کۆچی ژینگەیی

له سه ره تاوە پئویسته ئه مه بلیم کە ئه وەی ئه مڕۆ باس له داهاتوی نزیکی  ترسناکی ژینگه ی عێراق ئه کرێت تازه نیه، به ندە له سەرتای ساله کانی ۹۰ کانه وە چه نده ها بابه تم له م

بارەوە خوێنده وە  ، که له ناوەندە جهیانیەکان و  ڕۆژنامه بیانیه کان بڵاو کرابۆوە. ،وە هه تا خودی به نده ش   لە نزیکه ی ئه م ۱٥-۲۰ ساڵه ی دوایی  چه نده  ها بابه تم له سه ر هه مان رەوش نووسیوە . گۆڕانی که ش و  هه وا، زۆر بوونی ژمارە ی دانیشتوان نه بوونی دە سەڵاتیکی رەواو به ر پرس مە ترسیه کانی ژینگه یی به هۆی که م بوونه وەی ئاوی پێویست زیاترو مه تر سی دار تر ئه بێ.به کورتی ئه مه ش ئه بێته هۆی کۆچی ژینگه یی له ناوچه بێ ئا وو  وشک بووەکانه وە بۆ ئه م ناوچانه ی سه ر چاوه ی ئاوییان تیایی له سه رئاستی وەڵات ، بۆ نمونه لە  باشوورو ناوەراستی عێراقه وە بۆ کوردستان، یا  کۆچ  بۆ  ده ره وی وه ڵات. هه لبه ته ئه م کۆچه ش که ملیونان  خه ڵک له  خۆ ئه گرێ، گه لێک گرفتی ترسناک  به شوێن خۆیا ئه هێنت وەک  گرفتی دیمۆگرافی /که به تایبه ت له با به تێکا باسم کردوە/ سیاسی  ، کۆمه ڵایه تی  ته ن دروستی ئه مجار  دوبارە  ژینگه یی. چارە ی ئه مه له عێراق  ته نها سسته میێکی سیاسی به رپرسی نیشتیمانه که نوینه ری راستی خاڵک  بێت.

  له راپۆرتی نه ته وە یه کگتوەکان له سالی ٢٠١٨ هاتوە  ،که  یەک ملیار مرۆڤ لە ژیاندا کۆچبەرن، واته له نزیکه ی  ٨ که س  دانه یک له  كٶچ کردنایه جا یا  کۆجی کردوە لەناو سنووری  نیشتمانیی یان لە دەرەوەی سنووری نیشتیمانی  . خه لک  بەهۆی چەندین هۆکاری ئاڵۆزەوە تووشێ كٶچ كڕذى ىوون، لەوانە فشاری دانیشتووان، نەبوونی دەرفەتی ئابووری، تێکچوونی ژینگە و فۆڕمی نوێی گەشتکردن. ئەم هۆکارانە بەیەکەوە بەشدارن لە ئاوارەبوونی مرۆڤ و کۆچی ناپارێزراو بە قەبارەیەکی بێ وێنە. که   گۆڕانی کەشوهەوا وردە وردە بژێوی ملیۆنان کەس دەشێوێنن له زۆر شوینی جیهان هه لبه ته به عیرقیشه وە.

گۆڕانی کەشوهەوا لە بنەڕەتدا دووبارە کێشانەوەی نەخشەی ئەوەیە کە مرۆڤەکان دەتوانن لە کوێدا بژین. دابینکردنی خۆراک لە ناوچەی که ناری باکووری ئەفریقا و ئەمریکای ناوەڕاست پەک دەخرێت؛ و فشار و کەمی ئاو لە باکووری ئەفریقا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خراپتر دەبێت. بۆ نموونە سۆماڵ زیاتر وشکەساڵی بەخۆیەوە دەبینێت. عێراق لەگەڵ شەپۆلی گەرما زیاتر شەڕ دەکات. زریان و لافاوێکی بێ وێنە، زەریای کاریبی و کەنداوی مەکسیکی گرتووەتەوە. لەگەڵ ئەوەی نائاسایی دەبێتە ئاسایی نوێ، کەمییەکان و کێبڕکێی کۆی سفر و ئاوارەبوونی بەکۆمەڵ زیاتر باو دەبن.1

