ئیسلام و ناسیۆنالیزم کورد وه‌ک نموونه‌

Saturday, 10/07/2010, 12:00

فازڵ ڕەسول (*)
وەرگێڕانی لە عەرەبیەوە: عەلی سیرینی
لە ڕۆژگاری ئەمڕۆمانداو لەسەر ئاستی جیاواز ئارگۆمێنتێكی گەرم هەیە لەسەر پەیوەندی ئیسلام و عەرەببون، ئیسلام و فارسبوون، هەروەها ڕۆشنبیرانی توركیش دەستیانكردووە بەپێداچوونەوەی ئەزموونی كەمالیزم و ئینتمای وڵاتەكەیان بۆ جیهانی ئیسلام، ڕاو بۆچوونی جیاواز هەیە وەك ئەوانەی دەڵێن نەتەوەی ئیسلام، هەیە دەڵێ گەل و میللەتانی جیاواز لەبازنەی ئیسلامدا، بەكورتی ڕابوونی ئیسلام دەرگای خستۆتە سەر پشت، بەرامبەر بەپێداچوونەوەیەكی نوێ دەربارەی پەیوەندی ئیسلام و ناسیۆنالیزم.
لێرەدا ڕاوبۆچوونی جیاواز دەبنەوە، هەروەها هەڵوێستەكانیش لەنێوان ئەوانەی كە ئیسلام و ناسیۆنالیزم بەدژە بەرەو نەگونجاو دەبینن و ئەوانەی هەوڵدەدەن گوزارش لەپەیوەندییەكی گونجاو بكەن لەنێوان ئەم دووبازنەدا، بەڵام هەتا لێرەشدا بۆچوونەكان جیاجیان لەئاست دەستنیشانكردنی گرنگی و سەرپشكی كام بازنە بەسەر ئەویتردا، یان كامیان ئەوەی تر دەگرێتە خۆ.
سەرهەڵدانی ئەم گیروگرفتە دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغێك كە گرنگترین گۆڕانكاری مێژوویی لەوڵاتەكانی ئێمە فەراهەم هێنا، لەگەڵ لاوازبوونی دەوڵەتی عوسمانی و خۆخلكردنەوەی بەرەو زیاتر نێوەندەبوون (المركزیە)و بڵاوبوونەوەی چەمكی ئەوروپی بۆ ناسیۆنالیزم (بەلایەنی كەمەوە لەنێو ڕۆشنبیراندا)، سەر هەڵدانی تێزی ناسیۆنالیستی توركی لەناو وڵاتی عوسمانی و دەرەنجامەكانی لەبەرپابوونی هزری ناسیۆنالیستی لای گەلانی دی، مەسەلەی دۆزینەوەی شێوازێكی باشترو عادیلانەتر لەنێوان گەلە موسڵمانەكان هاتە كایەوە، هەروەها دانانی پابەندبوون و پرەنسیپی نوێ بۆ پەیوەندی ئیسلامی، هەوڵەكانی جەمالەددینی ئەفغانی، بەرزترین هێمای چاكسازی، سەری نەگرت لە نەجاتدانی پەیوەندی ئیسلامیی، كە لە خیلافەتی عوسمانی خۆی دەنواند، لە پەرتەوازەبوون.
ئەوەبوو پەیوەندی نێوان گەلەكانی عوسمانی كۆتایی پێهات، لەگەل سەرهەڵدانی شەڕی جیهانی یەكەم و دروستبوونی نیشتیمانە نوێییەكان لەسەر كەلاوەكانی دەوڵەتی عوسمانی، كە لە چوارچێوەكانیاندا هاوكێشەی ناسیۆنالیستی شێوازی نوێی گرتەخۆ بەڵكو گەیشت بە پلەیەكی بەرز لەئاڵۆزی و توندوتیژی.
