شکەستی سیاسەتی رۆژئاوا لە بەرانبەر روخاندنی رژێمی سوریا, وئامانج لە دانیشتنەکانی ئیمرالی

Sunday, 03/02/2013, 12:00

دیدو بۆچوون

گەنگەشەو پیلانی رۆژئاوا بۆ رووخاندنی ڕژێمگەلی ئیراق و لیبیا و تونس و میسر بە ناوی هاوردن و پیادەکردنی دیموکراسی لە رۆژهەلاتی ناوەڕاست، هیچی لێ سەوز نەبووە جارێک، جگە لە مالوێرانی چینی هەژار و گۆڕینی چەند بچمێکی خوێنڕێژ بە چەند بچمێکی خوێنڕێژی نوی و برسی دەسەلات. لە ئاکامی ئەو هەلومەرجە دوو جەمسەری نوی بەدەر کەوتن، جەمسەری روسیا چین ئیران و جەمسەری تورکیا و قەتەر وولاتانی رۆژئاوا بەپێشرەوی ئەمریکا. وە لە رێی ئاینیش دوو جەمسەری شیعە (ئیران، لوبنان، سوریا، بەشیک لە ئیراق)و جەمسەری سوننی (تورکیا، قەتەر، سعودی).
ئیران و روسیا نیگەرانن لەوەی ئەگەر بێت و قەلخانی مووشەکی رۆژئاوا نزیک بێتەوە لە مەرزەکانیان، تورکیا پێ هاندەدرێت بۆ بیرکردنەوە لە پان تورکیزم لە نیو وولاتانی هاوخوێنی تورک لە باشوری روسیا، ئەوەش لەوانەیە سەرلەنوی دوچاری ئاژاوە لە وولاتانی قاوقاز دژی روسیا سەرهەلداتەوە. لە دۆخێکی ئەوتۆدا رۆژئاوا مایەی خۆی بخاتە سەرچاوەی چالە نەوتەکانی باشوری روسیا و دەستی بەسەردا بگرێت. بەو پلانە ئەمریکا دەبیتە تاکانە هیزی جیهان کە جلەوەی ووزەی جیهانی بەدەستەوە بێت.

