لەساڵوەگەڕی دا: هەرێم باوەش بۆ ئایدز دەكاتەوە

Tuesday, 03/12/2013, 12:00

پێش ئەوەى باس لەهەرێمی كوردستان بكەم بۆ دەرگا واڵا بوون و پێشوازى كردنى ئەو پەتایە و بێ هیچ پێوەرێك پارە بۆ خەرجكردنى لەلایەن بەرپرسان و كەسە دەستڕۆیشتوو و دەوڵەمەندەكانەوە بۆ خەساندنى حەز و ئارەزووى شەهوەتبازیاندا ، بەپێویستى دەزانم وەك بەركوڵێك نووكە قەڵەمێك بخەمە سەر بەرپەڕی مێژووى سەرهەڵدان و رێگاكانى گواستنەوە و نیشانە و ئەو رێگایانەى پێویستە بۆ پێشتگرتن لێی خۆمانى لێ بەدوور بگرین.

ئایدز چییە؟

ئایدز كێشەییەكى جیهانیە و تایبەت بە وڵات و گروپێكى تایبەت نییە و وەكو نەخۆشیەكى هەوكەر لەساڵی1981 بەخێرایی دەركەوت و بە جیهاندا بڵاو بۆوە، نەخۆشییەكە بە ڤایرۆسی ناتەواوى سیستەمى بەرگری مرۆڤ(h.i.v) ناسراوە كە جۆرە ڤایرۆسێكە دەبێتە هۆی ناتەواوى ئەو سیستەمە لە لەشدا و سەرچاوە سەرەكیەكەى بەجوانى دیار و ڕوون نییە و زۆریش دژوار و كوشندەیە.

بەپێی ئەو ئامارانەى تا ئێستا ئەنجامدراون، ئەوە دەردەخەن كە زیاتر لە40ملیۆن كەس لەجیهاندا تووشی ئەم ڤایرۆسە بوونە و لەوانە25ملیۆن كەسیان بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە گیانیان لەدەست داوە كە نزیكە75%-90%ی تووشبوان لەتوێژی گەنجانن، ئەوانەى تەمەنیان لەنێوان20-40ساڵیدایە و لەهەر 15 چركەیەكدا بەهۆی ئەم نەخۆشیەوە منداڵێك بێ دایك و باوك دەبێ، بەكڵۆجێ تا بەئەمڕۆ دەگات نەتوانراوە كوتانێكى كاریگەر و چارەسەرییەكى بنەڕەتى بۆ ئەم كێشەیە بدۆزنەوە و تاكە رێگا لەبەردەم تەشەنە نەسەندنیدا تەنها بەرەنگاربوونەوەی پێشگیرییە بە تووشبوون.

رێگاكانى گواستنەوەى ئایدز

یەكەم: پەیوەندی سێكسی:

ئەم رێگەیە بەرفراوانترین ڕێگەى گواستنەوەیە كە80%ی هەموو حاڵەتەكان لەخۆ دەگرێ(لەپیاوەوە بۆ پیاو---لەپیاوەوە بۆ ژن---لەژنەوە بۆ پیاو) لەو رێژەیە 70% لەڕێی پەیوەندی سێكسی ڕەگەزى بەرامبەر و تەنها10%ی گواستنەوەكان لەرێی هاوڕەگەزەوە(هۆمۆسیكسوال) واتە: لەنێوان پیاو و پیاوەوە ڕوو دەدەن.