سەرهەڵدانی ڕەوتی ناسیۆنالیستی لەم ناوچەیەدا (بەتایبەت ناسیۆنالیستی عەرەبی)، لە پەنجەكان و شەستەكاندا و ئنجا ڕابوونی ئیسلامی هاوچەرخ لە هەفتاكانەوە ئەم مەسەلەیەی بووە بەگرنگترین كێشەكانی پرۆژەی شارستانی لەداهاتووی ئەم ناوچەیەدا، هەروەها لە هەندێ وڵاتەكانیش تەنها قەتیس نەماوەتەوە لەچوارچێوەی مشتومڕی تیۆری، بەڵكو گیروگرفتی سیاسیی هەنوكەیی لێكەوتۆتەوە، هەندێكیان زۆر ئاڵۆزن و هەندێكیتریش چاوەڕێی تەقینەوەن.
پەیوەندی ئیسلام و عەرەبیزم هەروەك ئاشكرایە جیاوازە لەناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر، لە وڵاتانی ڕۆژئاوای عەرەبی ئینتیمای عروبەو ئیسلام ئەو درزەی بەخۆوە نەدی كە لەڕۆژهەڵاتی عەرەبی ڕوویدا، میسریش لە ئەزموونی عەبدولناسردا شێوەیەك لەگونجاندنی پەیداكرد لە خستنەڕووی هاوكێشەكە لەمیانەی چەندەها بازنە بە دەوری میسردا، (بازنەی عەرەبی، ئەفریقی، ئیسلامی..) بەو مانایەی كە ئینتما بۆ هەر بازنەیەك لەمانە واتای ئەوە نییە بازنەكەی تر بسڕێتەوە بەڵكو تەواوكەریەتی و درێژە پێدەر.
لەوڵاتانی ڕۆژهەڵاتی عەرەبی، كە هزری ناسیۆنالیستی لەدایكبووە، هەڵوێستەكان جیاواز خەمڵان لەنێوان ئیسلامییەكان و ناسیۆنالیستەكان، نێوان تەوژمە ناسیۆنالییە جیاوازییەكان، هەندێك لەتەوژمە ئیسلامییەكان ئینكاری بازنەی قەومی دەكەن بەو پێیەی كە هزری قەومی، لە دەرەوە دزەی كردۆتە ناو جیهانی ئیسلام و ڕەگەزتوندیەو هەڵوەشێنەری یەكێتی ئیسلامییە، كەچی لەو بەرەوە هەندێك لەتەوژمە ناسیۆنالییەكان دووپاتی بازنەی ناسیۆنالی دەكەن و ئەم شێوازە دەخەنە پێشەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ناكۆكن لە هەڵسەنگاندنی ئیسلام، هەیە وایدەبینێ كە ئیسلام توخمێكە لەپێكهاتەی مێژووی گەلی عەرەب بێ ئەوەی هیچ ڕۆڵێكی هاوچەرخی بداتێ، هەشە ئەم دووبازنەیە دەخاتەوە نێو بازنەكان، كە یەكێتی عەرەب لەنێوان بازنەیەكی گەورەتر دەبینێ ئەویش بازنە یان پەیوەندی ئیسلامییە.
بەڵام هاوكێشەكە سەبارەت بەگەلانی موسڵمانی غەیرە عەرەب جیاوازە، (تورك، كورد، فارس، هندی) لەئێران و توركیا ڕووی هەرە بەرزی تەوژمی ناسیۆنالی توركی و فارسی ئینكاركردنی پەیوەندی ئیسلامی بوو ئەم هەڵوێستەش بەخۆ دەربڕینێكی دوولا نامۆ دەنواند؛ گەڕانەوەی ژیانی كەلتوری پێش چاخی ئیسلام لەلایەك، سەرسام بوون بەمۆدێلی ئەوروپی و خێرا هەنگاونان بۆ لاسایی كردنەوەی لەلایەكی تر.
