کەلێنەکانی چاکسازی

Tuesday, 30/08/2011, 12:00

(1)
زۆر جار لە ڕۆژنامەو گۆڤارو سایدە ئەلەکترۆنیەکاندا هەواڵ وشیکارو ڕاڤەکردن وڕیپۆرتاژو چاوپێکەوتن ودیکۆمێنت و بۆچونی جیاواز لەسەر گەندەڵی وبەرنامەی چاکسازی و هەوڵدان بۆ بنبڕکردنی گلەیی وگازندەی سیاسی وکۆمەڵایەتی و ئابوری و... تد بەرچاو ئەکەون و بەردەوام دوبارەوچەند بارە ئەبنەوە ؛ ئەم بابەتانە لە خودی حیزب و لایەنگران ودەزگا ڕاگەیاندنەکانی خودی خۆشیانەوە دەرئەکەوێت ، نەك هەر تەنها ڕاگەیاندنە ئەهلی ولایەنی ئۆپۆزیسێۆن . لایەنی سیاسی لە ولاتی ئێمەدا تائەمڕۆ ئەستەمە بتوانێت خواست و پێداویستیەکانی خاك وجەماوەری کوردستان بهێنێتەدی بەو شێوەیەی جەماوەر مەبەستێتی تا بتوانێت پڕۆژەیەك لە چاکسازی جێبەجێ بکات ، یاخود بە پێچەوانەوە جەماوەر بەلای خۆیدا ڕابکێشێ ؛ چونکە بابەتی لەو شێوەیە خۆی لە خستنە ڕوی ڕەواڵەتی کێشەکاندا نابینێتەوە ، بەڵکو پێویستی بە هەنگاونانی چەندین قۆناغ هەیە ؛ تا سەرەداوی پێویستیەکان وەك بنەما بە یاساو ڕێسایی شایستە بخاتە ڕوو ؛ بەشێوەیەك کەس و لایەنە بەرپرسەکان نەتوانن خۆیانی لێ لا بدەن یاخود بیخانە پشت گوێ وخۆیان گەورە تر بگرن بەسەر یاساوە ، ناوەڕۆکی ڕاستەقینەی هەوڵدان بۆ چاکسازی نۆژەن بونەوە وگەشەپێدان ... تد لە هەردوو ڕوی مادی یاخود مرۆڤایەتیەوە برتیە لە میکانیزمی هەنگاونانی گەشە و پێشکەوتن و گۆڕانکاری ستونی نێوان جەماوەرو دەسەڵاتی سیاسی وحوکومەتی بێ لایەن ، ئەم بابەتانەش زۆر بەچاکی لە شێوازی پەیوەندی و هاوبەشی بەکردەوەو بەدەنگەوە هاتنی هەدولادا هەست پێئەکرێت . وڵاتی ئێمە بە زۆر ئاستەنگ وکێشەو دیاردەی دزیوی مادی ومرۆڤایەتی قانگ دراوە ، لە چێوەیەکی سیاسیدا مۆڵیان خواردوەو هەموو پێشنیارو داواکاری وپێویستیەکانیش بازنە ئاسا ئەدرێنەوە دەسەڵاتی سیاسی . گرفتەکە لێرەدایە چونکە هەرخاڵێك کە باسئەکرێت پێویستی بە بەراوردو هەڵسەنگاندن وبەدواچونی سەربەخۆ هەیە ، بەو ڕادەیەی هەر لایەنێکیان تەواوکاری ئەویتریان بێت ، لەهەمان کاتیشدا سەربەخۆیی خۆشی لەدەست نەدات . دەزگایەکی بێ لایەن پێویستە سەرپەرشتی بکات کەناوی لێنراوە حوکومەت . کە ئەمە نەکرا ئەوە خستنەڕو پێشنیارو نەخشەڕێگاو .. تد هیچی لێ سەوز نابێت جگە لە کولانەوەو کەڵەکە بونی ئاستەنگەکان نەبێت . ئەم بابەتانە جەماوەریان لێ تێربووە ئیتر وایان لێهاتوە تاڕادەیەك گوێ بەو راڤەو بۆچونانەن نەدەن جگە لەوەی مەبەستیانە . ئەمە ئاماژەیەکی مەترسیدارە کە مرۆڤی کورد لە خولانەوەیەکی بازنە ئاسادا بەردەوام خۆی ببینێتەوە ، هیچ گەشەو پێشکەوتن وگۆرانکاریەکی ئەوتۆی پێوە دیارنەبێت کە بتوانێت بونیادی خودی خۆی ونەتەوە بەرەو نۆژەن بونەوە یاخود گۆرانکاری بونیادگەرانە بەرێت .
