لەڕەوایەتى شۆڕشگێڕیەوە بۆ ستەمى سیاسى

Saturday, 08/06/2013, 12:00

2068 بینراوە

ڕەشاد حسەین




(هیچ نەوەیەك نابێت خۆى وەك خاوەندارێتى سامانەكانى كۆمەڵگەكەى بزانێت ، بەڵكو وەك رێخەر ئەو نەوەیە لە پێشینانى خۆیەوە دیاریەكى بۆ بەجێماوە كە ئەركى ئەمانە پاریزگارى لێبكەن و بیگەیەنن بە نەوەى داهاتو گەركرا بە زیادەوە ، بەڵام هەرگیز نابێت لە ناو ببرێ)(ئەدمون بیورك1729-1797)

بەخوێن هاتوین و بە خوێن دەڕۆین
ئەمە ئەو دەستەواژەیەیە، كە ڕۆژانە لە سیاسیە پلە یەكەكانى دەستەڵاتى كوردى دەبیستین ، بەلاى كەسیشمانەوە ئەم دەربڕینە لە دەمى هەمو دیكتاتۆرەكانەوە نامۆنیە، كە باوترین هەڕەشەى چركەساتە مەترسیدارەكانى ئەو دەستەڵاتانەیە ، كە دواجار بەر زەبرى گورزى میژوو دەكەون .
وشەى رەِوایەتى (legitimacy)یەكێكە لە زاراوە باوەكانى زانستى سیاسى، وشەكە بە مانا لاتینیەكەى(داماڵینى سیفەتى یاسایى لەسەر هەر شتێك، وەك گۆڕینى ئاراستەى هێز بۆ دەستەڵات ، بەنمونەى ملكەچ پێكردنى جەماوەر بۆ ئیرادەى دەستەڵات) بەڵام لە ڕوە پۆزەتیفەكەیەوە بریتى یە لە گونجاندنى ڕەوایەتى ،لەگەڵ یاساو ڕیساكانى دەستور ، دیارە ماناى ڕەوایەتى ، جیاوازى هەیە ، لە نێوان فەلسەفەى سیاسى و زانستى سیاسى ، هەرچى فەلسەفەى سیاسى هەیە ڕەوایەتى ئەگەرٍێنێتەوە بۆ پڕەنسیپى ئەخلاقى و عەقڵانى ،كە پێگەى دەستەڵات لاى هاونیشتیمانى بۆ داواكانى لە ڕوى ملكەچى و سەر كزیەوەبێت ، لاى زانستى سیاسیش ، مامەڵەى ڕەوایەتى ، لە لۆژیكى كۆمەڵناسیوە تێى دەڕواننرێت (بە تێڕوانینى نمایشت كردنى ئەو ڕوایەتیە بە گوێرەى چۆنێتى پرۆسەكە لە جێبەجێكردندا ،

ڕەوایەتى شۆڕشگێڕى
بۆیەكەمین جا ر، ڕەوایەتى شۆڕشگێڕى لە شۆڕشى گەورەى فەرەنساوە دەستى پێكرد ، (1789 )

ئەوكاتەى خەڵكى شۆڕشگێڕى فەرەنسا هەرەسیان بە مێژوى حوكمڕانى لویسەكان هینا كە دوا پاشایان (لویسى شانزەهەم) بو ،شۆڕشگیڕەكان بە گوێرەى ئەو ڕوایەتیەى كە گەورەترین وەرچەرخانیان لە میژوى فەرەنساو جیهاندادروستكرد ، خۆیان بڕیار بە دەست و جێگرەوەى دەستورو یاساومافەكان بون ، لێرە بە دواوەو ئەو جۆرە دەستەڵاتە ڕەهایە، بۆ پڕكردنەوەى دەستورو تێپەڕاندنى بۆشایى ئیدارى سیاسى و و یاسایى بەناچارى پەیڕەوى ئەو تەرزەیان دەكرد.، دواجارگەلێك لەو وڵاتانەش كە سیستمەكانیا دەگۆڕا ئەو شەرعیەتەیان لە زەمەن قەرز دەكرد و، پاش سەقامگیربونى سیاسى هەڵدەوەشایەوە و دەستور ئەلتەرناتیفى هەموشتەكان دەبو ، ئەم نمونانە گەلێك لەو شۆڕشگێڕانەى خەباتى رزگارى نیشتیمانیان دژ بە كۆڵۆ نیایزمى داگیركەر ،كە دواى هەردو جەنگى جیهانى یەكەم و دوەم بەرپابو ، ئەو شەرعیەتەیان كردە فاكتەرى مانەوى دەستەڵاتى ڕەهاو، دروست بونى پارتى پێشرەو و تاقانەو، گەلە كانیا ن،پێ سەركوت و بێحورمەت و ملكەچى ئیرادە نەخۆشەكانى خۆیان دەكردن ،وەك حیزبە چەپەكان ئەورۆپاى شەرقى و و كۆماریى و میر نشین و پاشا ڕەهاكانى خۆر هەڵاتى ناوەڕاست وعەرەب(كە هەنێكیان وێڕاى شۆڕشگێڕى زیاتر سودیان لە ڕەوایەتى مێژو یى وەر دەگرت بۆ دەستاو دەست كردنى دەستەڵاتە پاوان كراوەكەى)و هەروەهاباشورى ئاسیاو ئەمریكاى لاتینى و ئەفریقا .