ئەمەیان لەژێر ڕكێفی سیستەمی شای ئێران و توركیای كەمالی بەڕێوەچوو، ڕووداوەكانی زیاتر لە پەنجا ساڵ فەشەلێكی گەورەی ئەم تەوژمەی مۆر كرد لەسەر ئاستی ئابووری، كلتوری، كۆمەڵایەتی.
ئینجا ئەم مەسەلەیە ڕوویەكی تریشی هەیە، لەمیانەی دیار بوونی شوناسی فارسی و توركی، شوناسی گەلانێكی تر ئینكار كرا، كە لەنێوان ئەم دوو وڵاتە دەژین، ئەرمەن و كوردو ئەوانیتریش نابودترین قەسابخانەیان بینی و زوڵم و و ستەمێكی جۆراوجۆریش.
بەڵام سەبارەت بەهەندێ گەلانی موسڵمانی تر (نمونەشمان لێرە گەلی كوردە) مەترح بوونی پەیوەندی ئیسلام و قەومییەت ڕەوشێكی تری هەیە بەپێی گۆڕانكارییەكانی بزووتنەوەی ڕامیاری ئەم گەلە، بەشێوازێكی ڕووندیار ، جیاوازە لەپەیوەندی عروبەو ئیسلام و هاوكێشەكانی تر كە پێشنیار دەكرێن بۆ ڕێكخستنی ئەم پەیوەندییە.
كوردەكان نیشتەجێی ڕەسەنی ئەم ناوچەن كە كەوتۆتە نێوان ئێران و عێراق و سوریا و یەكێتیی سۆڤیەت. لەگەڵ فەتحی ئیسلامی بەكۆمەڵ بوونە موسڵمان و زۆر گورجو گۆڵانە بەشداری فتوحاتی ئیسلامیان كرد.
پاش ماوەیەكی كەم ئاینی زەردەشتی پاشەكشێی كرد (كە زۆربەی كوردەكان زەردەشتی بوون پێش ئیسلام) هەروەها كوردەكان ڕۆڵێكی مەزنیان نواند لەژیانی كەلتوری و زانست لەنێوان شارستانی ئیسلامیی یەكگرتوو.
لەسەر ئاستی ڕامیاریی هەر لە سەدەی چوارەمی كۆچیەوە ئیمارات و دەوڵەتی كوردی نیمچە سەربەخۆ دروست بوون، كە بەشێوازێكی ڕواڵەت-هێما سەر بە خیلافەت بوون، هەروەها خیڵە كوردەكان ڕۆڵێكی شكۆمەندیان نواند لەژێر سەركردایەتی سەلاحەددینی ئەیوبی لەبەرخودان دژ بەخاچ هەڵگران.
لەسەدەی شازدەمەوە ئەم گەلە بەدابەشبوونی ژیا لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی، بەڵام تا سەدەی نۆزدە چەند ئیماراتێكی كوردی نیمچە سەربەخۆ هەبوون لەنێو وڵاتی عوسمانیدا.
كوردەكانیش شانبەشانی گەلانی تری ناوچەكە هەڵوەدای سەربەخۆیی بوون بەپێی ئەو وەعدانەی كە ڕۆژئاوا دابووی پاش جەنگی جیهانی یەكەم، بەڵام ڕێككەوتنەكانی نێودەڵەتی دابەشكردانی كوردستانی سەقامگیر كرد بەسەر چوار وڵات، لە میانەی زیاتر لە شەست ساڵ گەلی كورد خەباتێكی بەردەوامی كرد بۆ ئامانجێك لەنێوان سەربەخۆیی و جۆرێك لەئۆتۆنۆمی هاتوچۆی دەكرد و هەروەها بۆ دداننان بەشوناسی قەومی لەزامنكردنی پراكتیزەی مافی كەلتوری. لەم میانەیەدا بەتایبەتی، كوردەكان ئازارو ئەشكەنجەیەكی زۆریان چەشت لەم وڵاتانەدا، بەزوڵمێكی زۆرو نەبوونی یەكسانی، بەجۆرێك كوردەكان بوون بە هاووڵاتی پلە دوو، سەرباری ئەوەش مافی پراكتیزەی كەلتوریان لێزەوت كرا، لەهەندێ وڵات ئینكاری بوونی كورد دەكرێ بەپێی "یاسا"و سزای ئەو كەسە دەدرێ بەكوردی ئاخافتن بكات، لە وڵاتانی تریش كوردەكان قەدەغە دەكرێن لەخوێندن بەزمانی خۆیان و بەرەوپێشبردنی زمان و كەلتوری تایبەتیان.