عێراق بە پێنجەم وڵاتی لاوازی کەشوهەوا دەستنیشانکراوە، کە بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و کەم بوونەوەی بارانبارین و توندبوونەوەی وشکەساڵی و کەمی ئاو و زریانی بەردەوامی خۆڵ و تۆز و لافاو کاریگەری لەسەرە. ئەمەش زیاتر ئاڵۆزتر دەکات، سیاسەتەکانی ئاو لە وڵاتانی دراوسێدا سەرچاوە گرنگەکانی ئاوی بچووک کردووەتەوە، لە کاتێکدا گەشەی خێرای دانیشتووان، شارنشینی و بەکارهێنانی ناکارامەی ئاو لەلایەن کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازییەوە، خواست لەسەر ئاوی زیاتر دەباتە پێشەوە. بەبێ ئامادەکاری و پلاندانان، پێدەچێت قەبارەی گۆڕانی ژینگەیی وێرانکەر بێت و ڕەنگە عێراقییەکان ناچاربکەن بۆ ئەوەی بتوانن بژین. کۆچی کەشوهەوا لە ئێستاوە واقیعێکە لە عێراقدا. 

   هه ر به گویرەی راپۆرتی ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کۆچ  ، ١٠ پاریزگا له ١٩ پاریزگای عیراق. گرفتی شۆری /بونی خوێ و خراپی جۆری  ئاویان  هه یه ، لە کاتێکدا توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢١ی ئەنجومەنی پەنابەرانی نەرویج دەریخست کە لە وشکەساڵیدا - ناوچە زیانلێکەوتووەکان، ۱ لە هەر ۱٥ ماڵ ئەندامێکی خێزانەکەیان ناچار بووە کۆچ بکات بۆ گەڕان بەدوای کاردا. لەگەڵ چڕبوونەوەی گۆڕانکارییە ژینگەییەکان، ئەگەری زۆرە ئاوارەبوون بە شێوەیەکی ڕیزبەندی زیاد بکات.

لە ساڵی ٢٠٢٠ حکومەتی عێراق پرۆسەی پەرەپێدانی پلانی نیشتمانی گونجاندن (NAP) بە هاوبەشی لەگەڵ بەرنامەی ژینگەی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستپێکرد بۆ یارمەتیدانی بنیاتنانی خۆڕاگری وڵاتەکە بەرامبەر بە گۆڕانی کەشوهەوا. هەروەها لیژنەی نیشتمانی هەمیشەیی گۆڕانی کەشوهەوا و سەنتەری نیشتمانی گۆڕانی کەشوهەوای دامەزراند. کە لەلایەن سندوقی سەوزی کەشوهەواوە پارەی پی ئه دری /تمویل  دەکرێت، NAP وەک بەشێک لە پڕۆژەیەکی سێ ساڵە پەرەی پێدەدرێت و جێبەجێ دەکرێت بە گرنگیدانێکی تایبەت بە بەهێزکردنی توانا دامەزراوەیی و تەکنیکی و داراییەکان. پڕۆژەکە یارمەتیدەر دەبێت بۆ دەستنیشانکردنی بوارەکان بۆ کۆکردنەوەی سەرچاوەکان، شیکردنەوەی کەلێنەکانی توانای دامەزراوەیی، و پێشنیارکردنی ڕێگاکان بۆ چارەسەرکردنی کەلێنی تواناکان، و بنیاتنانی هۆشیاری

   لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان لە ناوخۆ و دەرەوەی عێراق. هەروەها چاوەڕوان دەکرێت کە NAP بۆشاییەکانی ئێستا لە زانیاری کەشوهەوادا دەستنیشان بکات، هەڵسەنگێنێت و پڕبکاتەوە، و هەڵسەنگاندنی مەترسییەکانی کەشوهەوا ئەنجام بدات بۆ دیاریکردنی ئەو بژێوی و کەرتانەی کە زۆرترین مەترسییان لەسەرە بەهۆی کاریگەرییەکانی کەشوهەوا، هەروەها بەپەلەترین ئەولەویەتەکانی گونجاندن. پرۆسەی پلاندانانی NAP دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کۆچکردن، ئاوارەبوون و گواستنەوەی پلان بۆ داڕێژراو بە تەواوی چارەسەر دەکرێن، وەک هەردوو تەحەدای ئەگەری و دەرفەتی ئەگەری. جووڵەی مرۆڤ ڕەچاوکردنی گرنگە بۆ NAP چونکە پێویستی بە دوورکەوتنەوە لە ئاوارەبوون یان کۆچکردن هەیە کە خۆشگوزەرانی مرۆڤ دەشێوێنێت، هەروەها پێویستە تێبگەین کە چۆن سەرمایەگوزاری لە پۆتانسێلی کۆچکردن بکرێت لەو شوێنانەی کە وەک ستراتیژییەکی گونجاوی بەردەوام کاردەکات.2

