به‌بیابان بوونی عێراق هه ڕه شه ی دیمۆگرافیه بۆ سه رکوردستان
Wednesday, 04/08/2021, 22:25
له گه‌ل زیاتر په‌یدا بوونی کیشه‌ی ئاو له عێراق رووبه‌ریکی زۆری زه‌ویه کشتوکاڵیه‌کان و باخیه‌کان به تایبه‌ت خورما رووبه‌رووی به بیابان بوون بونه‌ته‌وه ،که ئیتر ژینگه‌ی ژیان نه‌ماون بۆ به‌رهه هێنانی به روبوومه کشیه‌کالیه‌کان وه له دوایشا ئاژه‌ڵ داری ،که له ئه‌نجاما ئه‌بێ خه‌ڵکه‌که‌ی کۆچ بکه‌ن .له گه ل به‌ردوه‌امی که‌می ئاو له عێراق به هۆی گه‌ڵیک هۆکار که‌باسی ئه‌م بابه‌ته نيه ، گرفت وده‌رکه وته نه‌رێنیه‌کانی زیاتر و زیاترده‌رئه‌که وه له سه ر ڕه وشی ئا بووری ،ژینگه ، ته‌ندروستی ، سیاسی ، دیمۆگرافی وه هه تاکۆمه‌ڵایه‌تی وده‌روونی ، چونکه به به‌ردوامی ئه‌م ره‌وشه‌ی که‌م ئاوی وبێ چاره مانه‌وه‌ی وا ئه‌کات که ئاو نه‌ک هه ر پێویستی به‌رهه‌م هینانی کشتوکاڵ پڕ ناکاته‌وه به‌ڵکو بۆ خواردنه‌وه‌ش ته واو به ش ناكات هه ر وه‌ک ئێستا له هه وڵیر به نمونه ئه‌بینرێ.
رووداوکانی ئه هواز له ئێران که توندو تیژی وکوشتنی خه‌ڵکی لێ که‌وته‌وه وا بۆ دووهه فته‌یه به‌رده‌وامه ، وه ته شه نه‌ی کردوه بۆ زۆر شوینی تریش،نمونه‌یه بۆ ده‌ره‌نجامه‌کانی نه‌بوونی ئاو وه بوونی کیشه‌ی دیمۆ گرافی ، که ئه شێ له هه‌ر ساتێ له هه رشوینێ تر دوباره ببیته‌وه. چونکه هه میشه له هه ر شوینی گرفتی دیمۆگرافی هه بێ، له کاتی دروست بوونی هه رکیشه‌یه‌ک له‌م شوێنه ، جا سیاسی یا ئابووری بێ یا لیره‌دا که که‌م ئاوی بێ ئه وا کیشه‌ی دیمۆگرافی یه‌کسه‌ر ئه‌بیته به هانه وه بابه بتیکی ئاسان که هه ستی خه‌ڵکی پێ هان بدرێ به ئاراستیه ی مه‌به‌بستی سیاسی یاهه رمه‌به‌ستیکی ترله ناو کۆمه‌ڵگادا.
هه تا له وه‌ڵاتانی ڕۆژئاوا که کۆچبه‌ری بۆ ئه‌چێ، هه ر گرفتیکی ئابووری ،کۆمه‌ڵایتی یا ئاسایشی دروست ببێ ئه‌وه یه‌کسه‌ر کۆچ به‌رو په‌نابه‌ران به هۆکار ئه‌زانرێن وئه‌بنه قۆچی قوربانی ره‌وشی دیمۆگرافی ، وه له لایه‌ن گرووپه سیاسیه پۆپیولدسته‌کانه‌وه بوونی کیشه‌ی دیمۆگرافی ، بێ له به‌رچاو گرتنی زۆرلایه‌نی مرۆیی ئه قۆزنه‌وه بۆ مه‌به ستی سیاسی .
هه روه‌ک له سه‌روه ئاماژه‌مان پێ دا، به شی هه ره زۆری خه‌ڵکی ئه‌م ناوچانه‌ی زه‌ویه کشتوکاڵیه‌کانیان تووشی به بیابان بوون ئه‌بن ناچاربه کۆچ ئه‌بن به‌ره‌و ئه وشوینانه‌ی که له رووی ژینگه‌یییه وه شیاوه بۆ ژیان وه ك بوونى بوونی ئاو وه که‌ش وهه وای گونجاوبۆ ژیان ، واته کۆچ به‌روه باکوری به‌غدا که سه‌ر ئه‌کێشێ به‌ره‌و ناوچه کورده‌ستانیه دابراوه‌کان و له ێشه‌وه به‌ره‌و هه ریمی کوردوستان.