ئێمە وەك نەتەوەیەکی پەنجا ملێۆنی زیاتر بە بەڵگەی ئەو سەرچاوانەی تا ئەمڕۆ لەبەردەستان یان دەماودەم پێمانگەیشتوە خاوەنی هەوڵ وتێکۆشان و خەباتێکی بێ وچانی مێژوی نوێ وکۆنی نەتەوایەتین لەم ناوچەیەدا . پاش ئەو هەموو شۆڕش و بەرخودان وتێکۆشانە تا چارەکی کۆتایی سەدەی ڕابردو لە نسکۆی ساڵی 1975 وە کە زۆر بواری سیاسی وبونیادی ڕسکانی کۆمەڵگەیی ونەتەوەیی کوردی لەگەڵ خۆیدا توشی نسکۆ کرد ؛ لەهەمانکاتیشدا بووە فاکتەری بوژانەوەیەکی تری نوێ لە دروست بونەوەی سەرەتایەکی نوێ بۆ هەڵگیرسانەوەی شۆڕش ، جارێکی تر هەوڵدرا بە گیانێکی تر و شێوازێکی نوێتر مەبەستی گەورەی خاك ونەتەوەی کورد بگەیەنرێتە ئەو خاڵەی کە سەربەخۆیی وئازادی و.....تد مسۆگەربکات. ئەم لایەنە باسوخواسی زۆر لەخۆ ئەگرێت چونکە هەر لەو سەرەتایەوە ڕوی جۆرە ئاڵۆسکانێكی جوڵانەوە و دەست بەکار بوون وخەبات و ستریك و ئامانج و..تد... حیزب وڕێکخراو و لایەنەکانی تر ئاشکرا ئەبن ، ئەو ئاڵۆسکانە خۆی لە دوبارە بونەوەی شێوازو تەرزی شۆڕشی پێشاندا ئەبینێتەوە . لەگەڵ هەموو لایەنەکانی گەشەو بەرەوپێشچونیدا ئەگەر نوسراوبنەوە یاخود بە ڕێگەی ئەزمون بەگێڕانەوەی دەماودەم بێت ، ئەوە شتێك نابینینەوە کە چارەسەری ڕوی گەشەی ستونی هەندێ بابەتی سەرەکی خاك وجەماوەری کوردستانی کردبێت . وەك بەرەتا ئەم قۆناغە قۆناغێکی هەستیارو دیار بوو ، ئەکرێت بە بناغەی دامەزراندن ودەست بەکار بوون بخەمڵێنرێت ، ئیتر هەر لایەن وحیزب وڕێکخراوێکی تری پێشان واتە پێش 1975 و پاش ئەو مێژوەش بەپێی دەسەڵات وڕاستگۆیی و بنەی دامەزراندنەکەی مێژوی خۆی دائەڕێژێتەوە و ئەیخاتە ڕوو بۆ جەماوەر ، جەماوەریش پێویستی بە تێڕوانینی وردو وشیارانە هەیە تا لایەنە نەگەتیڤەکانی تیا دەستنیشان بکرێت ؛ بەڵام ناکاتە ئەوەی بوارە جوان و شایستەکانی هەوڵ وتێکۆشان وخەباتی دڵسۆزانی تیا گوڵچن نەکرێن و دیدو بۆچونی پۆزەتیڤانەی تیا نەبینینەوە ، چونکە ئەو ئەزمونە لێوانلێوە لە خۆبەختکردنی ڕۆڵە دڵسۆزەکانی ئەم نەتەوەیە ؛ یەکێكی تر لەو خەسڵەتە پۆزەتیڤانەی هێنایە بەرهەم گواستنەوەی مانا دزێوە ناجۆرە ناوازەکەی کاری سیاسی بوو ، گۆڕی بۆ ئەوەی سیاسەت مانای بەرژەەندی وگۆڕانکاری وچارەسەروهەوڵدانی سەردەمانەی مادی وکۆمەڵایەتی بێت بە هاوبەشیکردنی کردەوەیی جەماوەر بۆ برەوی ئەو لایەنانەی کە لێی بێبەشو زەوتکراو بووە ، لەو کاتەی ئەم بارە گرنگە هاتە سەرپێی خۆی وبەرەو سنوری پێگەیشتن ئەچوو ڕۆڵەکانی ئەم نەتەوەیە بەدیدی شیاو بەگیانێکی پڕ لەخۆبوردنەوە پێشوازیان ئەکرد ، زۆربەی لایەن وحیزب وڕێکخراوەکان لەو کاتە هەستیارەدا کەوتنە هاتوهاوارو زیندوکردنەوەی دوبەرەکی