ئەم گۆڕانكارییە سیاسییە ئاڵۆزە وایكرد، كە تەوژمی قەومی زاڵ بێت بەسەر بزووتنەوەی سیاسیی گەلی كورد. ئەم تەوژمە دەخەبتێت بۆ پاراستنی شوناسی كوردی و سەقامگیركردنیی، كە مەترسی نەمانی لێدەكرێت هەندێك جار و، هەروەها بۆ جێبەجێهێنانی ڕزگاری سیاسیی كە خۆی لەنێوان سەربەخۆیی تەواو بەپێی مافی چارەی خۆ نووسین (دروشمی زۆربەی هێزە سیاسییە كوردییەكان)و پراكتیزەكردنی ئۆتۆنۆمی (بەڕێوەبردن و كەلتور) دەبێنێتەوە، گۆڕانكاری مەسەلەی نەتەوایەتی بەمشێوە ئیشكالاتی زۆر دەخاتە پێش، هەڵوەدای بیست ملیۆن كورد بۆ سەربەخۆیی وڵاتەكەیان كە دابەشكراوە، لەلایەن چەند نێوەندێكی دەسەڵات بەجوداگەری دەخوێنرێتەوە، لێرەدا پرسیار قوت دەبێتەوە جوداگەری لەكام جەستە؟ ئایا جەستەی یەكبوونە؛ جەستەی پرۆژەی سیاسیی یەكگرتوون یان ئەو جەستەیەی كە بۆ خۆی دەستكردەو بەشێكە لە پەرتەوازەی گشتی، كە دەیەوی بۆ خۆی وەلائێكی نوێی هەرێمچیەتی دابمەزرێنێ كە لەگەڵ ئامانجەكانی گەلان و نەتەوە گەورەكانی ناوچە دژو بەرەنگارە.
هەروەها گیروگرفتی ئەم قەوارانەش هەیە كە كوردەكان لەناویاندا دەژین: قەوارەی فرە ئینتیمائی (قەومی و مەزهەبی)، كە سیستەمی سیاسیی لەسەر چەقێكی زۆر توند وەستاوە كە بە كەمترین فرە ڕەنگی ڕازی نییە، كەوایكردووە زۆر و ستەم بەكاربێت وەك ئامێرێك بۆ زامنكردنی "یەكێتی نیشتمان" واتە سەنگی هێزەكان (كە ئەمڕۆ نێودەوڵەتییەو هەرێمیشە) ئەم قەوارانە دەپارێزن، نەك حەزو ویست بۆ ژیانێكی هاوبەش لەسەر بنەمای عەدالەت.
خستنە ڕووی پەیوەندی نێوان گەلانی مسوڵمان بەپێی زۆرینەو كەمایەتی لەدیدی ئێمە شتێكی هەڵەن. لە چ چوارچێوەیەك و بەپێی چ ئینتمایەك گەلێك دەكرێ بەزۆرینەو یەكێكیتر كەمایەتی؟
چوارچێوەی ئیسلامیی دەبێ هەموو موسڵمانان كۆبكاتەوە لەهەر گەل و میللەتێك بن، لێرەدا كەمینەو زۆرینە وجودێكی نییە، گەر ددانمان نا بەبوونی گەلانی جۆراو جۆر لەوانەیە بكرێ بڵێین گەلێكی گەورەو گەلێكی بچووك بەڵام نەك كەمینەو زۆرینە.