دووەم: دووبارە بەكارهێنانەوەى سرنج و دەرزى كەسێكى تری تووشبوو:

ئەم ڕێگەیە دوای پەیوەندی سێكسی، پشكى دووەمى بەر كەوتووە، ئەویش لەڕێی دووبارە بەكارهێنانەوەى سرنج و دەرزى پیس بوو دێتن چونكە لە هەموو دونیادا بەكارهێنانى ماددە بێهۆشكەرەكان قەدەغە و نایاساییە و لێپێچینەوەى دەرهەق دەكرێ.. زۆربەى تووشبوانیش بەماددە بێهۆشكەرەكان چونكە باری ئابووریان باش نییە و لەكت و پڕی ئەو حاڵەتەى دووچاریان دێت بەلێبڕانى ئەو مادانە و تەنانەت لە نائامادەیی ئەو ماددانە و دەستنەگەیشتن بە سرنج و دەرزى پاك یان پێڕانەگەیشتن بۆ چوونە دەرەوە بەهۆی ئەو بارە تێكچوونەى دەروونى و جەستەیین، سرنج و دەرزى كەسێكى تر بێ ئاگا لەوەى ئایا ئەو كەسە تووشی ئایدز بووە یان نا، جارێكى تر ئەو كەرەستانە بەكار دێنن، جا یەكێك هەڵگری ڤایرۆسی ئایدز بێ و دەرزییەكەى لەلایەن كەسێكى ساغەوە بەكار بێت، ئەو كەسە بە ئاسانى تووشی دێ و ئەو ڤایرۆسەى بۆ دەگوازێتەوە.

سێ یەم: لەدایكەوە بۆ منداڵ:

ئەو دایكانەى هەڵگری ئەم ڤایرۆسەن و منداڵیان لە زگدایە، كاتێك منداڵەكە لەدایك دەبێ، بەپێدانى شیری خۆی، ئەو ڤایرۆسە بۆ منداڵەكەى دەگوازێتەوە، بەمەیش شانسی مانەوەى منداڵەكە بۆ ژیان زۆر كەم دەكاتەوە.

هەڵبەتە گەورەترین قوربانى، وەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێیدا، نەخۆشی لاوازى بەرگری لەشە كە77%لە ئافرەتان و تووشبوان لە جیهان و ئەفریقیایە.

نیشانە ناسەرەكیەكانى ئایدز

1-كۆخەیەكى بەردەوام بۆ ماوەى زیاتر لە یەك مانگ.

2-هەوكردنى بەربڵاوى پێست.

3-تیمێسكى سەرهەڵدەرەوە.

4-بەفرەكى ناو دەم.

پێش نیشانە كۆتاییەكانى ئایدز، هەندێك حاڵەت دەردەكەون كە سەرەتای جێگیربوونى تەواوى ئایدزە، پێیان دەوترێ: نیشانەكانى پەیوەست بە ئایدز كە بریتییە لە:

* ئارەقەكردنى شەوانە.

* ماندوێتى و هەستكردن بە لاوازى.

*كەمبوونەوەى كێشی لەش بەرێژەى10%و زیاتر.

*سكچوون بۆ ماوەى مانگێك و زیاتر.

*تا لێ بوون بۆ ماوەى مانگێك و زیاتر.

جگە لەهەندێ حاڵەتى(سەر ئێشە- سك ئێشە- بێ ئیشتیایی و گۆڕانكاریەكانى دەماغ) ئەم نیشانانە هەرچەندە ماوە ماوەن، كەچی كەمبوونەوەى كێشی لەش لەگەڵ زۆربەى نەخۆشییەكان بەدى دەكرێ و بەرە بەرە زیاد دەكات.

قۆناغی كۆتایی

لە قۆناغی كۆتایی نەخۆشی ئایدز، نزیكەى25%ی تاكەكان دوای پێنج ساڵ و 25%ی دوای دە ساڵ و 25%یدوای پانزە ساڵ لەهاتنە ناوەوەى ڤایرۆسەكە تووشی نەخۆشی ئایدز دەبنن بۆیە مرۆڤ بەهۆی لاوازبوونى زۆری دەسەڵاتى بەرگری لەشەوە، مەترسی تووشبوونى بە زۆرێك لە نەخۆشیە هەوكەرەكان و شێرپەنجەكانى دێتە سەر كە نیشانەكانیان جۆراو جۆرن و كاریگەریان لەسەر هەموو ئەندامەكانى لەش وەكو(كۆئەندامى هەناسەدان- كۆئەندامى هەرس- ماسولكەكان-مێشك- گوێ- لووت- گەروو-پێست و.......هتد) هەیە و لەكۆتایشدا بەهۆی یەكێك لە هەوكردنەكان یان شێرپەنجەكان دەبنە هۆی مردنى، تەمەنى بەساڵاچووەكان تەنها دوو ساڵ و نیوە.