ڕِەمزەكانى شۆڕش وڕەوایەتى شۆڕشگیڕى
ڕەمزەكانى شۆڕش و سومبوڵەكانى خەبات
ڕەمزەكان لە ناو خەبات و ئامێزى پڕشكۆى جەماوەردا پەیدا دەبن ؛ ئەوانە دەبنە لوتكەكانى نەمرى كۆمەڵگایەكى ستەم لێكراوى ملكەچى بێئیرادە ، بە ڕوى تەوژمى هەڵسانەوە و بەرگریكردن ،چونكە لاىڕەمزەكانى شۆڕ ش و سومبوڵەكانى خەبات بەربەست نیە و هەموسنورە حەرامەكان و هێڵ سورەكان دەخاتە بەر شەپۆلى، كایە توڕەكانى شێوازى خەباتى، ئەو خۆى دەكاتە باشترن نمونەى مرۆڤى ئازاو ئازادیویست و، بەرزترین هێماى زیندوى مرۆڤى سەربەست و شۆڕشگێڕانەش دەڵین گەر دەتەوێت ئازاد بژیت پێویستە مرۆڤبونى خۆت ون نەكەیت ،كەواتە هێما هەڵكەوتوەكانى شۆڕش ، لە ناو فەزایەكى پڕ لە قەیران و جەنگ و ململانێ خوێناویەكاندا ئەوەندەى مرۆڤى شۆڕشگیِڕى دڵڕەق وسامدارى خاوەن هێرشى دوژمن شكێن بەرهەم دێنێت ، ئەوەندەى گرفتى مانەوە و بەرگریكردن دروست دەبێت و، ئەوندەش فەزایى سایكۆلۆژى بەرگرى و پەلاماردان گەشە دەكات ،كەدواجار دیدیدێك بۆ ئایندە ، و دروست بونەوە و گەشەكردن و فەنتازیاى ژیانى مەدەنى و بژیوى باش و ئازادیەكان و دیموكراسیەت بەرهەم ناهێنێ ،كایەكانى ئازادى و یەكتر پەسەندكردن و گیانى لێبوردەى و تەشقى ئاشتى ، شەرم دەكات لە نێو شەپۆلە توڕەكانى شۆرشدا باسێك لە سەر خۆى بكات ، شۆڕش لە لە لوتكە هەڵچوەكانى جەنگى بەرگرى نیشتماندا ئەو كاتەى ڕوداوەكان دەگەنە ئەو پەڕى توندو تیژى لەگەڵ دوژمن ،لە كێو ماڵكردنى بەرەكانى جەنگى یەكتریدابەرامبەر بە توندو تیژى یەكسان دەبنەوە ، پرۆسەى گەشە كردنى سروشتى مەدەنیانەو ڕۆیشتن لە گەڵ شنە باى ئازادى و دیموكراسى بەردەوام لاواز دەبێت و ڕەمزە شۆڕشگێڕە توڕەكانیش گەشە دەكەن ، تا ئەو كاتەى لە ۆیستگەى ئارامى دواچركە ساتەكانى سەركەوتندا ، بڕیار لاى شمشێر خوێناویەكانەو ڕەوایەتى بە دەست هێزى سەركەوتوەوەیە ، ئەمەش هەستیارتریت قۆناغى گواستنەوەیە ،لە سەردەمێكى پڕ قەیرانەوە بۆ سەردەمێكى ئارام و دادپەروەرى و بەرهەم هێناىدنیایەكى زۆر جیاوازتر لە پێشوو .
پرسیارەكەش لەوە وە سەر چاوە دەگرێت ئێستا (چۆن شمشێرەكان دەبنە قەڵەم و دەستور دەنوسنەوە ؟) ئیا ئەوەى بەخوێن هات بەخوێن دەڕوات ؟