لەو ئەزموونەی بینیبوومان لە ئیراق و لیبیا و میسر و یەمەن روویاندا، دوو سال لەمەوبەر کاتیک وولاتانی رۆژئاوا دەستیانکرد بە هەڕەشە کردن لە ڕژێمی بەعسی بەشار ئەسەد و چەند گرووپێکی ئیسلامی لێ قیت کردنەوە، هەموومانە وامانزانی دوای چەند رۆژیک نابات سوریا فت و دەرووخێت. دەرکەوت کە سوریاکلیلی گورانکاری تەواوی رۆژهەلاتی ناوینە. رووخاندنی ژێمی ئەسەد واتە هەررەشە لە ئیران و هەروەها هەرەشەیە لە روسیایە.
کورد لەو پەراویزەدا دەبی هەم ئاگاداری گەمە سیاسی یەکانی ناوچەیی بێت و هەم دەبی لە دەرفەتی میژووی سوود وەرگریت بۆ وەدەستهینانی مافەکانی. پە یە دە تەڤگەری ئازادیخوازی لە رۆژئاوی کوردستان، بە سیاسەتیکی حەکیمانە مامەلەی وێرای ئەو بارودۆخە کرد. توانیان بەرگری لە خکی خۆرئاوای کوردستان بکەن و میللەت ت کورد و عەرەب و ئەرمەن و ئاسووری لەو دەڤەرە بپاریزن لەو جەنگە قیزەوەنە. ئەگەرچی بارودۆخەکە تا ڕادەیەک ڕژێمی بەعسی سوریای ئیفلیج کردووە وەلی نەیتوانی ئەسەد لە کورسی دەسەلات دووربکات و بیرووخێنیت. لەشکری هاوردەی لە لیبیا و سومال و چیچنیا بۆ رووخاندنی رژیمی ئەسەد تا دیت ناتەبایی قولتر دەکەوێت ناویان. نەخاسمە بەشداری نەکردنی هیزی کورد لە تەکیانا بێ ئومیدی یەکی مەزنی بۆ بەرەی لەشکری بەرهەلستکاری ئەسەد دروست کرد و تادێت بازنەی سیاسی لە سەر هیزە بەکرێگیراوەکانی موسولمانی دەستکردی رۆژئاوا، بچووکتر دەبێتەوە. ئەگەر تا ناوەڕاستی 2013 ئەو شەڕە یەکلایی نەبێتەوە بەرووخاندنی رژێمی ئەسەد ، ئەوە بەرەی هیزەکانی بەرهەلستکات ووردە ووردە هەلدەبرکێت، و مانەوەی ئەسەد و حکوومەتی بەعس لەدەسەلات دەبێتە مسۆگەر. لە لایەکی تر پێداگری روسیا بۆ چارەسەری ئەو دۆخە لە ڕیگای گوتوبێژ کردن، لایەنی هیزی رۆژئاوایی بێ هیوا کرد بۆ بریارێکی نێو نەتەوەی بنکە فراوان بۆ جەنگ لە دژی رژێمی ئەسەد. لە ئەگەری هیڕشی سەربازی وولاتانی رۆژئاوا بۆ سەر سوریا، شێمانە دەکرێت لە دۆخێکی ئەوتۆدا، ئیران بکیشیتە نیو بازنەی جەنگەکە. بە واتایکی دی، لە گەردەنەی هورموز تا دەگاتە دەریای میدترانە دەبێتە مەیدانی جەنگ، و لەوانیە کە جەنگیکی دریژخایەن بێت، ئەوەش بەگران لەسەر ئەمریکا و ئیسرائیل و هێزی وولاتانی رۆژئاوا دەوەستیت. هێزەکانی رۆژئاوا گەیشتن بەو راستی یە کە لە جەنگیکی ئەوتۆدا سەرکەوتن بەدەست هینان کاریکی ئاستەمە، ئینجا روویان کردە مالی، چارەنووسی ئەو تاقمە بەکرێگیراوە موسولمانە درایە دەست تورکیا تا بازرگانی پێوە بکات.. ئەگەر بپرسین بۆ بەتایبەت روویان کردە مالی و ئەلجزایر . ئاشکرایە ئەو ناوچەیە وەکو لیبیا تژەیە لە نەوت و گازی سروشت.
گۆڕینی سەنگەری شەر لە سوریا بەرەو مالی ئەو ئەگەرەی هەیە کە، تورکیا نەتوانێت بە تەنیایی بەردەوام پالپشتی لە بەکریگیراوە موسولمانەکان بکات. لە کۆتایی تورکیا بکەوێتە هەولدان بۆ بەستنی پەیمانێکی ئاشتی وێڕای ئەسەد لەسەر حیسابی کورد کە کولکیکە بە سەر جەستەی هەردوو رژیمی نەژادپەرەست.

جیاوازی شەری کەنداو لە تەک شەڕی سوریا لەوەدایە، لە کاتی جەنگی کەنداو و هەڕەشە بۆ سەر هیزەکانی سەددام حوسین جیهان و وولاتانی ناوچە کۆدەنگیان هەبوو لە ڕووخاندنی سەددام حوسین. سەرکردەی کوردی ئیراق هیشتا هیج نەقەوما ، سووک وریسوا خۆیان کوتایە دیوەخانەکەی سەددام حوسین و دەستیان کرد بە ماچ کردنی سەددام و پەسندانی. زۆری پێنەچوو دوایی وەرگەڕان کەوتنە بەرایی لەشکری جورج بوش، هیواو خەباتی هەشتا سالەی کوردیان کردە پەیژە لە پێناو بەرژەوەندی تاکە کەسی خۆیان. لە سوریا ڕەوشەکە زۆر جیاوازە سەرۆکایەتی پە یە دە سەرەرای گەمارۆی ئابوری وئەو گوشارە سیاسی یەی هەمەلایەنە بۆ سەر رۆژئاوای کوردستان سەری نە بۆ ئەسەد و نە بۆ ئەمریکا خەم نەکردووە. ئەوەش وایکردووە کە کورد لە رۆژئاوای کوردستان ببێتە پارسەنگی هیز. دەتوانین بێژین پارسەنگی نیوان دوو جەمسەری هیزی جیهانی ڕاگرتووە. ئەوەش زەنگیکە بۆ وولاتانی رۆژئاوایی، تا سیاسەتی خۆیان گلالە نەکەن بە ڕووی کورد، ناتوانن سەرکەوتوو بن لەو جەنگە. ئەمریکا کوردێکی دەوێت کۆلە و نیشتمان فرۆش و بێ ئیرادە لە چەشنی سەرکردەکانی باشووری کوردستان، لە خزمەتیان دابێت.