وتیژکردنەوەی چەقۆی ناکۆکی و دژایەتی بێ بنەما کە بە هیچ شێوەیەك خزمەتی لایەنە گرنگەکەی تری وەك پێویست نەکرد . هەر لەو سنورە گرنگەوە کەوتنە شەڕە دەمێ و شەڕە چەپۆك ویەکتر ڕاونان و یەکتر کوشتن ، نمونەی زۆری ئەم قۆناغە لە مێژوی خەباتی نوێدا بەرچاو ئەکەوێت . تا گەیشتە ئاستی خۆخۆری ، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تا ئەمڕۆ توانیویانە هەر لەبرەودا بیانهێڵنەوە . هەرچەند ئەگەر لەو سەردەم وکاتە مێژوییە وردبینەوە ئەبینین لەوپەڕی دژایەتیدا ئەگەرمەترسیەك یەخەی پێگرتبن یاخود راسپاردەیەكیان گەشتبێتێ وترسی بچوکبونەوەی ڕوی ئاسۆیی ، یاخود فاکتەری باڵا دەستی لایەنێکیان کەوتبێتە مەترسیەوە بۆ نەهاتنەدی یاخود هەڵوەشاندنەوەی پلانی خۆیان ئەوە یاخۆیان ناچار بوون یاخود ناچاریان کردون جۆرە ڕێکەوتنێك یان تێکەڵاویەكی ڕەواڵەتی سازبکەن ئەگەر بۆ ماوەیەکیش بووە. سەرنەکەوتن و بەردەوام نەبونی ئەو ڕێکەوتنانە مێژویەکی دیاری خۆی هەیە ؛ زۆر جار لە ڕۆژنامە گۆڤارو کتێب و سایدە کوردیەکاندا بەرچاو ئەکەون ؛ ئەم کردارانە بەردەوام لە کایەدا بووە تا ئەوکاتەی بەرەی کوردستانی دروست بوو ، هەر لەوێشەوە جارێکی تر شەڕو خۆکوژی دەستی پێکردەوە و بۆجارێکی تر کە ئەم سەردەمەیە بە پەیمانی ستراتیژی زاخاویان داوە ، بەڵام ناوەڕۆکی پەیمانی ستراتیژی کامەیە و کێ ئەزانێت ئەمەش هەر نهێنی و کارەساتێکی تری لە پشتەوەیە .
لەپاش ساڵی 1988 و ڕاگرتنی شەڕی نێوان ئێراق و ئێران و دەستپێکردنی کردەوە بەدناوەکانی ئەنفال وکیمیابارانی ناوچە کوردنشینەکان و ڕاگواستنی گوندەکان ؛ فاکتەری ئەوکارەسات و نەهامەتیانە ئێستاشی لەگەڵدا بێت بە ناوچە دابڕاوەکانەوە جگە لە گێڕانەوەی دەماودەم وزیندوکردنەوەی ئەو تراومایە تا ئەمڕۆ بەدواچون وهەڵسەنگاندنی شیاوی بۆ نەکراوە و بەڵگەی زیندو حاشا هەڵنەگر نەکەوتونەتە بەردەست جەماوەر جگە لە هەندێ کتێب وەك "بەرگەکانی ڕۆژ ژمێری پێشمەرگەیەك ، کاکە حەمەی حاجی مەحمود و کتێبەکانی نەوشیروان مستەفا و چەند وتارو نوسراوێکی سیاسی وخێرخوازانە کە لە پەنجەکانی دەست تێپەڕ ناکات " بەڵام هۆکاری ڕاستەقینە لە لای بەتەمەنترین سیاسی ئەم وڵاتە ئاشکرایەو هەر لەوێشەوە چەندین خاوەن پێگەو کەسایەتی ناو سەرکرادایەتیەکان ڕاستیەکان ئەزانن بۆ نمونە یەکێك لە سیاسەتمەدارەکانی ئەوسەردەمەو ئێستاش لەخۆیەوە نهێنی وتەیەك نادرکێنێ " ئاخ بۆ یەك دوو هەڵبجەی تر" تا ئەمڕۆ فاکتەری کارەساتەکان هەروا بەنهێنی ماونەتەوە و نەکەوتونەتە بەر تیشکی لێکدانەوەو سودی بەرچاویان لێوەرنەگیراوە بۆیە بونەتە مایەی چەواشەکاری زۆر تا ئەمڕۆش ئەم بیروبۆچونە لەناو جەماوەردا ئەکتیڤە .



