به‌رۆک سوور
Saturday, 21/02/2015, 12:00
خێزانێکن له پاره ..نيوه‌ى پاره‌ى ههموو دونيايان هه‌يه..ئه‌وان خاوه‌نى پێنج سه‌د تریلێۆن دۆلارن .. به‌هێزترين بنه‌ماڵه‌ى جوله‌که‌ن له دونيادا.. له ساڵی 1750 له فرانكفۆرتى ئه‌ڵمانياوه له دوکانێکی ئاڵۆگۆڕی دراوه‌وه ده‌ستیان پێکرد ، دواتر بوو به دامه‌زراوه‌يه‌كى سووخۆريى ، كه له‌ئه‌نجامدا بوو به ناوك و تۆوى ئيمپراتۆریتیه‌‌كی مه‌ترسیدار و به‌ناوی قه‌ڵغان سوور خۆيان ناساند..
رۆتشیڵد ، واته قه‌ڵغانى سوور ، بنه‌ماڵه‌یه‌کى جوله‌كه‌ى ئاڵمانيين ، ده‌وڵه‌مه‌ندترينن و تا ئێستاش بێڕكابه‌رن..
رۆتشیڵد خاوه‌نى (بانكيى نێو ده‌وڵه‌تى و سى ئێن ئێن و هۆڵیوود ، زۆرينه‌ى مانگى ده‌ستكرد ، كۆمپانياكانى دروستكردنى ده‌رمان) ن.. بۆرسه‌ى جيهانى ئاڵتوون له‌کۆنترۆڵى ئه‌م بنه‌ماڵه‌دايه......سێ یه‌کی سه‌رچاوه‌كانى ئاوى شيرينى سه‌رزه‌ويان هه‌يه..پشکیان له‌زۆرینه‌ی بانكه جيهانييه‌كاندا هه‌يه.... كۆمپانياكانى نه‌وت و كانه‌كان و پیشه‌سازى هێڵى ئاسنين و چه‌ك ، چاندنى فيتنه ، هه‌ڵگيرساندنى شۆڕشه‌كان لاى ئه‌مانه .... وه‌به‌رهێنن له ئه‌ڵماس و جيوه و مس و ياقوتيشدا .. ..
وه‌عدى به‌لفۆر و دروستكردنى ئيسرائيل و داگيركردنى فه‌له‌ستين ، يه‌كێکه له ئيشه‌كانى ئه‌م بنه‌ماڵه ئاڵۆزه... رۆتشیڵد به‌پاره ده‌وڵه‌تێكيان له نه‌بوونه‌وه هێنايه بوون ..ئه‌ندازيارى (پڕۆتۆكۆلى فه‌رمانڕه‌وايانى زايۆن) و ماسۆنییه‌تى جيهانيين .
سياسيه‌كانى جيهان خۆيان نزيك كردۆته‌وه له‌م بنه‌ماڵه‌یه .. له‌كاتى شه‌ڕى نێوان دوو وڵاتدا ، پشتيوانى ماددى هه‌ردوولايان ئه‌كه‌ن.. ئه‌وان ئه‌ڵێن: پاشا خۆی بگره ، باشتره له‌وه‌ى خۆت له‌سه‌ر عه‌رش دانيشى ..
هاينرش هاينه‌ى شاعير و ره‌خنه‌گر و رۆژنامه‌نووس ى ئاڵمانى وتويه‌تى : پاره ، خواى ئه‌م سه‌رده‌مه‌يه و رۆتشيڵد يش پێغه‌مبه‌رى پاره‌ن..
له نهێنىیه‌كانى ده‌وڵه‌مه‌ندبوونيان هه‌ڵگيرساندنى شه‌ڕه.. قه‌رز ئه‌ده‌ن به وڵاتان بۆ خه‌رجيى شهڕ ، سيلاحى زۆريان پێده‌فرۆشن ، ده‌رمانيش بۆ برينداره‌كانيان ، كه شه‌ڕيش ته‌واو بوو ، هێڵى ئاسنين و وه‌به‌رهێنان بۆ ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى وێرانكراوييه‌كانى شهڕ..
ناتان رۆتشیڵد ، ئيداره‌ى لقى به‌ريتانياى بنه‌ماڵه‌ى ده‌كرد ..
له‌جه‌نگى به‌ناوبانگى واته‌رلۆ ، که هێشتا حكومه‌تى بريتانياش هه‌واڵى كۆتايى نه‌بوو له‌به‌ره‌کانى جه‌نگه‌و‌ه ، ناسان هه‌واڵى بۆ هات له‌لایه‌ن كرێگرته‌یه‌‌کی خۆیه‌وه كه ناپۆلیۆن شكاوه و ئينگليز سه‌ركه‌‌وتوون .. ناسان كه هه‌واڵى سه‌ركه‌وتنى ئينگليزى زانى ، خێرا هه‌واڵى سه‌ركه‌وتنى فه‌ره‌نساى بڵاوكرده‌وه ، له‌ماوه‌ى بيست و چوار سه‌عاتدا ، ئه‌و درۆ و پڕوپاگه‌نده‌يان بڵاو كرده‌وه كه به‌ريتانيا شكاوه و فه‌ره‌نسيه‌كان به‌ڕێوه‌ن بۆ داگيركردنى له‌نده‌ن .. رۆتشيڵد بڕياریدا بازاڕ بشكێنێت ، هه‌رچی پشك و داهات و موڵکه‌كانى هه‌بوو به‌هه‌رزان هه‌ڕاجیكرد ، بازرگانه‌كانى ترى بۆرسه‌ى له‌نده‌ن که ئه‌مه‌یان زانی ، له‌ترسى ئه‌وه‌ى فه‌ره‌‌نسا سه‌ركه‌‌وتوو بووه هه‌رچييان هه‌بوو تاڵانفرۆشيان كرد ، ئینجا ناتان رۆتشيڵد بڕياريدا بازاڕ بماشێته‌وه له‌ماوى بيست و چوار سه‌عاتدا .. ههموو پشکه‌كانى بۆرسه‌ى له‌نده‌نى به‌هه‌رزان كڕى..له‌ماوه‌ى شه‌و و رۆژێكدا شه‌ش مليار دۆلارى قازانج كرد..