ئەزموونێک لە مێژوو:
بۆ وەبیرهینانەوە، سالێ داهاتوو سەدسالەی هەلگیرسانەوەی شەری جیهانی یەکەمە. لە1919 پەیمانی سیڤر هاتە نووسین و تیایدا لە برگەکانی ٦٢ و ٦٣ ئەو پەیماننامەیەدا، بریاردرا بۆ دامەزراندنی دەولەتیکی کوردی و دەولەتیکی ئەرمەنی لە تەک دەولەتیکی تورکی، لە دوای روخاندنی دەولەتی عەسمانی لە وولاتیک کە، ئەمرۆ پێی دەگوترێت تورکیا. چوارسال دواتر لە لۆزان تورکیا و رۆژئاوا پێشێلی بەلێنی پەیمانی سیڤر یان کرد کە تا ئیستاش کورد لە پیناو بەدەستهینانی ئەو مافەی وێلە.
شەری دووسالە سوریا، دەسەلاتداری هەنۆکەی سوریا گەیاندۆتە ئاستێکی زۆر لاواز. نەبونی بالادەستی دەسەلاتی دیمەشق بەسەر ناوچە کوردەکان، و چالاکی ریکخستنی کورد لە بواری زمان و پەروەردە وخۆ بەڕێوە بردنی کۆمەلگای کوردی سوریا، وایکردووە هەستی نەتەوایەتی بە تاو و گوڕ وتین لە پەرەسەندن بیت. ئەو هەلە میژووی یە وا دەسەلمێنێت کە کورد دوای سەدسال جاریکی تر بیروباوەڕێکی کوردایەتی بەهیزی هەیە، و دوژمنانی داگیرکەری دەسەلاتی لاوازن. ئەوەش هەمان بارودۆخی سەرەتاکانی سەدەی نۆزدەمان وە یاد دینێتەوە.