(2)
لەپاش ڕاپەڕینە جەماوەریەکەی 1991 وشاربەدەرکردنی ڕژێمی بەعس و نەمانی سەدامی دیکتاتۆر لە کوردستاندابە شێوازی بەرژەوەندی بەرتەسك وهەمان بیرکردنەوەی شاخەوە پاش دابڕانێکی دیاریکراو خۆیان خزاندەوە ناو جەماوەر ، بەهۆی فاکتەری نهێنی وبێ بەدیلیەوە جەماوەریش پێشوازی لێکردن ؛ ئەو هەلە قۆسترایەوەو بە پەلە پڕوسکێ کەوتنە خۆیان ، هەرچەند جەماوەری ستمدیدەی ژێر دەسەڵاتی دڕندەترین دیکتاتۆری سەردەم هۆکاری ئەو بەرەوپیرەوەچونە بوو . توانیان هەوڵبدەن بۆ پچڕاندنی پشکی شێر، ئێستاشی لەگەڵدابێت بەو شێوازە کارکردنەوە خەریکن ، بەهەمان بەرنامەو پرۆگرام و ڕونبیری و خۆسەپاندن و دژایەتی بێبنەما و.... تد وڵات وهەرێم ئەبرێت بەڕێوە . وێڕای ئەوەی لایەنەکانی تری پەیوەست بە ژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی و ئابوری و مێژویی ودیموگرافی وجوگرافی وزانستی و.... تد نەتەوەی کورد وەك هەموو دنیا چەندین گۆڕانکاری وکاریگەری و هەنگاوی دیاری ئاڵوگۆڕکراوی بەخۆیەوە بینیوە ، بەڵام وەك کرۆکی لایەنەکان لەو ئاڵوگۆڕو کاریگەریانەدا جگە لە دەموچاو گۆڕین و دەستاودەستی پێگە بەپێی بەرژەوەندی بەرتەسك هیچ گۆڕانکاریەکی ئەوتۆ لە کرۆکی خۆیاندا ڕویان نەداوە .
ئەمەش مانای ئاشکرابونی دوو قۆناغە لە سێ قۆناغ ، هەرچەند وا پێویستی ئەکرد کە پاش قۆناغی یەکەم قۆناغی دووەم وبەوشێوەیە بڕوات ، بەڵام ئێمە وەك نەتەوەی کورد لە بەشێکی دابڕاوی کوردستان بەگشتی کە ئێستا ناونراوە هەرێمی کوردستانی ئێراق لە قۆناغی یەکەمەوە کەوتینە قۆناغی سێەم ، ئەمەش فاکتەری زیندوی ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆی خۆیی هەیە ، بەهۆی بەهەند گرتنی بەرژەوەندی بەرتەسکی حیزبایەتی و کەسی و پشکی شێرگرتن وخۆبەزلگرتن بەسەرجەماوەر و بەلاوەنانی ڕاستەقینەی بەرژەوەندی گشتی و بێهەڵوێستی وهاوبەشی سیاسی بەکردەوەی جەماوەر .. ... قۆناغی نێوان یەکەم وسێەم واتە قۆناغی دووەممان تێپەڕاند . قۆناغی دووەم مانای دیاریکردن وبەخۆداچونەوەو هەڵسەنگاندن و بەراورد و داڕشتنەوەی پلان دامەزراندنی ستراتیژ و دیسپلین و پرۆگرام و ...