یاخیبوونی مەدەنیی

یاخیبوونی مەدەنیی (Civil disobedience) رێگەیەكی سیاسییە بۆ پەرچدانەوە یان گوێڕایەڵینەكردنی سیاسیەتێک كە لە لایەن دەسەلاتدارانەوە دەرئەچێت بۆ سەپاندنی بەسەر خەلێكدا. هەروەها رِێگایەكە بۆ گۆڕِینی دەسەلاێکی سیاسیی لە رِیشەوە كە مەرجی دەسەلاتداریی بە هەر هۆكارێک بێت لە دەست دەدات بە گوێرەی پێوەری دەستور یان بەرژەوەندیی گەل، دادو دادگەریی. یاخیبوونی مەدەنییی دژی دەسەڵاتدارانی داگیركەریش بەكار هاتووە و بەكار دێت رِێگەیەكی خەباتی سیاسییە بۆ ئازادیی و رِزگاریی نیشتیمانیی.
--------------------

یەكەم جار لە سەردەمی رِۆمانەكاندا یاخیبوونی مەدەنیی لە شێوەی خۆپیشاندا سەری هەڵدا كاتێک ئافرەتان لە سالی 195 پێش زایین دژی جۆرێک لە جل لەبەركردن خۆپیشاندانیان كرد. هەروها خۆپیشاندانی خەڵك هەر لە كاتی رِۆمانەكان لە ساڵی 42 پێش زایین دژی باجى زۆر.

وەكو فكر بیری یاخیبوون لە سالآنی نیوەی سەدەی شانزە تیۆریزە بوو، كاتێک هەندێک كەس لە فەرەنسا بە تایبەت و بەگشتی لە ئەورِەپا لەوانە (Eilenne de boetle)ی فەرەنسیی داوای یاخیبوونیان لە خەڵک ئەكرد دژی دەسەلآت كە ناونران فوضوي(Anarchist). بەڵام لە مێژووی تازەدا (Henry David Thoreau) بە پێشرەوى بیری یاخیبوونی مەدەنیی دائەنرێت كە داوای یاخیبوونی ئەكرد دژی ئەم یاسایانەی كە لە بەرژەوەندیی خەڵک نین و هاوتا نین لە گەڵ بەهاكانی ئینسانیی. بۆ نموونە داوای یاخیبوونی ئەكرد دژی شەڕی تەلریكایە بەرامبەر مكسیك .

لە درێژەی ئەم زیاتر لە 160 ساڵەی دواییدا گەلێک یاخیبوونی مەدەنیی لە ناو كۆمەلگاوە گەلە جیاوازەكان روویان داوە. هەر لە بزوتنەوەی رِزگاریخوزای نیشتیمانیی و میللییەوە تا ئەگاتە بزوتنەوەی كرِێكاریی، خوێندكاران، ژنان و گەنجان.هەروەها ئەمرۆ یاخیبوونی مەدەنیی ماموستایان له كوردستان دژی یاساى میلیشایی برِینی مووچەی ماموستایان لە لایەن خودى ماموستایەنەوە نمونەى زیندوى یاخیبوونی مەدەنییە كە لە مێژووى خەباتى سیاسیى گەلى كوردستاندا بێ وێنەیە.

یاخیبوونی مەدەنیی ماموستایان وچین و توێژەكانى تری گەل هێڵى رێ گرتنە لە كرداری توندوتیژیی و خوێنرِێژیی بەرامبەر دەسەلاتی میلیشیا. بەلام ئەگەر دەسەلاتی بەناو كوردی وەك هەر دەسەڵاتێکی تر مل نەدات و مل كەچ نەبێت و بێ مەرج تەسلیمی داوای خەڵك نەبێت لە رِێگای یاخیبوونی مەدەنییەوە ئەوا بێ گومان درەنگ یان زووبسەر ئەكێشێت بەرەو و كارى توندوتیژیی و تا دەگاتە شۆرِش.

