەلكترۆنی، لەم رۆل و چالاكیەدا بەشیكە لەIntelligence Community كە سەرجەم گەیاندنی هەوال (هەوالگری) ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكای تێدا كۆدەبیتەوە. دەزگای ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەرووی تەكنیكی ودەسەلاتەوە خراوەتە ژیر دەسەلاتی Department of Defense (بەشی بەرگری)، بەلام لە رووی ئۆپەراسیۆنەوە راستەوخۆ خراوەتە ژیر دەسەلاتی راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی (National Security Advisor) كە هەتا بەرواری نوسینی ئەم بابەتە بریتیە لە Stephen Hadley كە هاوكاریی دەسەلات دەكات بەبریارو زانیاریە هەوالگریەكانی.ئەنجومەنەكە كە سەرۆكی ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكات بۆ كاروپلان وكارپیكردنی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا رۆلیكی زۆر گرنگ دەبینیت و بەردەوام لەكۆشكی سپی لەواشنتن دی سی كۆبونەوەكانی خۆی ئەنجام ئەدا.ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی لە حالەتی ئاسایدا لەسەرۆكی ولات وجیگرەكەی،وەزیری دەرەوە، وەزیری بەرگری،بەریوەبەری نوسینگەی پلاندانانی فریاكەوتن Office for Emergency Planning، راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی، سەرۆكی سی ئای ئەی و هەروەها بەرپرسی Joint Chiefs of Staff پیكهاتوەو لەحالەتی پیویستدا كارمەندی تری پایەدار دەهینریتە ناوی .
شیوەو پێكهاتەی دامودەزگای ئاسایشی نەتەوەیی لە ولاتیكەوە بۆیەكیكی تر دەگۆرێ شیوەو پێكهاتەی دامودەزگای ئاسایشی نەتەوەیی لە ولاتیكەوە بۆیەكیكی تر دەگۆرێ، بەلام لەناوەرۆكدا بریتیە لەپاراستنی ئاسایشی ولات ونەتەوە بەپیی بۆچوونی دەسەلات.هەردوو پارتی دەسەلاتدار CDU, CSU ی ئەلمانیا دەیانەوی لەسەر شیوەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ئەنجومەنیكی ئاسایشی نەتەوەیی پیكبهینن بۆ مەبەستی جەنگی دژە تیرۆر. بەلام بیروبۆچونەكە لەدەرەوەی ئەو دوو حیزبە روبەرووی رەخنەی توند بۆتەوە. جیگری سەرۆكی پارتی سۆشیال دیموكراتەكان Kolbow،حیزبی یەكیتی مەسیحیە دیموكراتەكان (CDU) گوناهبار دەكات بە ئەمریكایی كردنی سیاسەتی دەرەوەو سیاسەتی ئاسایشی ئەلمانیا. هەروەها ئۆپۆزیسیۆن ئەم پلانە بەتوندی رەت دەكاتەوە بەبەلگەی ئەوەی بارودۆخی ئەلمانیا ئەوەی ئەمریكا نیە. ئەم بۆچوونە بۆ هەریمی كوردستانانیش بەهەمان شیوەیە بەپیی بارودۆخی سیاسی و كۆمەلایەتی و ئابوری و جوگرافیاو سایكۆلۆجیەتی كۆمەل.