پرۆپاگەندەی گوتوبێژکردنی دەولەتی تورک :
سستبوونەوەی گوشاری هیزی رۆژئاوایی لە سەر رژێمی بەشار ئەسەد لەم ئان و ساتەدا و گۆڕینی سەنگەر بەرەو مالی و ئەلجەزایر، وا دەکات کە تورکیا نزیک بکاتەوە لە رژێمی سوریا.
کورد دەبی زۆر بەگومان بێت لە ڕاگەیاندنەکانی سیاسەتمەتدارانی تورکیا و حکومەتەکەی ئا کەپە، و نەکەونە داوی سیاسەتی ئاشتخوازانەی ئەردوگان، ئەوهای کە رژێمی کۆماری ئیسلامی بۆ قاسملۆ یان داڕشت لە کۆتایی جەنگی ئیراق و ئیران.
هیزی کورد لە باکوور و رۆژئاوا تەنگی بە حکومەتی تورکیاو هیزەکانی چنیوە، یەکگرتنێکی بەرچاو هەیە لە نیوان کوردی پارچەکانی کوردستان، ئاستی ووشیاری جەماوەی کورد لە هەندێک جار زۆر بەرزترە لە سەرکردەکانی، جیاوازی هەلویست دەربرینی لە نیوان سەرکردەو جەماوەری باشوری کوردستان لە بەرانبەر پشتگیری کردنی هاوولاتیانی رۆژاوای کوردستان ئەو راستی یەی سەلماند. رۆژئاوای کوردستان ئەمرۆ کلیلی چارەسەری پرسی کوردە لە رۆژهەلاتی ناوەڕاست. بەستنی کۆنگرەی نەتەوەیی کورد وکۆکردنەوەی هیزی سیاسی چەکداری و ئابۆری کورد بۆ پالپشتی و سەرکەوتنی رۆژئاوای کوردستان وبەهێز کردنی هیزی چەکداری باکوری کوردستان تەنیا زامنی سەرکەوتنی مافی رەوای میللەتی کوردە و سەرکەفتنە لە گوتوبیژەکانی دیپلوماسی لە پیناو رێکەوتنی ساخلەم.
ماوەیکە تورکیا گەنگەشەیکی بێ ناوەرۆک دەکات، گویا دیدار و گوتوبیژ وە تەک ریبەری کورد ئۆجەلان لە زیندان دێنە کردن، سەرۆک ئوجەلان زیادتر لە سال و نیویکە چاوی بە پاریزەرانی نەکەوتووە، هیرشەکانی چەکی ئاسمانی تورکیا بۆ سەر ناوچەی کوردنشین چرتر دەبێتەوە، بە سەدان لاوی کورد لەسەر بەرگری کردن و داکۆکی لە مافی کوردبوونیان لە گرتووخانەکان بەندن و ژمارەیان لە زیادبوونە، گرتنی رۆژنامەنووسان وکوشتنی سیاسەتمەداران دەستی پێکردووە. ئەوانە بەلگەن کە ئەردوگان درۆ دەکات وەتەک کورد، بە پێچەوانە، مەبەستی سەرەکی تورکیا و پارتەکەی ئەردوگان چەواشە کردنی خەلکە. رۆژنامە تورکەکان بەردەوامن لە درۆ ودەلەسە وپرۆپاگەندە بلاوکردنەوە بۆ شکاندنی وورەی کورد، کە لە پوپکەدایە. لەمانگی یانزدەی (نۆڤمبەر) سالی 2012، پارتەکەی ئەردوگان لە پیلانی سئدارەدانی سەرۆکی نەتەوەی کورد ۆئجەلان بوون، هاوکات پیلانیان دارشت بۆ لە ناوبردنی گشت سیاسەتمەدارانی باکووری کوردستان لە ناوەوە و لە دەرەوەی کوردستان. سەرەتا، بە کردارە نامرۆیانەی هیزە سیخورەکانی تورکیا ئەنجامیان دا لە پاریس بە کوشتنی سێ ژنە سیاسەتمەداری کورد، ئەوە نیشان دەدات کە ئەردوگان هەرچی پیس و پەلۆسی دلی بۆ کوردی هەیە ڕژاندی، ئەردوگان هیچ پاکیکجیک تری نەماوە پیشکەش بە کورد بکات. گەلۆ دەبی چ ئاشتی یەک بێت پارتەکەی ئەردوگان لە کوردستان بنیات بنین بەو دلە رەشەیان. تورکیا کوردیکی دەوێت لە جۆری بنەمالەی بارزانی، کۆلەو، وخۆفرۆش. جارێک زۆری ماوە کە دەبێ لایەنی تورکی بیکات تا باوەری بۆ کورد دروست بێت، و زەمینە بێتە رەخساندن بۆ دانیشتنی فەرمی. سەرکردە سیاسەتمەدارانی کورد دەبێ ئەوە بزانن، کە رێکەوتنی نهینی ئەنجامەکەی شەرمەزاری یە. ئەو دەمەی کورد خاوەن ئیرادە و هیزە، پیویستە سیاسەتمەدارانی کورد ڕاشکاوانە و بە ئاگاداری میللەت ئەنجامی کۆبۆنەوەکان و ریکەوتنەکان بە میللەت رابگەێینن. دوژمنانی کورد پڕ پیلانن و کۆکن بۆ لەناوبردنی دۆزی کورد. ئەگەر هەنگوێنمان پێ بدەن بزانە ژەهری تێدایە.

میژوو سەلماندوویەتی گوتوبیژ کردنی لە ئاستێکی لاواز وە تەک دوژمنێکی بە هیز، ناتوانێت ببێتە بناخەی رێکەوتنێکی ساخلەم، هەر ریکەوتنێک لەسەر ئەو بنەمایە پاساوەکەی پووچە، واتای گەمژەیی وتەسلیم بوونی سەرکردەی سیاسی یە. لێ گوتوبێژ کردن لە ئاستی بە هیزبوون وەتەک دوژمنێکی لاواز، دەتوانرێت رێکەوتنێکی سەرکەووی لێ وەدەست کەوێت.