لە مێژووی تازەدا نموونەی گەورە و زیندومان هەیە كە یاخیبوونی مەدەنیی گەورەترین خزمەتی بە مرۆڤ و مرۆڤایەتیی كردوە، هەر لە یاخیبوونی مەدەنییانەی گاندی تا ئەگاتە مارتن لوترو ماندیلا.

لە رِۆژگاری هاوچەرخدا ئەم دەسەلآتانەی لە لایەن خەڵكەوە هاتوون و دەسەلاتی خەلكن بە ئاسانیی ئەتوانرێت ناچار بكرێن و مل بدەن بۆ هەر فشار و یاخیبوونێكی مەدەنیی. بەلام زۆری هەرە زۆری ررژێمە دیكتاتۆرەكان و تۆتالیتەرەكان یان بە شۆرِش و كۆدەتا یان هێزێكی دەرەكیەوە ناچار كراون واز لە دەسەلات بێنن یان رِوخێنراوان.

لەم شوێنانە كە دەسەلاتی میلیشیا هەیە زیاتر لە رِژێمە دیكتاتۆر و تۆتالیتەرەكان سەخترن بۆ ملدان بۆ داواكاریی خەڵك. چونكە لە رژێمە دیكتاتورەكان بەهایەكی دەولەتداری و وەفادارییەك بۆ گەل و نیشتیمان بوونی هەیە كە بەجۆرێک لە جۆرەكان كەم یان زۆر خۆیان بە بەرپرس ئەزانن بەرامبەر ژیان و بەرژەوەندیی گەل و وڵات. بەڵام دەسەلاتی میلیشیایی دەسەلاتێكى نا بەرپرسە/خوێرییە به تئ گه یشتنه سیاسیه که ی واته بئ با که بەرامبەر ژیان و وداهاتووی خەڵک و وڵات. وه ئەمەى كە تەنها گرنگە لاى میلیشیا مانەوەی دەسەلاتی خۆیەتى نه ك ژیان ٫ به رژه وه ندی ٫ داهاتوو وه شکؤى گه ل و ولات .

ئەوەی كە پەیوەندیی بەم یاخیبوونە مەدەنییەی ئیستاوە هەیە كە ماموستایان پێشەنگی ئەكەن لە كوردستان گرنگیەكی مێژوویی، سیاسی، فەرهەنگی، نشتیمانی، نەتەوەیی و ئینسانیی هەیە كە بەرپرسانە هەڵساون بەم ئەركە بۆ ئەوەی رِێگە لە كاردانەوەی توندوتیژانەی خەڵک بگرن دژی دەسەلاتی میلیشیایی لە كوردستان. بەمەش ولات وژیانی خەڵک بپارێزن لە وێرانبوونی زیاتر و كوشتن و توندوتیژیی كوێرانە. بۆیە زۆر گرنگە ئەم یاخیبوونە وەكو ئەزموونێكی سیاسی هەرە گرنگ تەماشا بكرێت و ئەبوو تا ئیستا نەك هەر ئەوەی كە ئیمە لەو تاریكییەدا باسی ئەكەین بەڵكو ئەبو دەیان وسەدان شرۆڤە و توێژینەوە و سمینار لەسەر ئەم یاخیبوونە مەدەنییانەی ئەمرِۆی ماموستایان بكرایە لە كوردستان.

ئەگەر پێش 50 ساڵی ئەقڵی سیاسىیی كوردیی لە رِووی فكریەوە گەشەی كردبا بۆ ئاستى یاخیبوونی مەدەنیی وەكو رِێگەیەكی سیاسیی ئیستا حاڵ و داهاتووی كوردستان جۆرێكی تر ئەبوو.