پێشگیری بۆ ئەم نەخۆشیە

بەپلەى یەكەم دووركەوتنەوەیە لە كرداری سێكسی دواوە(كۆم) و دانبەخۆداگرتن و دووركەوتنەوە لە پەیوەندى گوماناوى سێكسی و بەكار نەهێنانى دەرزى و سرنجی هاوبەش.

ماوەی چەند ساڵێكە لە هەرێمى كوردستان ئایدز سەری هەڵداوەو ئەوەى لە ڕاگەیاندەكانەوە ئاماژەى پێ دەدرێ هەقیقەتى تەواوى ژمارەكان نییە، وەلێ ئەوەى جێی داخە بەرپرسان و دەوڵەمەندەكانمان لەپەنای ئەم ئازادییەدا لە دەرەوەى شار زەوى بێ تاپۆ و بەتاپۆ دەكڕن بێ ئەوەى پێویستیان پێی بێ، باخچەى تێدا دروست دەكەن و خانووى نایاب نایابی لەناودا قوت دەكەنەوە بێ ئەوەى بچنە ناوى، وەلێ ژمارەیەكى كەمیان لێ دەرچێ، بەشی زۆریان لەو نیەتەدا زیاتر ئەو شوێنە بەكار دێنن بۆ خواردنەوە و ڕابواردنى شەوانەى خۆیان لەهەمبەر ئەو ئافرەتانەى لە سوریاوە ڕایان كردووە، یان ئافرەتى فلیپینى و ئەوانەى بەناوى ئیشكردنەوە هاتوونەتە ئەم هەرێمە و ئەوانەیشی لە ناوەڕاست و خوارووى ئێراقەوە بە بڕە پارەیێ دەیەنن و شەوانى خۆیانیان پێ گەرم دەكەن، كە لە سیاسەتى لەشفرۆشیدا ئافرەتان هەمووان بەیەك چاو سەیر دەكەن، كامەیان پارەى زۆرتر بداتێ و خزمەتى خواردنەوەى باشی پێشكەش بكات ڕوو لەو كەسە دەكات، لەو دەستاو دەستكردنەدا، ئەگەرەكان بۆ تووشبوون بەو نەخۆشیە درەنگ و زوو دەردەكەن، ئەنجامدانى ئەو كارەیش چونكە یاسا و رێساییەك بۆ ئەو لەشفرۆشانە نییە و ئەوانەى ئەو ئافرەتانە دەبەنە لای خۆیان، خۆیان بەمن و تۆ ناگۆڕنەوە، جگە لەوەى حاشا لەبوونى ئەو دیاردەیە ناكرێ ئەوانەى ئەم كارە دەكەن پێیان عەیبە بۆ شۆرەت و شەخسیەتیان بیر لەوە بكەنەوە پرسیار لەوە بكەن ئاخۆ ئەو ئافرەتانە پشكنینیان بۆ كراوە یان نا و زۆر شتى تر، ئەمەش لەهەمبەر ئەوانە وگەنجە تێنوەكانمان زەنگێكى خەتەرناكە و ڕۆژ بەڕۆژ بڕەوى زیاتری پێ دەدرێ و كەسیش خۆی لێ بەخاوەن ناكات كە ئەگەر ئەو حاڵەتە بەو شێوەیە درێژەى هەبێت ئەو ئایندەیەكى خەتەرناك چاوەڕوانى هەرێمەكەمان دەكات و كە كاریش لەكار ترازا، هیچ شتێ بە هانامانەوە نایەت.