تدییە ، ئەمەش واتەی ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکاری کارو کردەوە و هەوڵدانە ، واتەی گۆڕانکاری بونیادی و بەخۆداچونەوەیە ، واتەی سود وەرگرتنە لە ئەزمونێکی دورودرێژی مێژویی پڕکارەسات ، واتەی دیاریکردنی ئێستاو داهاتوە . نەبونی ئەم قۆناغە واتەی دروست بونی کەلێن ئەکات . ئەم قۆناغە ئەگەر ئاوا پشتگوێ بخرێت و چاوی لێ داخەین و بەدەستی خۆمان هەڵیدینە پشتی خۆمانەوە و بەسەریا تێپەڕین بێئەوەی گرنگی و بەهای خۆیی پێبدرێت ، ئەوە مانای بێڕێزی کردنمانە بە خاك بە جەماوەر بە نەتەوە بە مێژوو ، جائیتر هەر کەسو لایەن وحیزب وڕێکخراوێكی ناو کۆمەڵگەی کوردی ئەم بارە نەخوێنێتەوە ئەوە فاکتەری دیارو ئاشکرای چەقبەستن و کەفشتەیی ڕوی مادی و کۆمەڵایەتی سەردەمانەی خاك وجەماورە ؛ لەبری بونیادنان و نۆژەن بونەوەی ئەو لایەنانە بە دوژمی نادیار ناوەزەند ئەکرێن !!!
ئەمـرۆ تێڕوانینی سیاسی وکۆمەڵایەتی وفیکری ڕاستەقینەی کەسو لایەن و حیزب وڕێکخراوەکان ئاستەنگ نین ئەگەر بەر بە گەشەو پێشکەوتن وگۆڕانکاری شایستە نەگرن . کێ ، چۆن ، وابەستەی ئەو سێ لایەنە بێت وهەوڵی کردەوەیی بۆ بدات و ڕوی ئاسۆیی وستونی بەئاستی شایستە وسەردەمانەوە مسۆگەر بکات لە ناو کۆمەڵگەدا ئەوە باشترین وزۆرترین ڕێژەی پێشوازی و پشتگیری مسۆگەر کردوە ؛ ئەوەشی دژی بوەستێتەوە و لەبەرژەوەندی نەبێت یاخود ئەو هەوڵانە ببنە ئاستەنگ لەبەردەمیدا ئەوە کەمینەیە و هەمیشە وابووە کەمینە دوای زۆرینە کەوتوە نەك بەپێچەوانەوە . ئەوانەشی تەنها بۆ مەبەستی دیاریکراو و فشار دەریئەخەن ئەوانە لە شوێنی خۆیاندا نوزەبڕئەبن و بگرە جەماوەریش گرنگی نیە بۆی . ئەمڕۆ لە وڵاتی ئێمەدا حیزب ولایەن و ڕێکخراوو دامودەزگاکانی حوکومەت ئاخنراون بەو کەسایەتی وبیرو بۆچونانە . ئێستاش هەلی چارەسەر زۆرە چونکە ئەو گەندەڵیە باوە بێ گرنگیە خەسڵەتی نەتەوەیی وکەسایەتی کورد نین ، بەردەوام جەماوەر ئامادەیی گۆرانکاری پۆزەتیڤیان تیایە وهەوڵی بۆ ئەدەن . ئەمە مێژو سەلمانویەتی ، ملدانی ئەو کەس و حیزب ولایەنانەی هەستی برەوی ئەو ناوازەییەیان بەرەوڕو بۆتەوە پێویستیان بە خۆساغکردنەوە و دان نان بە مێژوی ژیانی سیاسی وکۆمەڵایەتی ڕاستگۆیانەی ڕوی ئاشكراو نهێنی لایەنە پۆزەتیڤ ونەگەتیڤەکانیان هەیە پێویستە خۆیان دەستنیشانی بکەن ؛ جەماوەریش بتوانێت بڕیاری مانەوەی یاخود بەلاوەنانی بدات ، ئەمە زۆر