ئاسایشی ستراتیژی نەتەوەیی سەردەمی فەرمانرەوایی دەسەلاتی بوش لە 17.9.2002 پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی لەلایەن دەسەلاتی بوش بلاوكرایەوە. لەسالی 1986 ەوە لە ئەركەكانی سەرۆكی ئەمریكایە بەرنامە ئاسایشە سیاسیەكەی لە دیۆكومینتیكی لەم جۆرە دابریژیت. هیلەكانی سیاسەتی دەرەوەو ئاسایشی سیاسی تییدا دەست نیشان بكرین. تایبەتمەندی ئەم)پەیپەری(نوسینە ستراتیژیە لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاوە ئامادەكراوە گرنگی لە كاتەكەیشیدا هەیە چونكە پەیوەندی بە یەكەم رەشنوس وپلانی (كۆنسەپت)ی هەردوو سیاسەتی ئاسایش و دەرەوە هەیە دوای روداوەكەی 11 سەبتەمبەری 2001. ئەم كۆنسەپتە ئامانجە بنەرەتیەكانی سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەخۆ دەگری و هەروەها ئامرازەكانی پراكتیزە كردنی. هەروەك لەئایدیاكانی سیستەمی نویی جیهانی لەمەشدا بۆچوونی ئەمریكی خۆی دەدۆزیتەوە كە دەسەلاتەكە جگە لە بۆ بەسەلامەت كردنی ئاسایشی خۆی هەمیشە بۆ ئەوەش بەكار بهینریت لیپرسینەوەی نیودەولەتیش بگریتە خۆی بەبەلگەی ئەوەی كە ئەمریكا تاكە زلهیزە بتوانێ بەم كارە هەستێت. ئەم رۆلە لەلایەن ئەمریكاوە وەك داواكاریەك لێی ئیعتباری دەكات. لەبابەتە سەرەكیەكانی ستراتیژیەتەكە جەنگی دژ بەچەكی كۆكوژی و تیرۆریزمی نێودەولەتیە.بەرگری كردن لە ولات لەئەلەمەنتەكانی بەرنامەكەن. جگە لەوە دەسەلاتی بوش باس لە ئینتەرناسیۆنالیزم دەكات بەلام دەبێت بەرژەوەندیەكانی ئەمریكای پێوە لكابێت. هەروەك هەمان ئەوەی دوای كۆتایی جەنگی سارد حكومەتی ئەمریكی لەدوای 11 سەبتەمبەری 2001 مامەلەیەكی زۆر جدی بەهاوشەریك وهاوپەیمان دەكات. راویژكردن دەربارەی بواری ئاسایش وئیجرائات لەدوای ئۆپەراسیۆنە تیرۆرەكانەوە. لەناو ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكی ئەم جۆرە بۆچونە دەربارەی پێویستی هەماهەنگی ئەمریكا لەگەل لایەنەكانی تر نەهی لێ دەكرێ كە مەترسی تەقدیرنەكراوی شەری تیرۆریزم بە هاوشەریك وهاوپەیمانی هەمەلایەنە بكرێ. كیشەكە بۆ ئەمریكا كیشەی كاتە، كیشەی ئەنجامدانی بەرنامەی ریكەوتن وكرداری خیرا لەسەر ئاستی UN، لەبەر ئەم هۆیەو لەم دیدەوە كرداری خیرا لەگەل دەولەتەكانی ئەم ریكخراوە نیودەولەتیە بۆ ئەمریكا ئیمكان نابیت. ئەمە بەناچاری ئەو ئەنجامەی لی دەكەویتەوە كە ئیئتیلافی دەولەت وهەروەها تاك دەولەت دەبیت بریاری خۆی هەلبژیریت بۆ ئەوەی بتوانیت ئاسایشی خۆی بپاریزیت. كەواتە ئاسایشی ستراتیژی نەتەوەیی دوای تیكەلەیەك