سەركەوتنى شۆڕشەكان و ئایندەیان
راِِستە دنیاى شۆڕشەكان لە ڕابردودا ، پڕە لە تراژیدیاى مەرگى ڕۆڵەكانى هەرگەلێك، بەڵام ئەو قوربانى و كاولكاریە و ئاوارە ییە تەنها كۆمەڵە كەسانیك نەبون .وەك ئەوانەى كۆدەتادەكەن و لە نیو تەگبیر كردنیكى گروپ بەندى ، فرسەتەكانیان قۆستۆتەوە و سەركەوتنیان بە سەر ڕژێمەكاندا بە دەستهێناوە ، لە نێو تۆڕى بەرژەوەندیە باڵاكانى خۆیاندا دەكەونە پێش هەموداوا و پیویستیەكانى گشتەوە ، ئەوانە دواى سەركەوتن ، دەكەونە بڵاو كردنەوى پەیام و گوتار و دەرخستنى دروشم و ئامانجەكانیان ، تا لە و رێِگەیەوە جەماوەر ڕام كەن و، لە حیزبە سیاسیە جەماوەریەكان تێپەڕێنن و تەمەنى فەرمانڕەواییان درێژ بكەنەووە ، ئەم جۆرە حیزبانە بە پرۆسەى دیموكراسى وفلتەرى هەڵبژاردندا ناتوانن تێپەڕن و ،دەكەونە گەمەى ساختەكردن و چەواشەكارى ، وەك ئەو كۆدەتاچیانەى بەعس و لیبیا و ئەفریقاو پاكستان، ئەمانە شەرعیەتى كۆدەتاكەیان كردۆتە شەرعیتى شۆڕشگێڕى و بە درێژاى تەمەن هەر لە سەر كورسى فەرمان ڕەوان و جوانترین دەستوریشیان بۆ وڵاتەكانیان لە سەر ڕەفە تەپو تۆز لێنیشتووكان داناوە ، دیارە دوادیمەنى حوكمەكەشیان بە خوێن دەڕۆن . بەڵام ئێستا ئەو پارتانەش كە بە كۆدەتا نەهاتون،خاوەن شانازى شۆڕ ش و قوربانى دان و، پێگەى جەماوەرى و داڕشتنى دەستورو ، ڕاپرسى و سندوقەكانى دەنگدان و گەلێك لەم پرسانەن ،لەكاتێكدا لە نیو تەنگەژەكانى قەیرانى ووڵاتا ئەوەى یەكەم شت پەناى بۆ دەبەن شەرعیتى شۆڕشگێڕیە، گەر هەشبێت ئەوانەهەرگیز خاوەنینین بە ڵكو جەماوەر یەكەمین جار و دوا جار كە حوكم ڕادەستى هەڵبژاردن و دەستوردەكات ،خاوەنى ڕاستەقینەى ئەو ڕەوایەتیەیە ،تا ئەو كاتەى ئیتر بە خۆى ڕەوانابینێ جارێكى تر خۆى بكاتە خاوەنى شۆڕش ،بە ڵكو دەستورو یاساكان دەكاتە خاوەنى تائەو كاتەى جارێكى تر بێئومێدەبێت لە دەستەڵات ئیتر لە قۆناغیكى ترى مێژویدا ئەوەجەماوەرە بڕیار لەسەر ئەو دەستەڵاتە ئەدات و، شەرعێتى ڕەهاى لێدەسێنیتەوە و كۆتایى پێ ئەهێنى َ ، ئەو كاتە ئەو دەستەڵاتەى مامەڵەى خوێن دەكات و دەیكاتە چەكى تۆقێنەر، ئەو ڕەوایەتیەدوا فیشەكە ئەینێ بە لوتكەى هەرەمەكەى خۆیەوە ..