. به دلیانیی نه‌بوونی ده و‌له‌تیکی سیاسی نیشتیمانی کیێشه‌کانی به بیابان بوون زیاتر وزیاتر ئه‌کات وه کۆچی ژینگه يي زیاترو زیاتر ئه‌بێ ،وه ئه‌م کۆچه‌ش ناهاوسه‌نگی دیمۆگرافی دروست ئه‌کات له نیوان گروپه مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌یه‌کان که له کۆتایدا به هۆی چاره‌سه‌ر نه‌کردنی کیشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی لیره‌دا کیشه‌ی کورد له عیراق (به داگیر مانه‌وه‌ی ناوچه کوردوستانیه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی هه ریم به هۆی واز لێ هینانیان له لایه‌ن پارته سیاسیه‌کانی باشووربه‌رامبه‌ر نه و ت و پاره‌وه هه‌ند ی پۆست له به‌غا، ئه‌گه‌ر نا، ئه‌کرا دوای ڕوخانی به‌عس هه موو ناوچه کوردستانیه‌کان بگه‌رینه‌وه سه‌رهه ریمی کوردوستان بێ گرفت).
بۆیه له داهاتودا ، له نه‌بوونی وه‌ک وترا ده‌وله‌تیکی سیاسی به‌رپرس وچاره سه‌ر نه‌بونی کیشه نه‌ته‌وه‌یی ومه‌زهه‌بیه‌کان، ئه‌م کۆچی ژینگه‌ییه ناریکخراوه ئه‌بیته هه‌ره‌شه‌یه‌کی دیمۆگرافی له سه‌رهه ریمی کوردوستان ،به هه‌مان جۆر له سه‌رناوچه مه‌زهه‌بیه‌کان که کۆچی جۆره مه‌زهه‌بیکی تری بۆ ئه‌چێ.
به شێکی زۆری ئه‌م کۆچ به‌ره ژینگه‌یانه به تایبه‌ت ئه وانه‌ی که توانای داراییان که‌مه تا سنوره‌کانی ده‌هۆک هه ولیر وه سلیمانی ئه‌توانن بێن، واته له ناوچه دابراوه‌کان /یا واز لێ هێنراوه‌کان خۆیان جێگیر ئه‌که‌ن بی هیچ گرفت وه‌ک هه ربه‌شیکی تری عێراق چونکه (ده‌سه‌ڵاتی كوردى به ریک که وتونیکی بازرگانی، واته وه‌رگرتنی پاره ،ساڵی ۲۰۱۷ ناوچه دابراوه‌کانی فرۆشت و وازى لێ هێنا، وه ئێستا کورد له ناوچه دابراوه‌کان میوانه له خاکی خۆی وه بێگانه خاوه‌ن ماڵه، وه ئه‌گه‌رهه یه هه رچی کوردی ناوچه دابراوه‌کانه کۆچ پێ بکرێن بۆ هه ولیرو ده‌هۆک وسلیمانی وه هیچ ریگریه‌ک نیه‌که ئه‌مه نه‌کرێ هه ر کات ده‌سه‌ڵاتی به‌غدا بیه‌وێ وه به پێویستی بزانێ )
. وه به‌شێکی تریشیان ، ئه وانه‌ی که توانای دارایییان هه یه ، ئه‌وا ده‌سه‌لاتی کوردی به ناوی حکومه‌تی هه ریم خۆی هه موو ئاماده‌کاریه‌کای کردوه بۆ پێشوازی ئه‌وانه‌ی که توانای داراییان هه یه، به سه‌دان هه‌زار هه تا ملیونان یه‌که‌ی نیشته جێ بوونی دروست کردوه بۆ پێ فرۆشتنیان له هه ولیرو سلیمانی و ده هوك وه به تایبه‌ت له هه ولێر ؛واته فرۆشتنی خاکی کوردوستان له بری وه‌رگرنی پاره‌ی کاغه‌زی عێراقى بى به ها .
ئه وه‌ی جیگه‌ی گاڵته یه ئه‌وه‌یه ،که ئه‌م ده‌سه‌ڵاته كورديه ، سه رده‌مانیک بۆ بازرگانی کردنی سیاسی باس و خواسى به عه‌ره‌ب کردنی که رکوک و موسڵ وخانه قین وناوچه کوردیه‌کانی تر بوو به ده ستی به‌عسه‌وه، به‌ڵام ئێستا بۆ بازرگانی بازارو ده‌سه که‌وتنی پاره‌ی زۆروخێرا نه‌ک هه موو وه‌ڵاتیان هه‌رزان فرۆش کرد به‌ڵکو هه تابه‌رده‌رگای ماڵی خۆشیان هه راج کردوه ، ئه گه ڕه‌وش وا به‌رده‌وام بێ ، ڕۆژێ دێت هه موو شتيك هه‌راج ئه كه‌ن .