گەر چاوێكیش بخشێنین بە پەیوەندی لەناو ئەو وڵاتانەی كە كوردی تیا دەژیێ (ئێران، توركیا، عێراق، سوریا) ئەم چەمكە زۆر بەسەختی پراكتیزە دەكرێ.
لەم وڵاتانەدا، ناكرێ پۆلێنی دەسەڵاتی سیاسیی بەپێی ئینتمای قەومی گەڵاڵە بكرێ، بەڵكو فرە چەشنی ئینتما وەك مەزهەب، ناوچەگەرییش دەبێ ڕەچاو بكرێ. ئا بەم جۆرە دەبینین كە فارسەكان لەئێران 45% دانیشتوانن و ئەوەی تر گەلانی ترن، بەڵام شیعە، كە لە بنچینەدا (فارس و ئازەرین) "زۆرینەی" وڵاتن.
لەعێراقیش دەسەڵاتی سیاسیی لەمێژوودا (لەسەردەمی عوسمانی و دواتریش) پێكهاتووە لەموسڵمانە سوننە عەرەبەكان، ئەمانەش (زۆرینە) نین و ڕۆڵی دیاری ناوچەیەك یان شارێك لەپێكهاتەی دەسەڵاتی سیاسیی شتێكی ئاشكرایە لە چەندەها وڵاتی ئیسلامی و عەرەبی.
پەیوەندی نێوان گەلە موسڵمانەكان یان چەند بەشێك لەگەلانی مسوڵمان لەناو یەك وڵاتدا ناكرێ بەو شێوازە وەربگیرێ لەسەر بنەڕەتی ناوەوەو دەرەوە.
هەتا لەمێژووەوە پەیوەندی گەلانی موسڵمان لەسەر بنەڕەتی نێوەندو لاپەڕگەكان (مركز - اگراف) بووە نەك ناوەوەو دەرەوە، بەڵام هەنووكە ئەو گەلانەی پێیان دەگوترێ كەمایەتی وەك (كوردەكان)و غەیری ئەوانیش لە چەند وڵاتێكدا؛ بەشێوازێك ئاسا لە لاپەڕگەكانی وڵات دەژین و ڕووندیارتر لەدەرەوەی نێوەندەكانی دەسەڵاتی سیاسیی و ئابووری، بەڵام پەیوەندی لەنێوان "نێوەندە" نوێیەكان و لاپەڕگەكانیتر بزاوتیی نییەو ئاڵوگۆڕ ناكرێ.
نێوەندەكانی دەسەڵات شێوە ئاسا جێگیرن بەڵام پەیوەندییەكانیان بەلاپەڕەگەكان تا ڕاددەیەك دوژمنكاری و ستەمە. هەمیشە كەوتوونەتە ژێر پاڵەپەستۆی لاپەڕگەكان (پاڵەپەستۆیەك زۆرجار بۆ بەرژەوەندی هێزە هەرێمییەكان و نێودەوڵەتییەكان شەپۆل ڕۆ دەكرێ)، بەڵام دیدی ئەوە ناكرێ نێوەند بگواسترێتەوە لاپەڕگەكان و بەپێچەوانەش، لەمیانەی ئەم هاوكێشەیەدا ڕەوشێك هاتۆتە كایەوە كە هەمیشە ئارامی و ئاسایش وڵاتی خستۆتە مەترسییەوەو یەكێتیی و تواناكانیشی لاواز كردووە لەبەرخودانیدا بەرامبەر بە دەرەوەو هێزو توانایەكی زۆر بەبا دەدات.