ئەم یاخیبوونە مەدەنییە كە بە ئاگاترین چینی كۆمەلگاكە كە ماموستایانن پێشەنگی ئەكەن هیوا و مژدەی داهاتوویەكی رِوناك ئەدەن بە نەوەكانی گەل. پێویستە ئەم یاخیبوونە مەدەنییە ببێتە نموونە لە سەراسەری كوردستان بۆ داواكردنی داواكانی گەلی كورد.

ئەم یاخیبوونە مەدەنییە ئەمرِۆ لە سنوری پارێزگای سلێمانی هەیە كە بەردەوام دەبێت بە هۆى چارسەرنەكردن و بێ وەڵامبوون بۆ داخوایەكانى خەڵک. بێگومان درەنگ یا زوو ئەبێت هەموو شارو گوندەكانی كوردستان بگرێتەوە لە زاخۆ تا خانەقین. 

ئەم یاخیبوونی مەدەنییەى ئەمرۆ بە قەدەر هەموو ئەوەی تا ئیستا ناویان ناوە شۆرِش و رِاپەرِین لە كوردستان بە بایختر وگرنگترە لە رِووی سیاسىیی، فكریی، سلوك و فەرهەنگییەوە. 

هەروەكو لە سەرەوە ئاماژەم پێ دا ئەگەرئەقلی سیاسیی كورد لە فكرا گەشەی كردبا و بگەیشتایە ئاستی تێگەیشتنی یاخیبوونی مەدەنیی هاوكات لە كاتی یاخیبوونە مەدەنییە مەزنەكانى گاندی یان مارتن لوپر نە كوردستان ئاوا وێران ئەبوو و نە خەڵكی كوردستانیش ئاوا گیری ئەخوارد بەدەست ئەم حالەى ئیستاوەى. بۆ ئەمرۆ ئەگەر ئەم یاخیبوونە مەدەنییە شكست بێنێت و بەناو دەسەلاتیش بەردەوام بێت لە بێدەسەلاتى و بێ چارەییبوونى لە چارەسەرى كێشەكان و بێ وەلام بمێنێتەوە بەرامبەر پێویستیەكانى خەلك و ولات بۆ ئیستاو داهاتوو ئەوا ئایندەی كوردستان بەرەو هەلدێرێكی هێندە ترسناك و تاریك ئەروا كە ئینسان بۆ دوژمنیشی ناخوازێ لە برسیەتی، رووخان، ئاوارەبوون، هەڵوەشانەوەی خێزان و كۆمەڵگا و هەموو كایەكانی بوون و ژیان و ئاسایش بە هەموو رەهەندەكانیەوە. ئەمە ترسێكى جددیە ئەبێت هەموان بە جددى هەم لە بەر چاویان بێت و هەم خۆى بۆ ئامادە بكەن.كردن خۆپیشاندانیان كرد. هەروها خۆپیشاندانی خەڵك هەر لە كاتی رِۆمانەكان لە ساڵی 42 پێش زایین دژی باجى زۆر.

وەكو فكر بیری یاخیبوون لە سالآنی نیوەی سەدەی شانزە تیۆریزە بوو، كاتێک هەندێک كەس لە فەرەنسا بە تایبەت و بەگشتی لە ئەورِەپا لەوانە (Eilenne de boetle)ی فەرەنسیی داوای یاخیبوونیان لە خەڵک ئەكرد دژی دەسەلآت كە ناونران فوضوي(Anarchist). بەڵام لە مێژووی تازەدا (Henry David Thoreau) بە پێشرەوى بیری یاخیبوونی مەدەنیی دائەنرێت كە داوای یاخیبوونی ئەكرد دژی ئەم یاسایانەی كە لە بەرژەوەندیی خەڵک نین و هاوتا نین لە گەڵ بەهاكانی ئینسانیی. بۆ نموونە داوای یاخیبوونی ئەكرد دژی شەڕی تەلریكایە بەرامبەر مكسیك .