ئیتر نه‌وه‌کانی داهاتوو ئه‌بێ ساڵانیکی درێژ خه‌بات بکه‌ن وخوێن بڕێژن تا ئه‌م ره‌وشه چه‌وته‌ی میلیشیای ئێستا ڕاست بکاته‌وه که کاریکی ئه سته‌م ئه‌بێ، بۆ ئه‌مه که رکوک نمونه یه ، هه رچه‌نده که پاش۱۰۰ ساڵ شانسیک هات ره‌وشی که‌رکوک ڕاست بکریه‌ته وه ( به مانای وه هیماى ره‌وشی گۆرانی دیمۆگرافیای کوردوستان له کاتی دروست بوونی ده‌وڵه‌تی ئێراقه‌وه )،وه بێته‌وه ئامیزی کوردوستان، به‌ڵام ده‌سه‌ڵاتی كوردى وه‌ک له سه‌روه ئاماژه‌مان پێ داکه رکوکی گۆریه وه به هه‌ندئ نه‌وت وپاره‌وه وپۆستی هیچ و پووچ اله به‌غدا تا هه ندێ خه‌ڵکی بێ باک له عێراق مووچه خۆر بن پۆستی کارتۆنیان هه بێ بێ ئه‌وی هیچ کاریگه‌ریان بۆبزاڤی کوردوستانی هه بێ ، سه‌ره‌نجام به‌رژه‌وه‌ندی و داهاتووی نیشتیمان وگه ل بونه‌ته قوربانی . نه‌وه‌کانی داهاتوو ئه‌بێ باجیکی قورسی ئه‌م بێ باکیه وه نه‌زانیه سیاسیه‌ی به ناو پارته سیایسه‌کانی ئێستابده‌ن وه ک چۆن ئێمه باجی هه ڵه و نه‌زانی و ناشێیی باپیرانمان و به ناو ده‌سه‌لات داران و سیاسیه‌کانی پێش خۆمان ئه‌ده‌ین ، هه ڵبه‌ته نه‌وه دوای نه‌وه ئه‌م باجه زۆرقورس وسه خت ترئه بێ ئه‌گه‌ر نه‌وه‌ی ئێستاکان چاره‌ی گرفته‌کان نه‌که‌ن .
شه‌ڕی شیعه و سوننه ،ئه‌مجار داعش وسوپای عێراق به ملیونان که‌س له ناوه‌راستی عیراق له جيگه‌ی خۆیان هه لکه‌نران و روویان کرده هه ریم و ناوچه دابراوه کوردوستانیه‌کان و نیێشته جێ بوون ، که چه ند به‌رامیه‌ر زیاترن له پرۆسه‌ی به عه‌ره‌ب کردنی کوردوستان له‌کاتی به عسا هه م ریژه‌که‌ی وه هه‌م پرۆسه که خیرا تربوو. نه‌بونی ده‌سه‌ڵاتیکی به‌ر پرس وه خاوه‌ن ستراتیجی نه‌ته وه‌یی و نیشتیمانی له کوردوستان که سیا سه تیکی درێژ خایه‌نی هه بێ بۆ مامڵه کردن له گه‌ل ئه‌م کۆچ به‌رانه که نا هاوسه‌نگی دیمۆگرافی دروست ئه‌که‌ن وه دروست کردوه به تاییبه‌ت له که‌رکوک وه ئێستا له شاره‌کانی هه ریمیش .نه‌بونی ئه‌م سیاسه‌ته وه هیچ ده‌زگایه‌کی تایبه‌تی پسپۆر به له به‌رچاو گرنتی هه م لایه‌نی ئینسانی و پاراستنی گیانی به یه‌که‌وه‌ژیان وه هه م پاراستنی ئاسایش نه‌ته‌وه‌یی وکۆمه‌ڵگا ؛وا ئه‌کات که چه نده‌ها گرفت له داهاتوود دروست ببن که ئه‌نجامه‌کانی زیان به خش وترسناک ئه بن له رووی سیاسی،ئاسایش ، ئابووری ، فه‌رهه‌نگی وه کۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه.