كەوتووە لەكۆنسێپتی ئاسایشی سیاسی كرداروچالاكی یەك لایەنە وهەروەها هەمە لایەنەش دەگرێتە خۆی. هەروەها لە 16.3.2006 جۆرج بوش بەهەمان شیوە پرۆژەی ستراتیژی ئاسایشی نەتەوەیی بۆ ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا راگەیاند لە 49 لاپەرەدا كە سەرۆكی ئەمریكا جۆرج بوش پێشەكیەكەی بۆ نوسیوەو بریتیە لە 11 بەش كە تییدا كار لەو بەرەنگاربونەوە سەرەكیانە دەكات كە ئەمریكا لە 11 سەبتەمبەری 2001 وە لەسەرانسەری جیهاندا بەرامبەر خۆی دەیبینیت. تییدا جۆرج بوش بەوە دەست پیدەكات: "ئەمریكا لە جەنگدایە". بەمە چوارچیوە سیاسی- میژوییەكە دەست نیشان كرا بۆ ستراتیژیەتەكە. ئەمە پیش هەموو شت ستراتیجیەتی جەنگە، بەواتا چۆن بەئامرازی سەربازی بەرەنگاری هەرەشە واقعیەكان، یان هەرەشەو هیرشە نا راستەكان كە تەزویر كراو بكریت. لە دیدە سەربازیەكەوە ئەم ستراتیجیەتە باس لەو تیۆرە ناسراوە دەكات، لەدەرەوەی ولات شەری دوژمنەكە بكرێ بۆ ئەوەی فورسەتی ئەوەی نەبیت بگاتە ئەمریكا. بەبۆچوونی من لیرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی ئەم جەنگەی لەسەر گۆرەپانی عیراق دا یەكلایی دەكریتەوە لەگەل قاعیدەو هاوشیوەكانی جگە لەئامانجە ستراتیجیەكانی تر بەئامانجی سەرقال كردن و لاوازكردنی و مەسرەف پێكردنی ئەوانەشە بۆ دوور خستنەوەیە لە ئەمریكاو بەشیكی گرنگی ئەم ستراتیژەیە.بۆ ئەم ئامانجە عیراق كراوەتە گۆرەپانی شەرویەكلاكردنەوەی ململانیكان. ئەمریكا دەیەویت قەوارە بداتە جیهان نەك بەپیچەوانەوە. لەم بۆچونەدا بۆچونەكانی بوش هاوشیوەیە لەگەل ئەوانەی سەرۆكەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی پیشووی ئەمریكا ترومان ورۆنالد ریگن وەك وینایەك بۆ دەسەلاتی ئیستە. ئەو دوو هیلەی كە ئەمریكا لەسەری باس دەكات بریتین لە "ئازادی و دادپەروەری و بەهای مرۆڤ لەسەرانسەری جیهاندا"، هەروەها باس لە شەری دژی زولموزۆر و بلاوكردنەوەی دیموكراسی وباش كردنی گوزەران دەكات. لەلایەكی ترەوە پیكەوە كاركردن لەگەل ژمارەیەكی زۆر لە دیموكراتەكانی جیهان. ئەم گوتاری كۆتاییە مەبەست لەرۆلی سەركردایەتیە كە بەر ئەمریكا بكەویت. لە دوا دیری پیشەكی پرۆژەی ئاسایشی نەتەوەییەكەدا سەرۆكی ئەمریكا دەلیت ئەمریكا دەبیت بەردەوام سەركردە بێت. ئاسایشە نەتەوەییەكەی 2006 لەسەر بنەماكانی پیش ئەوەی 2006 دروست بوە. ئەو بارودۆخە گۆراوەی دەسەلاتی ئەمریكا بەرامبەرخۆی دەیبینێت بریتیە لەوەی كە سەركەوتن لە دژی هەرەشە گەورەكانی سەدەی بیست لە فاشیزم و كۆمۆنیزم بەدەست هینرا. ئیستە لەشوینی ئەمان ئایدیۆلۆژیایەكی تۆتالیتیر هاتۆتە كایەوە كە لەسەر ناسروشتیەكی ئاینیكی شانازی پیوەكراو وەستاوە.