لە درێژەی ئەم زیاتر لە 160 ساڵەی دواییدا گەلێک یاخیبوونی مەدەنیی لە ناو كۆمەلگاوە گەلە جیاوازەكان روویان داوە. هەر لە بزوتنەوەی رِزگاریخوزای نیشتیمانیی و میللییەوە تا ئەگاتە بزوتنەوەی كرِێكاریی، خوێندكاران، ژنان و گەنجان.هەروەها ئەمرۆ یاخیبوونی مەدەنیی ماموستایان له كوردستان دژی یاساى میلیشایی برِینی مووچەی ماموستایان لە لایەن خودى ماموستایەنەوە نمونەى زیندوى یاخیبوونی مەدەنییە كە لە مێژووى خەباتى سیاسیى گەلى كوردستاندا بێ وێنەیە.

یاخیبوونی مەدەنیی ماموستایان وچین و توێژەكانى تری گەل هێڵى رێ گرتنە لە كرداری توندوتیژیی و خوێنرِێژیی بەرامبەر دەسەلاتی میلیشیا. بەلام ئەگەر دەسەلاتی بەناو كوردی وەك هەر دەسەڵاتێکی تر مل نەدات و مل كەچ نەبێت و بێ مەرج تەسلیمی داوای خەڵك نەبێت لە رِێگای یاخیبوونی مەدەنییەوە ئەوا بێ گومان درەنگ یان زووبسەر ئەكێشێت بەرەو و كارى توندوتیژیی و تا دەگاتە شۆرِش.

لە مێژووی تازەدا نموونەی گەورە و زیندومان هەیە كە یاخیبوونی مەدەنیی گەورەترین خزمەتی بە مرۆڤ و مرۆڤایەتیی كردوە، هەر لە یاخیبوونی مەدەنییانەی گاندی تا ئەگاتە مارتن لوترو ماندیلا.

لە رِۆژگاری هاوچەرخدا ئەم دەسەلآتانەی لە لایەن خەڵكەوە هاتوون و دەسەلاتی خەلكن بە ئاسانیی ئەتوانرێت ناچار بكرێن و مل بدەن بۆ هەر فشار و یاخیبوونێكی مەدەنیی. بەلام زۆری هەرە زۆری ررژێمە دیكتاتۆرەكان و تۆتالیتەرەكان یان بە شۆرِش و كۆدەتا یان هێزێكی دەرەكیەوە ناچار كراون واز لە دەسەلات بێنن یان رِوخێنراوان.

لەم شوێنانە كە دەسەلاتی میلیشیا هەیە زیاتر لە رِژێمە دیكتاتۆر و تۆتالیتەرەكان سەخترن بۆ ملدان بۆ داواكاریی خەڵك. چونكە لە رژێمە دیكتاتورەكان بەهایەكی دەولەتداری و وەفادارییەك بۆ گەل و نیشتیمان بوونی هەیە كە بەجۆرێک لە جۆرەكان كەم یان زۆر خۆیان بە بەرپرس ئەزانن بەرامبەر ژیان و بەرژەوەندیی گەل و وڵات. بەڵام دەسەلاتی میلیشیایی دەسەلاتێكى نا بەرپرسە/خوێرییە به تئ گه یشتنه سیاسیه که ی واته بئ با که بەرامبەر ژیان و وداهاتووی خەڵک و وڵات. وه ئەمەى كە تەنها گرنگە لاى میلیشیا مانەوەی دەسەلاتی خۆیەتى نه ك ژیان ٫ به رژه وه ندی ٫ داهاتوو وه شکؤى گه ل و ولات .