ریفراندۆم و رووداوه‌کانی وه ئه‌مجار زۆربوونی دیارده‌ی بێ ئاوی وه هه روه‌ها ئێستاش سیبه‌ری شه‌ڕی داعش و حشدو سوپای عێراو جاریکی تر بوونه‌ته ته‌وژمێکی تر بۆ گۆرینی دیموگرافی ناوچه‌کان به تیابه‌ت له گونده‌کانی ناوچه‌کانی گوڵاڵه / جه‌له‌ولا ،
خانه‌قین وه که‌رکوک ، که خیزانه کورده‌کان ناچار به کۆچ ئه‌کرین ، وه یا له هه‌ندێ ناوچه ، که شیعه ده‌سه‌ڵاتی هه یه به گویره‌ی میدیای سونیه‌کان خه‌ڵکی سوننه‌ناچاربه کۆچ ئه‌کرین که زۆربه‌یان به‌ره‌وه کوردوستان کۆچ پێ ئه‌کرین ، وه هه روه‌ها له هه رشوینیکیش سوننه ده‌سه ڵاتی هه بێ هه مان کار به‌رامبه‌ر به شیعه ئه‌کات.
ئه‌م ره‌وشه‌ی ئێستا عێراق پیا تێ په‌ڕ ئه‌بێ نیشانی ئه‌دات، که عێراق به قۆناغی گۆران کاری دیمۆگرافیدا ئه‌روات به جۆرێ له هه رشوینێ هیزیک باڵا ده‌ست بیت به گویره‌ی به‌رژوه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی ؛مه‌زهه‌بی وه ئاینی خۆی دیمۆگرافیای ئه‌م شوینه ئه گۆڕێ .له‌م رووه‌وه ، به به‌رده‌وامی ئه‌م ره‌وشه ،که له دهاتوودا مه‌زنده ئه‌کریت زیاتر بیت به هۆکاری سروستی و نه‌بوونی ئاو وه هه روه‌ها چاره‌سه‌ر نه‌بوونی کیشه کان له چوار چیوه‌ی سسته‌میکی دیموکراتیکدا .کورد قوربانی سه‌ره‌کی هه ره‌شه‌کانی هه موو جۆره‌کانی دیموگرافی ئه‌بیت.
له گه ڵ دژوار بوونی ره‌وشی سیاسی عێراق پاش کشانه‌وه‌ی هێزه‌کانی ئه‌مریکاو ئه‌گه‌ری زۆری شکست هینانی هه ڵبژاردنه‌کان، چونکه هه رله ئێستاوه هه ندێ له هێزه سه‌ره‌کیه‌کانی شیعه‌و سوننه وعیلمانی بریاری بایکۆتی هه ڵبژاردنه‌کانيا داوه، بۆیه ئه‌گه‌ر زۆره که حکومه‌تی میلشیاى به ناو سياسى له عێراق هه لبوه‌شێ و کۆنترۆل له ده‌ست بدات، وه ئه‌مجار له هه رناوچه‌یه‌ک حکومه‌تی میلشیاى خیل و تاقم و باند په‌یدا ببیت ، که دوباره له‌م حاله‌شا گه‌ڵانی عێراق توشی کۆچی دیموگرافی تر ئه‌بن له‌پاڵ کۆچی ژینگه دا.
بۆ ئاماده بوون به رامبه ر هه ڕشه‌کانی دیبۆگرافی پێویسته ده‌سه‌ڵات دارانی هه رێم هه رچی زووتر.
１- بریار بده‌ن له پرۆسه‌ی سیاسی عێراق ئه‌وه‌نده‌ی که ماوه‌و بکشینه‌وه ئه‌گه‌ر تا پیش سه‌ری ساڵ مادده‌ی ۱٤۰ جێ به جێ نه‌کرێ. هه رچه‌نده ئه‌بوو کورد پیش ۱٥ سال ئه‌م کاره‌ی بکردایه به‌لام پاره‌و نه‌وت وپۆست دۆستی زاڵ بووبه سه‌ریان ، ک،ه وه‌ک بینرا به‌رژوه‌ندی خاک و گه‌ل بوونه قوربانی .
２- دامه‌زراندنی دامه‌زراوه‌یه‌کی تایبه‌ت بۆ چاره سه‌ر کردنی کێشه‌ی کۆچ به‌ران وه‌ک له زۆربه‌ی زۆری وه‌ڵاتانی دنیاهه یه. وه هه روه‌ها بۆ چاره سه‌ری کیێشه وهه ره‌شه‌کانی دیمۆ گرافی له کوردوستان له سه‌ر بنه مای مرۆیی و پاراستنی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی نیشتیمانی وه ئاشتی کۆمه‌ڵایه‌تی.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