ئۆتۆنۆمی شێوازێكەو سیستەمێكە پێشنیارە بۆ ڕێكخستنی پەیوەندی نێوان گەلان و میللەتان لە چوارچێوەی یەك وڵاتدا، ئەمەیان چارەسەرێكی موڕەككەبە بۆ زوڵمێكی موڕەككەب، ئامانجەكەی فەراهەم هێنانی هەل و مەرجە بۆ گەیشتن بە هاوشیانییەتی لەدووتوێی یەكێتییەكی ڕاست وەستاو لەسەر دادوەری.
بەڵام پێشنیاری سیاسیی بۆ ئەم ئامانجە ئیشكالاتێكی زۆر دەگرێتە ئامێز ئەو گەلانەی ژێر دەستن و بێ بەشن لە یەكسانی سیاسیی، مەترسی دەكەن وەك هەنگاوی یەكەم لەسەر ڕێگای سەرخۆبوون، واتە ئۆتۆنۆمی دەهێنێننە پێشەوە، چونكە سەنگی هێزەكان لەمەزیاتر ماوەنادات.
هەروەها ئەم چارەسەرە لەلایەن چەند نێوەندێكیش دەخرێتە ڕوو، بەڵام تەنها بۆ سەپاندنی یەكسانی نەبوون و كردنی گەلی بچووك بە هاووڵاتی پلە دوو، كە بەڕێژەیەكی دیاریكراو بەشداری بەڕێوەبردنی خۆیان دەكەن و تەنها بەڕواڵەت نەبێت دەنا بەشداری دەسەڵاتی گشتی سیاسیی ناكەن، كەچی دەرگای هەل بەیەكسانبوونی گشتی لەسەر بنەمای "دیموكراسی" هاوشان لەدەسەڵاتی سیاسیی بەڕویاندا دادەخرێ.
كە چەمكی مافی چارەی خۆنوسیش بەرزدەبێتەوە لەبەر هەڵنگوتنی (تعپر) چارەسەرەكانی ترە، تۆخ بوونەوەی تەنگوچەڵەمەی پێكەوە ژیان لەسەر بنەمای زوڵم و زۆری، بەڵكو زیاتر دداننانە بەسەختی پێكەوە ژیان. لەبنەڕەتدا، عەدالەت چارەسەری بەزۆر قەبوڵ ناكات و گرتنە خۆی بەزۆرەملێش یا بە كۆیلەكردن ڕەتدەكاتەوە، بەڵام مافی چارەی خۆنوسین و حەزو ئارەزووی دادوەرانە بۆ جێبەجێكردنی یەكێتیی گەل و چەسپاندنی شوناسی ناسیۆنالی و كەلتوری تایبەت، نابێت ببێتە هۆی تێكدانی قەوارە گەورەكان و دروستكردنی چەند قەوارەیەكی ناكۆكو دژوار، كە لە دوژمنداری بۆ دەوروبەرەكەیدا دەژیێ و ناتوانێت بەردەوامی بەخۆیدا بدات تەنها بەیارمەتی دەرەوە نەبێت.
"ئۆتۆنۆمی" چارەسەریەكی كۆتایی نییە بۆ مەسەلەی قەومی كە ئێمە لێرەدا بەتەنگیەوەین، جێبەجێكردنی وەك خود بەڕێوەبردن بەكەڵكە بۆ گەشەپێدانی كەلتورە چەساوەكان، بەڵام دەبێ ئاگاداربین نەبێتە چوارچێوەی بەستوو (جامد) بۆ چەسپاندنی یەكسانی نەبوون، بەڵام "مافی چارەی خۆنوسین"و "سەربەخۆبوون" مافێكی ڕەوایە پراكتیزە بكرێ لەمیانەی ڕێڕەوێكی گشتی ناوچەكەو دیدی یەكێتیی گەل، لەمیانەی پرۆژەیەكی سیاسیی فراوانتر (مەبەستی نووسەر یەكێتی گەلانی ڕۆژهەڵاتە لەچوارچێوەیەكدا كە هەموویان تایبەتمەندی خۆیان دەپارێزن و یەكگرتنێكی شارستانی پێكدەهێنن وەك ئوروپای ئەمڕۆ-وەرگیرَِ) بابگەڕێینەوە سەرەتای باس لەپەیوەندی ناسیۆنالی، هەروەك لەچەند وڵاتێكی عەرەبی چەند تروحاتێكی ئیسلامیی دژ بە ناسیۆنالی بەڕێوەیە هەروەها تڕوحاتە ناسیۆنالییەكان بێئاگان لەگرنگی پەیوەندی ئیسلامیی، ئەو ڕەوتە ئیسلامیانەی بازنەی قەومی ڕەتدەكەنەوە لە بیر دەكەن كە خودا خەڵكی بەیەك ئوممەت خەلق نەكردووە، بەڵكو كردوونی بەگەل و تیرە بۆ یەكتر ناسین، كەواتە پێداگرتن هەیە لەسەر هەمە جۆری و فرەسازی و بەیەكەوە ژیان.