بەلام نوسینەكە لە (لاپەرە 6) دا خۆی لەئاماژە كردن بە ئیسلام،یان ئیسلامیزم لائەدات هەرچەندە مەبەستی لەمە. لە بەشی یانزەدا باس لەوە دەكرێ كە ئەمریكا هەرچەندە هیزیكی گەورەیە بەلام لەتوانایدا نیە سەرجەم كیشەكان بەتەنیا چارەسەر بكات. بەم شیوەیە پیویستی بە كۆئۆپەرەیشن (هاوكاری) هەیە، بەلام تێیدا دوبارە جەخت لەسەر رۆلی سەركردایەتی ئەمریكا دەكاتەوە: "ئەمریكا دەبیت بەریگای كردەوەو بەریگای وینا بوون سەركردەیی بكات". لەبەشی پینجەمدا لە لاپەرە 20 دا كە باس لە تەشەنە كردنی چەكی كۆكوژی دەكات لەم پرۆژەی ئاسایشی نەتەوەییەی 2006 دا توندوتیژترین ئاماژە بە ئیران دراوەو دەلیت:"رژیمی ئیران خەرجی دارایی تیرۆریزم دەكات وهەرەشە لەئیسرائیل دەكات، لەهەولی ئەوەدایە پرۆسەی رۆژهەلاتی ناوەراست تیك بدات، پرۆسەی دیموكراسی لەعیراق تیك ئەدات دژ بە خواستی گەلەكەی بۆ ئازادی" ئامانجە سەرەكیەكانی ستراتیژیەتەكەی ئەمریكا نزیكەی هاوشیوەیە لەگەل ئەوانەی سیستەمی نویی جیهانی،گەشەكردنی ئابوری جیهان و ئازادی بازرگانی نیودەولەتی... تاد.سەر بەم كۆنسیپتەی ئەمریكان بەلام بەرژەوەندی ئەم زلهیزە ئەولەویەتی هەیە.بەم كۆنسەپتەی سیاسەتی ئاسایش ودەرەوە، وبەكاریگەری ئەم ئامرازە ئەمریكا بەدوای سیستەمیكی نویی كۆمەلایەتی وسیاسیدایە لەجیهاندا.ئەم پرۆژەیە لەدیدی ئەمریكاوە لەریگای تەنیا ئەم زلهیزەی ماوەتەوە دەكرێ ئەنجام بدرێ كە ئەمریكایە، لەبەر ئەوە دەبیت ئازادی مامەلە كردنی پێ بسپێردریت و لەدیدی خۆیەوە هەولەكانی ئەم پۆزەتیفن هەر بۆیە وای بۆ دەچیت كەشایستەی پشتگیری لێ كردنە.ئەوەی دەربارەی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ئاماژەم پیدا بۆ زانیاری وتیگەیشتن وسوود وەرگرتنە لێی بۆ پرۆژەیەكی ستراتیژی ئاسایشی هەرێمی كوردستان. سی ئای ئەی، یان پەنتاگۆن دەزگای دەولەتی و نەتەوەیی سابتن ئیتر هەر لایەنیك بێتە سەر حوكم ئەم لەجیگای خۆی دەمینیتەوە بەلام دەكری دەستكاری میتۆدەكات بكرین. هەروەها ئەو مۆدیلی ئەنجومەنی ئاسایشەی لەهەریمی كوردستان دروست بكری مەرج نیە هەمان ئەو میتۆدو مۆدیلە بیت كە لەهەرێمێكی ناوەراست وخواروی عیراق دروست بكرێ، وەك ئاماژەم پیدا پیشتر ئیمە دەروانینە بارودۆخی سیاسی و ئابوری وئاسایش و جوگرافی و سایكۆلۆجی وباری كۆمەلایەتی بۆ ناوەوەی خۆمان ولەگەل دەولەتەكانی هاوسێ ودەسەلاتی ناوەندیش.