شەرعێتى شۆڕشگێڕى شەرعێتى پاكتاوى یەكتر
شۆڕشى گەورەى مەزنى فەرەنسا،گەرچى دەسكەوتى گەورەى بۆ گەلەكەی و مرۆڤایەتى بەدەست هێنا ،بەڵام ململانێ خوێناویەكانى نێوان خۆیان ، بۆ دەستەڵات ...گەورەترین شۆڕش گێڕەكانى ئاڕاستەى مەرگ كرد وە (ڕۆبیسیێر ) ڕۆبییسیێركەحكومەتى شۆڕشى دروست كرد، یەكەمین كارى بڕیارى پاكتاو كردنى نەیارەكانى بوو ، شەپۆلى لە سێدارەدان دەستى پێكرد دواجار لە لایەن هاوڕێكانى شۆڕشیەوە تیرۆر كرا لە هەمان كاتدا زۆرترین پاكتاوى گەلەكەى خۆیان كرد بە كوشتن و دورخستنەوە و زیندانى لە پەناى ڕەوایەتى شۆڕشگێڕیدا .
-شۆڕشى 17ى ئۆكتوبەرى ڕوسیا كە سۆڤیتى تێدا هاتە سەر كار ، شۆڕشێِكى میللى بو ئەم شۆڕشە ناو ئەبرێ بە (شۆڕش بەسەر شۆڕشدا) ئەو كاتەى شۆڕشە میللیەكە سەر كەوت ((حكومەتێكى ئینتیقالیان دروست كرد) لنیین (فلادیمیر ئلیج ئۆلیانوف)لە مەنفا ئەژیا ڕاستە پارتەكەى ئەو (بەلشەفیك) بەشێك بۆ لە شۆڕش بەڵام هەموى نە بو ئەوە بو پاش داواكردنى گەراِنەوەى لەلایەن خەڵك و بەلشەفیكەكانەوە ، لنین بە هۆكارى ڕەوایەتى شۆڕشگێڕى ، هەمودەستكەوتەكانى خستە ژێر بڕیارەكانى خۆى و حیزبەكەى ، ئەمەش بو بە شۆڕ ش بەسەر شۆڕشداو ئەو ڕوایەتیە تەنها لینین و پارتەكەى دەیانتوانى بەكارى بهێنن و، ئەوانەى دەرەوەى ئەو ڕەوایەتیە دەیگرتنەوە، بە دوژمنى شۆڕش ناوئەبران ، پاش مەرگى لنیین ..ستالین كە بە دیكتاتۆرە سورەكە ناو ئەبرا زوربەى زورى سەركردەكانى شۆڕشیشى هەر بەو ڕوایەتیەى كە لنین بەكارى هێنا پاكتاو ىكرد ن بە جۆرێك لە هەمو لیژنەى مەركەزى تەنها وەزیرى دەرەوەى هێشتە (مۆلۆتۆف)،ئیتر هەمویانى دوچارى كوشتن و دورخستنەوە و زیندانى كردن .
-فیدل كاسترۆش لە ڕێگەى ئەو ڕەوایەتیەوە دیارە بە درێژاى ژیانى تا ئەم دوایى یانە درێژترین مێژوى شەرعێتى شۆڕشگێڕى بۆ خۆى پاوان كر د ، كەچى جیڤارا ناچێتەدەستەڵاتەوە و ،دەگەرێتەوە دارستانەكانى پۆلیڤیا بۆ شۆڕش ،ئەكوژرێ و هەمو قۆناغێك وەك ڕەمزە كانى نەمرى بە چەندین جۆر لە خەبات و مۆدیلى جل و بە رگ و گەلێك شتى تر دەبوژێتەوە . نمونەى ترزۆرن هەیە كەپێویس بە باس كردن ناكات

ڕەوایەتى شۆڕشگیِڕى وەك چەمكى گشتى
ئەم پرەنسیپە خەسڵەتێكى تایبەتى نیە بە ڵكو بیرێكى گشتیە ،تایبەتە بەقۆناغێكى گۆڕانكارى ناجێگیر، كاتێك زمانى شەقام دەبێتە گوتارێكى یەكگرتو ، هەمو چین و توێژەكۆمەڵایەتیەكان بە نەغمەیەك بۆ گۆڕان ئەچڕن ،هەمو دەستورو یاساو بڕیارە سەپێنەراوەكانى سیستمى تۆتالیتارى شكست دەخۆن ، ئەوە ئەو ڕەوایەتیە مەزنەیە كە جەماوەر لە چركە ساتە هەستیارەكاندا دەستى دەكەوێت و دەرى دەبڕێت ، هیچ تاك و لایەن و حیزب و گروپێك بۆى نیە قۆرغى بكات ،ئەگەرسەردەمى گەرمەى خەبات بێت ،یان قۆناغى گواستنەوە بێت ،بەرە ودەستەڵات ، ئەو كاتەى شۆڕش و ڕاپەڕن و تەنانەت كۆدەتاش تاكۆتایى بەستەم كاردێنى و دامەزراوەكان دروست دەبن و ،دەستوردەبێتە سەرچاوەى هەمو ڕەهەندەكان ئیترشتێك نامێنێت بەناوى ڕوایەتى شۆڕشگێڕى، بە ڵكو ڕەوایەتى لاى ئەو جەماوەرەیە كە دەنگ ئەدات و ، نوێنەرایەتى خۆى لە پرۆسەیەكى دیموكراسى ئازاد و پاكدا دیرى دەكات، چونكە ڕەوایەتى شۆڕشگێڕى بەشۆڕش و، ڕاپەڕین دەست پێدەكات و بە سەركەوتن كۆتایى دێت ، بۆ بە دەست هێنانى سەرجەم خواستە گشتیەكان چونكە گەر دەستەڵا تێك خۆى بە خاوەن ڤیتۆى ڕەوایەتى بزانێ گوایە خەباتى كردوە ، ئەى ئەو جەماوەرە زۆرەى دروست كەر وبەدیهێنەرى شۆڕش و ڕاپەڕینەكانە لە كۆَیی ئەم هاوكیشەیەدایە كەلە ڕاستیدا سەرجەم چین و تێژە كۆمەڵا یە تیەكان بەرهەم هێنى ئەو دۆخەن .