مێژووی ئیسلام بۆمان دیاردەكا، لەگەڵ ئەو ململانێیانەش كەڕوویدا، ئیسلام گەلانی تری بەعەرەب نەكردووە بەڵكو هەوڵیداوە شوناسی قەومی سەربەخۆیان بپارێزێ، لەژێر سێبەری شارستانی یەكگرتووی ئیسلام كە عەرەبی زمانی هاوبەشی بوو، چوونە ناو یەكەیەكی مەزن لەشارستانیدا بەرپابوو بێ ئەوەی گەلانی تر سەروسیمای ناسیۆنالی خۆیان لە دەست بدەن، گەر بهاتباو گەلی كورد لەمیانەی سێزدە سەدە تووشی دەیەكی ئەو ئازارو ئەشكەنجەیەی كە ئێستا بەدەستی دەوڵەتە نوێییەكان دەیچێژێ لەداپڵۆسین و لەناوبردنی شوناسی قەومی، ئەوا لەوانە بوو گەلێك نەمێنێ بەناوی كورد.
هەروەها دەرهاوێشتەكانی هەندێ لەهێزە ئیسلامییەكان كە ئینكاری مافی گەلە چەوساوەكان دەكا لەوانەیە دەرەنجامی تێزی ناسیۆنالی بێت، كە خۆی لەپشت پەردەی ئیسلامەوە شاردووەتەوە، ئەگەرنا ئیسلام كەڵكی چییە گەر بێت و منداڵانی كورد قەدەغە بكرێن لەخوێندن بەزمانی دایكیان و بەزۆر خوێندنیان بەزمانەكانی عەرەبی و فارسی و توركی پیپَبكرێت؟
ئینجا بۆ نابێت ددان بنێین بە فرەسازی و هەمە جۆری و، دەرچوون لەوێوە بەرەو یەكێتی و پێكەوە ژیان؟ هەروەها بۆ نابێت كەلتورو زمانە جیاوازەكان وەك سامان و خێر بناسرێن كە دەچێتەوە باوەشی كەلتوری هاوبەشی گەلانی موسڵمان؟
لەپەیوەندی نێوان قەومییەت و ئیسلام، دەبێ فەرق بكەین لەنێوان دوو مەسەلە:
-سیستمی ئیسلام وەك سیستمێكی سیاسی، شارستانی ئەلتەرناتیڤ بەشێوازی جۆراوجۆرو لەلایەن كۆمەڵە ئیسلامییەكان لەهەر وڵاتێ.
-پەیوەندی ئیسلامیی، وەك چوارچێوەیەكی فراوان كە پەیوەندییەكانی گەلان و میللەتان دەگرێتە خۆ، كە چوارچێوەیەكی یەكگرتوو بۆ دامەزراندنی پرۆژەیەكی مێژووی هەرە مەزن دەبەخشێتە ئەم پێكهاتە جۆراوجۆرە.