کێشە چارەسەر ئەکات ، لەو دیاردە زەقو بەربڵاوو هەڵتۆقیوەوە ئەچنە بارێکی شایستە و تانوپۆی ناڕەزاییەکانی جەماوەر ئەپچڕێن . ئەمەش مانای گەورەیی هەوڵدانی ڕاستەقینەی چاکسازیە کە پێش دەستبەکار بوون پێویستە باجی بەلاوەنانەکەی بدرێت ئەوجا دەست بە چاکسازی بکرێت ؛ ئەگەر نا ئەوە لە وتووێژو بێنەوبەرە وکۆبونەوەو خستنە ڕوی بێ بەرهەم زیاتر هیچی لێ سەوز نابێت ، چونکە بەرژەوەندیە گشتیەکان زۆر زیاترن لەبونی خودی ئەو کەسایەتی وبیرو بۆچونانە ، بیرو بۆچون و ڕونبیری ئەوتۆ لەناو نەتەوەکەماندا پێگەیون کە سەردەم وکات زۆر بە گران ئەتوانێت دروستیان بکاتەوە . ئەم رایە لەوانەیە لای زۆر کەسو لایەن وچاودێری بێلایەن و .....تد پبەپێی ئەزمونەکانی خۆیان بەلایانەوە پەسەند بێت ، چونکە ئێمە لەماوەی ئەم دەیان ساڵەی حوکومڕانی خۆماندا وەك کورد ئەگەر ئەزمونی خەباتی پێشانیشمانی بخەینەسەر ، بەڕادەیەکی کەم نەبێت هەوڵ نەدراوە بۆ کەمکردنەوە و بنبڕکردنی گەندەڵی ودەستەگەری ....
زاڵ بونی لایەنی بابەتی وبەهەندگرتنی بەرژەوەندی گشتی و هەوڵدانی ئەو بوارانە مانای ڕاستی دڵسۆزی و بەتەنگەوە هاتنی ئاشکرای بنەماکانی بەڕیوەبردنی سەردەمانەی کۆمەڵگەکەمانە . هۆکارو ڕێوگەی (مدخل) چارەسەر زۆرن مەرج نیە تەنها لە روی سیاسیەوە بێت ؛ ئەوەی ئەمڕۆ کەس ناتوانێت خۆی لێ لابدات ئەو هەلومەرجەیە کە ئەم بارودۆخ و ئەزمونە وداهاتوی نزیك ودورمان بەرەو مەترسی ڕاستەقینە ئەبات و ئاوات وخوزگەو پێداویستی و مافە مادی ونامادیەکانمانی کەلەلا کردوە ، خۆی لە دواکەوتەیی و بەلاوەخستنی بەدواچون و هەڵسەنگاندن و بەراوردکاری نەشیاودا ئەبینێتەوە . ئەمە کێشەیەکی مەترسیداری پۆخڵە کە بۆتە مایەی پاشکۆیی ئابوری و سیاسی و ...تد ویستی خۆداکوتانە لە هەناوماندا ؛ جا ئیتر ئەو پاشکۆییە کەسی بێت یاخود حیزبی یان حوکومی ئەوە هەرسێکیان تەواکەری یەکترن ، لەقبونی هەرکامێکیان ئەوە دوانەکەی تر لەقوپەق ئەکات ، بە پێچەوانەشەوە . ئەم لایەنە تا ئێستا کاریگەری بەرچاوی لە ڕسکانی بونیادی کۆمەڵگەی کوردی کردوە و ڕۆژانە ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ لە شیوازی مامەڵەو پەیوەندی وکارە ناوخۆیی ودەرەکیەکاندا هەستیان پێئەکەین و بابەتی مەترسیدارتری لێهەڵئەهێنجرێت .