كۆبەند
ئەوانەى بە خوێن دێن ، خۆیان خاوەنى ئەو خوێنە ڕژاوەنین سەركەوتنەكان بۆ خۆیان و شكستەكان ، وەك مناڵێكى ناشەرعى كەس خاوەنى نیە ، تەنهاو دواجار جەماوەر خاوەنى هەمو ڕوداوو شۆڕش و گۆڕانەكانە ،شەرعێتى شۆڕشگێڕیش هێزو پێزى خۆى لە بۆشاییەكدا بە كاردێنێ كە دواى سەركەوتن دەستەبەرى دەكات و ، مافێكى گشتیە تەنانەت پاش تێپەڕاندنى ئەودۆخە ناجێگیر و ئاڵۆزە ، هیچ حیزبێكیش ناتوانێ بەكارى بهێنێ ،چەن میژوى درێژ بێت و چەند خەباتگیریش بێت و چەند گەورەو فراوانیش بێت،جونكە ئیرادەى گشتى لە هەمو ئەوانە گەورە تر ەو خاوەن ماف تر و جێگیرترە لە ناو مێژودا .

كەواتە گرنگترین پێگە بە هێزەكانى شەرعیتى شۆڕشگێڕى كە دەمێنێتەوە لایەنە ئەخلاقى و ویژدانیەتەكەیەتى كە دواجار دەستەڵا تە سیاسیەكان لە ناو فەزاى گەندەڵ ى ستەمى كۆمەڵا یەتى و ناداد پەروەریدا ئەیدۆڕێنن و ، چیتر ڕەوایەتى بێماناترین زاراوەیە ،كە لە گوتار و دروشم و بانگەشەكاندا بۆ خۆیانى دەكەن تەشقەڵە بە هەست وسۆزو ئیرادەى جەماوەر دەكەن و تەمەنى پاوانخوازى و داگیر كردنى ماڵ و سامانى گشتى و بە هەدەر دانى گشت توانا و بە هاكان لە پێناوى بەرژەوەندیەكانى تاقمێكە ، هەمیشە ئەو ڤیتۆیە لە لایان ئامادەیە، كە ئەمانە شەرعێتى شۆڕشگێڕیانەهەیە و گوایە(بەخوێن هاتون) مانەوى ئەو گوتارە لە زهنى ئەو دەستەڵاتانە مانەوەى گوتارى باوى خێڵە نمونەى دیكتاتۆرێكى وە ك قەزافى بە دەمامك و شەرعیتەوە 42 ساڵى ڕەبەق لە كوشتنى ڕۆحى جەماوەرى لیبیایە كە ماوەى فەرمان ڕەوایەتیەكەى قەزافى ،بە بەراورد لەگەڵ سەرۆكایەتى ئەمریكادا دەكاتە گۆَڕینى (8)سەرۆك، بە باشترین خزمەت كردن و ،داهێنان و پێشكەوتنى ووڵاتەكەیانەوە ئەمڕۆ ئەو دیكتاتۆرانەو، ئەوانى تریش كە نیازیانە بە خوێن بڕۆن ئاوەدانیش دواى خۆیان ناهێڵنەوە بەڵام دواجار گەلە كان دەمێننەوە ،بۆ بنیات نان و دروست كردنەوە و پێشكەوتن .