سڵەمینەوەی ناسیۆنالیستەكان لەڕۆڵەكانی گەلە موسڵمانەكانی غەیرە عەرەب، وەكو كورد كە ئازاری دوورخستنەوەی ناعەدالەتی دەچێژن، پەیوەستە بەسیستەمی سیاسیی ئیسلام كە پێشنیار دەكرێ لەم وڵات و ئەویدیكە، ئەم گیروگرفتە هەمە لایەنە لە ئاین و كەلتورو شارستانی، لەبەر توندی داپڵۆسین و ستەم لەسەر ئاستی ناسیۆنالی و چەقین لەناو بازنەی ململانێیە خۆماڵییەكان نەقسێكی گەورە هەیە لە هۆشیاری، لە ئاقار زاڵبوونی كەلتوری ڕۆژئاوا و، گرنگی ململانێی گشتی، كە گەلانی مسوڵمان و جیهانی سێیەم دەیكەن دژ بە هەیمەنەی شارستانی ڕۆژئاوا بەهەموو شێوازەكانی.
هەروەها چەند ڕەهەندێكی تایبەت هەیە لەدیدو بۆچوونی ئیسلامییەكان سەبارەت بە سیستمی سیاسیی و ڕێكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی و یاساو... هتد هێشتا جێگای مشتومڕو ڕەخنەیەو ناكۆكی دەربارەیان كۆتایی نەهاتووە، هەروەها ئەم دیدو بۆچوونانە هێشتان پێنەگەیشتووەو بەلوەرەی نەكردووە.
لەسەر ئاستی پەیوەندییە ئیسلامییەكان، لەگەڵ دووپاتكردنەوەیەكی توندی بزاوتی قەومی كورد لەسەر ڕزگاربوونی سیاسیی و سەربەخۆبوون و ئۆتۆنۆمی وەك چارەسەر بۆ كێشەی كورد، تەوژمە گۆشەگیرەكان (انعزالی) كە ئاسۆیان تەسكە زۆر لاوازن، دیدو بۆچوونی بزاوتی گەلی كورد بەرەو دووپاتكردنەوەی برایەتی نێوان گەلانی مسوڵمان دەچی (كورد، عەرەب، تورك، فارس...)و یەكێتی گەلانی ناوچە وەك هێمایەكی سیاسیی دەخرێتە ڕوو.
ئەم یەكێتییەش ناتوانی چوارچێوەكەی خۆی بدۆزێتەوە تەنها لەناو ئیسلام نەبێت، وەك بازنەیەك و ئەساسێك بۆ ڕێكخستنی پەیوەندی لەنێوان لایەنەكان، ئەم ڕاستییەش هەرچەندە هۆشیاری لەئاستیدا نەگەیشتووەتە ئاستێكی پێویست، بەڵام ڕێڕەوێكی گشتی ڕووداوەكان بەرەو ئاراستەی ئاگادارییبوونی دەچێت.
یەكێتیی ناسیۆنالی گەلی كوردی پارچەكراو وەك یەكێتیی قەومی عەرەبە، كە ئەویش پارچەكراوە، نابێ دژ بەئیسلام لێكبدرێتەوە، ئەگەر وەك خشتەیەك بێت بۆ بونیادێكی مەزنترو فراوانتر بۆ یەكێتیی گەلانی موسڵمان، لە میانەی پرۆژەیەكی شارستانی نوێ كە یەكێتی بۆ ئەم وڵاتانە دەگەڕێنێتەوەو گونجاندنیش بۆ ئینتیما فرەڕەنگییەكان.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(*) لە ڕۆژی جەژنی قوربان، پێنجشەممە 13/7/1989 لە لە ڤییەننا لە گەڵ عەبدولڕەحمان قاسملۆ تیرۆر كرا. ئەم وتارە لە گۆڤاری (الحوار) ساڵی 1986 لە لوبناندا بڵاوبۆتەوە كە فازڵ ڕەسول لە هەمان ساڵ دایمەزراند.