کۆچی ژینگی یی له م وەڵاتانه ی که گرفتی نه ته وەیی وە  مه زهه بی به شیوازی دیموکراتیک چارە سەر نه بووە ، دەر هاویشته کانی له هه موو  رویه که وە دژوار ترئه بێ له چاو ئه م شوینانه ی که ئه م کێشه و گرفتانه ی نیه .له رووە وە ئه گه ر ته ماشای رەوشی عێراق بکه ین ، له کاتی روودانی هه رکۆچێ له وانه کۆچه ژینگه یی ،کوردەستان ئه بێته موگناتیسی راکێشانی کۆچ به ر له عێراقا هه م به هۆی بوونی ئاوو ژینگه ی باشتری ژیان به به راورد به به شه کانی تری عێراق، وە هه م له رووی کۆ مه ڵایه تی و  فه رهه نگیه وە کۆمه ڵگای کوردی کراە تره بۆ قبول کردنی نه ته وە و  مه زهه مبی جیاواز واته ته حه مول کردن و لێ بوردەیی

 TOLERANCE   هه یه.

بۆ نمونه له کاتی شه ری ناو خۆی شیعه و سەننه پاش رووخانی به عس له ۲۰۰۳  وە هیرشی داعش له ۲۰۱٤  ، ئه م عه رە به سونانه ی که هاو سنوربوون له گه ڵ که ربه لا  وە  هه تا به غدا له بری ئه وە کۆچ بۆ ئه وێ بکه ن که هه م نزهکن هه م  وەک نه ته وە  عارەبن ، بینیمان شیعه کان ریگه ین پی نه ئه دان بچنه شارەکانی ئه وان وە هه تا رێگه یان پی نه ئه دان بچنه ناو به غداش  تا ها سه نگی دینۆگرافی مه زهه بی به زیانی شیعه دروەست نه بێ، بۆیه له ئه نبارە وە به رەو  کوردستان ئه هاتن تا تووشی کۆ مه ل کوژی نه بن ، وە زۆر جار خه لکی سوننه و شیعه له سەر ناو ئه کوژرا، به هه مان جۆر زۆر له شیعه کانیش له ناوچه زۆرینه کانی سوننه له ترسا  به رە و کوروستان ئه هاتن تا نه کوژرین چونکه هه ردوولایان دلنیا بوون، که له کوردستان نه ک هه ر تووشی توندو تیژی و کوشتن نابن به ڵکو زۆر به سینگ کراەیی له هه موو شوینی دەرگایان بۆ کراوەته وە.

به لام ئه گه له کوردستانیش کۆچی ژینگه یی به هاوکاری دەوڵه تی ناوەند ریک نه خریت وە به شێوە یه کی مرۆیی دوور له ئامانجی سیاسی مامله ی له گه ڵا نه کرێت، ئه وا له داهاتووتیه کی نه چه ندان دوور ناها و سه نگی دیمۆگرافی ،گرفتی کۆمه لایه تی وە هه تا سیا سی و ئابووریش دروست ئه کات ، وە بۆ ئه وەی نه وەکانی داهاتوو تووشی کێشه و شه ری دیمۆگرافی نه بن ئه بێ له ئێستاوە کاری بۆ بکریت، وە پێویسه هه موان له سەر هه موو ئاسته کان به شدار بن له م پرسه و دانانی ریگا چارەی ئاشتیانه و  مرۆییانه .

2.MIGRATION, ENVIRONMENT, AND CLIMATE CHANGE IN IRAQ. UK AID 2022.