رۆلی دەزگای هەوالگری بۆ سەر ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی دەزگای هەوالگری رۆلیكی گرنگ وكاریگەر دەبینێت بۆ سەر ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی. هەموو زانیاریەكی هەلە دەكری ئەنجامی خراپی لی بكەویتەوە بۆ سەر بریارەكانی دەسەلاتی سیاسی هەریم، بۆ نمونە لەسەر ئاستی یاسای دژە تیرۆر و سیاسەتی دەرەوەی هەریم. بۆ تیگەیشتنیكی زیاتر بروانە ئەم رونكردنەوەیەی خوارەوە: "كۆشكی سپی پلانیكی ئامادە كردوە بۆ سەرلەنوی ریكخستنەوەی دەزگای هەوالگری ئەمریكا (CIA). بەپیی هەوالی چەند ئاژانسیكی ئەمریكی كۆشكی سپی بەنیازە چاوخشاندنەوە بكات بەپەیوەندیەكانی لەگەل ئەو كەس و لایەنانەی هەوال و زانیاریان پیشكەش كردوە.پەرلەمەنتار جین هیرمان بەرۆژنامەی واشنتۆن پۆستی راگەیاندبوو كە بەپیی ئەم ریكخستنە نوییەی دەزگای هەوالگری ئەمریكا بەرپرسی دەزگاكە دەتوانیت سیاسەتی تایبەت بەخۆی پیشكەش بەسەرۆكی ئەمریكا بكات ودەبیت خالی هەماهەنگی لەنیوان ئەو 16 ئاژانسە هەوالگریەی كە لەئەمریكا كاردەكات هەبیت.رۆژنامەی ول ستریت جۆرنالیش بلاویكردەوە كەوا بەپیی ئەم ریكخستنەوەیە كەنزیەكی سالیكی پیچووە بەرپرسەكانی هەوالگریی پیكەوە كار دەكەن بەلام هەریەكەیان مافی ئەوەی دەبیت داوای هاوكاری لەدەزگا هەوالگریەكانی دەرەوەی ئەمریكا بكات. ئەمەش پیشتر تەنها لەدەسەلاتی (CIA) بوە" .لەهەریمی كوردستان جگە لەیەكگرتنەوەی هەردوو دەزگاكانی ئاسایشی دوو حیزبەكەو هەردوو دەزگای هەوالگری پاراستن و زانیاری پیویستە بیرلە سیستەمیكی نویی دەزگای هەوالگری بكریتەوە لەسەر ئاستیكی مۆدیرن و نەتەوەیی ونیشتمانی. لەكۆتایدا دەلیم هەریمی كوردستان پیویستە كار بۆ بەهیز كردنی سیستەمی سیاسی هەریم بكات، سیستەمیكی دیموكراسی و دادپەروەرانەو موئەسەساتی. بۆ ئەوەی پیگەی هەریم لەدەرەوە بەهیز بێت دەبیت نیوخۆی خۆی بەهیز بكات و سوود لەو بۆچونانەش بكریت كە لەم پرۆژەیەدا ئاماژە پیداوون. لەهەلویستیكی خەمخۆریەوە كارم بۆ ئەم پرۆژەیە كردوەو زۆر جاریش رەخنە لە ئەكادیمی وپسپۆرەكان دەگیریت كە خۆمان دەستپیشخەریمان نیە بەلام زۆر جار سارد بونەوەمان دەبینریت چونكە گویمان لێ ناگیریت وهەولەكانمان بەهەند وەرناگیرین وسیستەمەكە ئەقلانی مامەلە ناكات. با لەئایندەدا ببینینن دەسەلاتی سیاسی هەریم چۆن مامەلە لەگەم ئەو بیرۆكەی ئاسایشەدا دەكات و من ئەم پرۆژەیە، رەشنوسەم بۆ لایەنە پەیوەندیدارەكان ناردوەو لەكاتی پیویستدا دەكری دەولەمەندتر بكریت بەلام دەمەوی گرنگی پەیامەكەم بگاتە شوینی خۆی و كاری بۆ بكرێت.