دواتر وتبوى" چيتر به‌لامه گرنگ نييه كێ ده‌بێته خاوه‌ن عه‌رشى بريتانيا.."
لیۆنیلى كوڕ ، يه‌كه‌مين جووله‌که بوو كه ببێته ئه‌ندامى په‌رله‌مانى ئينگليزيى ، یه‌كه‌مين كه‌سى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه كه‌هه‌ڵگری نازناوى (لۆرد) ه... دواتر ناسرابوو به (لۆرد رۆتشيڵد) ، دواتر بووبه هاوڕێى نزيكى (دزرائيلى) سه‌رۆك وه‌زيرانى ئينگليزيى .... هه‌روه‌کو په‌يوه‌نديى زۆر نزيك و تايبه‌تى هه‌بووه له‌گه‌ڵ (پاشا ئێدواردى حه‌وته‌م و بلفۆر و لويد جۆرج) ..
ئالی رۆتشيڵدى جوله‌که ، خاوه‌نى مه‌ترسيدارترين تۆڕى جيهانين ..هيچ بزنس و كايه‌یه‌ك نييه ئه‌مان خاوه‌نى پشكى شێر نه‌بن تيايدا .. ژنخوازييان تايبه‌تيیه و له‌سنوورى بنه‌ماڵه ده‌رناچێت ، بۆ پته‌وكردنى بنه‌ماڵه‌كه‌يان و زياتر كۆنترۆڵكردنى سامانه‌كانيان ...كوڕه‌كانى بنه‌ماڵه ئه‌بێت پابه‌ندبن به‌وه‌ی ئه‌و ئافره‌ته‌ى ئه‌يخوازن مه‌رجه جوله‌که بێت ، كچه‌كانيان ئازادن كه مێرده‌كانيان جووله‌که نه‌بن به‌وشه‌رته‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندبن.....چونکه جوله‌که‌بوون به‌هۆى دايكه‌وه ده‌بێت ..
....قه‌ڵغان سووره‌کان دونيا وه‌كو به‌رژه‌وه‌نديى و پاره ئه‌بينن ..ئه‌ڵێن دونيا بێ شهڕ و تلياك هه‌ڵناكات .. که شتێكيان كڕى خه‌ڵكيش ئه‌يكڕن ، كه فرۆشتيان ئه‌وانيش ئه‌يفرۆشن...
ئالی رۆتشيڵد چۆن بير له‌کڕين و فرۆشتن و بازرگانى ده‌که‌ن ، هه‌رئاواش ئه‌ڕوانن بۆ نووسه‌ر وهونه‌رمه‌ند و رۆژنامه‌نووس و سياسى و سه‌ربازييه‌كانى دونياش ، ئه‌وان ئه‌کڕن ، دواتر كه زانييان پاره ئه‌كات ، هه‌ركه‌سێك و له‌‌هه‌رئاستێكدا بێت فرۆشراوه..
گۆڤارى (چارلى ئيبدۆ)ى فه‌ره‌نسى ، مانگێك به‌ر له كاريكاتێره قێزه‌ونه‌كانى ، كڕڕاوه له‌لایه‌ن بنه‌ماڵه‌ى رۆتشيڵده‌وه...فيليپ دى رۆتشيڵد ، كه‌سايه‌تييه‌كى ده‌سڕۆيشتووى قه‌ڵغان سووره‌كانه ، رايگه‌ياند مشتومڕی زۆرمان كرد له‌ناو ئه‌نجومه‌نی بنه‌ماڵه‌دا بۆ كڕينى (شارلى ئيبدۆ) ، سه‌ره‌نجام بڕيارمان دا بيكڕين....
به‌درێژايى مێژووى ناڕۆشنى بنه‌ماڵه‌ى رۆتشيڵد ، به‌رده‌وام يه‌کگرتوو و يه‌كده‌نگن ، بڕیاردان هه‌مووی له‌ده‌ستی خۆیاندایه. ده‌ستخستنى زانيارى وگه‌ياندنى زانياره‌كان بنه‌مایه‌كى سه‌ره‌كى ئه‌م بنه‌ماڵه‌یه‌یه .
قه‌ڵغان سووره‌كان، چه‌ندێ سه‌روه‌تمه‌ند و ده‌سڕۆيشتوون ، له‌وه‌ش زیاتر ئاڵۆز و ته‌ڵخ و ناڕۆشنن . زانياريى پێويست له‌باره‌يانه‌وه زۆر كه‌مه ..هه‌ميشه له‌سێبه‌ردان و له پشتى په‌رده‌وه پیلان ده‌گێڕن ...چه‌ندین رۆژنامه‌نووس و و توێژه‌ری به‌توانا ويستوويانه زانيارى راست له‌باره‌يانه‌وه بزانن ، سه‌رکه‌وتوو نه‌بوون.
تـــــاهــــــا سۆڵـــــه‌يى
دارولمولكى بابان
۲۰ ى فبرايه‌رى ۲۰۱۵
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