ئەوەی كە پەیوەندیی بەم یاخیبوونە مەدەنییەی ئیستاوە هەیە كە ماموستایان پێشەنگی ئەكەن لە كوردستان گرنگیەكی مێژوویی، سیاسی، فەرهەنگی، نشتیمانی، نەتەوەیی و ئینسانیی هەیە كە بەرپرسانە هەڵساون بەم ئەركە بۆ ئەوەی رِێگە لە كاردانەوەی توندوتیژانەی خەڵک بگرن دژی دەسەلاتی میلیشیایی لە كوردستان. بەمەش ولات وژیانی خەڵک بپارێزن لە وێرانبوونی زیاتر و كوشتن و توندوتیژیی كوێرانە. بۆیە زۆر گرنگە ئەم یاخیبوونە وەكو ئەزموونێكی سیاسی هەرە گرنگ تەماشا بكرێت و ئەبوو تا ئیستا نەك هەر ئەوەی كە ئیمە لەو تاریكییەدا باسی ئەكەین بەڵكو ئەبو دەیان وسەدان شرۆڤە و توێژینەوە و سمینار لەسەر ئەم یاخیبوونە مەدەنییانەی ئەمرِۆی ماموستایان بكرایە لە كوردستان.

ئەگەر پێش 50 ساڵی ئەقڵی سیاسىیی كوردیی لە رِووی فكریەوە گەشەی كردبا بۆ ئاستى یاخیبوونی مەدەنیی وەكو رِێگەیەكی سیاسیی ئیستا حاڵ و داهاتووی كوردستان جۆرێكی تر ئەبوو.

ئەم یاخیبوونە مەدەنییە كە بە ئاگاترین چینی كۆمەلگاكە كە ماموستایانن پێشەنگی ئەكەن هیوا و مژدەی داهاتوویەكی رِوناك ئەدەن بە نەوەكانی گەل. پێویستە ئەم یاخیبوونە مەدەنییە ببێتە نموونە لە سەراسەری كوردستان بۆ داواكردنی داواكانی گەلی كورد.

ئەم یاخیبوونە مەدەنییە ئەمرِۆ لە سنوری پارێزگای سلێمانی هەیە كە بەردەوام دەبێت بە هۆى چارسەرنەكردن و بێ وەڵامبوون بۆ داخوایەكانى خەڵک. بێگومان درەنگ یا زوو ئەبێت هەموو شارو گوندەكانی كوردستان بگرێتەوە لە زاخۆ تا خانەقین. 

ئەم یاخیبوونی مەدەنییەى ئەمرۆ بە قەدەر هەموو ئەوەی تا ئیستا ناویان ناوە شۆرِش و رِاپەرِین لە كوردستان بە بایختر وگرنگترە لە رِووی سیاسىیی، فكریی، سلوك و فەرهەنگییەوە. 

هەروەكو لە سەرەوە ئاماژەم پێ دا ئەگەرئەقلی سیاسیی كورد لە فكرا گەشەی كردبا و بگەیشتایە ئاستی تێگەیشتنی یاخیبوونی مەدەنیی هاوكات لە كاتی یاخیبوونە مەدەنییە مەزنەكانى گاندی یان مارتن لوپر نە كوردستان ئاوا وێران ئەبوو و نە خەڵكی كوردستانیش ئاوا گیری ئەخوارد بەدەست ئەم حالەى ئیستاوەى. بۆ ئەمرۆ ئەگەر ئەم یاخیبوونە مەدەنییە شكست بێنێت و بەناو دەسەلاتیش بەردەوام بێت لە بێدەسەلاتى و بێ چارەییبوونى لە چارەسەرى كێشەكان و بێ وەلام بمێنێتەوە بەرامبەر پێویستیەكانى خەلك و ولات بۆ ئیستاو داهاتوو ئەوا ئایندەی كوردستان بەرەو هەلدێرێكی هێندە ترسناك و تاریك ئەروا كە ئینسان بۆ دوژمنیشی ناخوازێ لە برسیەتی، رووخان، ئاوارەبوون، هەڵوەشانەوەی خێزان و كۆمەڵگا و هەموو كایەكانی بوون و ژیان و ئاسایش بە هەموو رەهەندەكانیەوە. ئەمە ترسێكى جددیە ئەبێت هەموان بە جددى هەم لە بەر چاویان بێت و هەم خۆى بۆ ئامادە بكەن.