ئەو لایەنە كوردیانەی لەهەریم بەشداربن لە دەزگای ئاسایشی نەتەوەیدا *وەزارەتی ناوخۆ -ئاژانسی كاروباری پۆلیس
- ئاژانسی كاروباری ئیداری
-ئاژانسی زانیاری ولیكۆلینەوە نیشتمانیەكان
*راویژكاریەتی ئاسایشی نەتەوەیی - راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی هەریمی كوردستان
-جیگری راویژكاری ئاسایشی نەتەوەیی هەریمی كوردستان
- راویژكاری سەربازی
-بەریوەبەری گشتی سیاسی وئابوری
-بەریوەبەری گشتی یاسایی
- راویژكاریەتی ئاسایشی ناوخۆ
- بەریوەبەری گشتی سیاسەتی نیودەولەتی
- راویژكاری راگەیاندن
-جیگری بەریوەبەری گشتی ناوەندی پلاندانان
-سكرتیری لیژنەی وەزاری بۆ ئاسایشی نەتەوەیی
- سكرتیری لیژنەی وەزاری بۆ ئاسایشی نیشتمانی ئاژانسەكان
*وەزارەتی بەرگری -بەریوەبەرایەتی گشتی ئیستخبارات وئاسایش
-بەریوەبەرایەتی ئیستخباراتی سەربازی
*جیهازی موخابەرات *وەزارەتی داد *وەزارەتی دارایی *وەزارەتی دەرەوە، دانانی دەزگاكان بەپیی پیویستی هەریمی كوردستان بێت.********************
سەرچاوەكان
كۆمەلیك پسپۆر، ئاسایشی نیودەولەتی، و: قادر وریا، هەولیر، 2006
رۆژنامەی رۆژنامە، بەشی سیاسەت، ژمارە 166، 25.2.2008، نوسینی سالار باسیرە.
رۆژنامەی رۆژنامە،بەشی سیاسەت، 170،171 ،3.3.2008.هەمان رۆژنامە،10.6.2008، نەجدەت ئاكرەیی.
استراتیجیە الامن القومی العراقی، 2007-2010، لە لایەن موفق الربیعی.
گۆڤاری شپیگلی ئەلمانی، ژمارە 31، 2009.
Uni Kassel, AG Friedensforschung,
[email protected] http://de.wikipedia.org/wiki/Nationaler_Sicherheitsrat_der_Vereinigten_Staaten
سایتی سبەی، 31.7.2008.
مۆزەخانەی دوسلدۆرف، ئەلمانیا.
تێبینی: وێنه‌ی (1) و (2) له موزه‌خانه‌ی دوسلدۆرف- ئه‌ڵمانیا تۆمارم کردوون له‌پاڵ ژماره‌یه‌کی تری وێنه و لێکۆڵینه‌وه له‌م بواره‌دا، هی تریش که به دۆکۆمێنت کراون. نوسەر لەچەند دێرێكدا
نوسەر پسپۆری بواری زانستە سیاسیەكان،لە1957 لەسلێمانی لەدایك بوە.لەسالی 1976 رۆیشتۆتە ئەلمانیاو هەر لەوێ خوێندنی ناوەندی ودواناوەندی تەواو كردوە.لەزانكۆی ماربورگ بەكالۆریۆس ولەزانكۆی ڤوپەرتال بروانامەی دوكتۆرای وەرگرتوە. تیمای بروانامەی دوكتۆراكەی بریتیە لەسیستەمی سیاسی بەعس لەعیراق.لەسالی 2004 ەوە گەراوەتەوە كوردستان ومامۆستایە لەكۆلێژی یاساو زانستە سیاسیەكان.خاوەنی چەندین پرۆژەی لیكۆلینەوەیە وەك ئەنفال وگەشتی لێكۆلینەوە بەئەمریكای لاتیندا. نوسەر هەروەها خاوەنی كۆمەلێك لەنوسین وبلاوكراوەو وەرگیرانە بەهەردوو زمانی كوردی وئەڵمانی.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