گرفتی وڵاتی ئێمە گرفتی دڵسۆزی و داهێنانی بیرو بۆچونی گونجاوو شایستەی نەخشەوپلان و ڕێگەچارەی شیاو نیە ، گرفت لەوەدایە کە ئەو هەوڵ وچارەسەرو بیرکردنەوە داهێنەرانەی ئەخرێنە پێش بێخوێندنەوە ستراتیژیان لێ دائەماڵرێ .... وەك پێشتر باسم کرد لقوپۆپی قۆناغی دووەم کە وابەستەیە بە ئێستا وداهاتوی نەتەوەکەمانەوە لێی بەلاوەئەنرێت ، قۆناغی دۆزینەوە و دیالۆگ و ڕێکخستن وچالاکی بەکردەوەو هەڵسنگاندن و ئەوجا بەردەوامیان تیا نابینیتەوە (نمونەی زۆر لە مێژوی ئەم چەند ساڵەی ڕابردودا هەیە) ونەکراوەتە فاکتەربۆ داڕشتنەوەی بونیادی ئابوری وکۆمەڵایەتی و سیاسی ... تد ، نۆژەنبونەوەی خویی و بابەتیانەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی لە ڕوی گەشەی بواری سەرمایەی مادی و مەعنەوی نەتەوەیی نەگرتۆتە خۆی . ئەم بارە زۆر کەس ولایەن لە ڕۆژنامەو هەواڵ و .... تد هەوڵیان داوە و بەبەردەوام هەوڵئەدەن ئەم بابەتەو چەندین بابەتی مێژویی پابەند بەم بابەتەوە باسبکەن ولێکۆڵینەوەی سەرکەوتو هەیە ، بەتایبەتی ئەو بابەتانەی وەك بەڵگە نامەی مێژوی لە سایدە کوردیەکان و تانانەت هەندێ ڕێپۆرتاژی خودی ڕاگەیاندنەکانی هەرێم باسی ئەکەن . ئەیبەستنەوە بە دەستدرێژی ، داپڵۆسین ، سەرکوتکردنی گەل و بە ئاستێك واژۆی ئەکەن کە بگاتە ئەو بارەی دنیای لێ ئاگادار بێت ئەم هەوڵەش تا ڕادەیەك سەرکەوتو بووە بۆ جوڵاندنی هەستی نەتەوەیی و نیشتمان پەروەری وڕەخساندنی هەلی لێپرسینەوە . بەرامبەر ئەم هەوڵانە بە فاکتەری توانای مادی هەندێ لەو ڕێوگەیەوەیە هەوڵ ئەدەن کە خاك ونەتەوەو خوێن وسوتان وهەموو کارەسات و نەهامەتیەکان بە باسێکەوە گرێ بدەن و ئەیکەنە پاساو بۆ بەردەوامی ئەو بارودۆخە ناوازەیەو کردویانەتە تراوما بۆنەتەوەو تەنانەت دنیاش .


(3)
دەبوو لەو بارە مادیە شیاوەوە ئەم بابەتانە لە بوارەکانی تری ڕسکانی کۆمەڵگەی کوردیەوە باسبکرانایە بە توێژینەوە لە لایەنی نەتەوەیی ، کۆمەڵایەتی ، ئەنتۆپۆلۆژی ، باوەڕ ، ئێرکۆلۆژیای ، لایەنی دیموگرافی و دیاردە هەڵتۆقیوەکانی باری جوگرافی و کۆمەڵایەتی .. سەربەخۆو چاونەترسانە ، پاشان پڕۆگرامی ئاشکرای یەك مەبەستی تیا ڕەچاوبکرایە لەگەڵ هەوڵی بەرامبەردا ، نەك هەموو بابەتەکان بە یەکەوە و دابڕاو و بێبەرنامە باری هۆنینەوە بەسەریدا زاڵتر بێت . ڕوی بابەتیانە یاخود زانستیانەی بابەتەکان ون بکات و وابەستە بکرێت بە نادیارەوەو بابەتی سیاسیانەی ئایدۆلۆژیەکی ناتەواوی پێوە ببەسترێتەوە . تا ئەم سەردەمەش واژۆیەکی دروست بەخۆیەوە نەبینێ . ئەگەر بینیبێتیشی ئەوە لە هەرکەس ولایەنێکەوە بوبێت لە بەرژەوەندی بابەتێکی سەراپا سیاسی بووە ، دژبەهەیقەتی دوژمنکاری و هەوڵی بەرفراوانی نامەشروع و بەهەند گرتنی بەرژەوەندی بەرتەسك بووە ، نەك بەرژەوەندی گشتی و نەتەوە . ئەوەشی ئەو ڕوەی پێوە دیار نەبووە یا ئەوەتا لە شوێنی خۆی تواوەتەوە یا هەوڵی زۆری ژێربەژێر دراوە بۆ چەواشەکردن و فشاری نادروست یاخود خستویانەتە ژێر بیرو بۆچونی جۆرێك لە ناڕاستی و بۆەتە خەونی شاعیرانە و خلیسکانی ڕاستەوخۆی تیا دەرکەوتوە . بۆ ئەم سەردەمەی ئێمە گرنگە هەندێ بواری بابەتی بکرێنە ڕێوگەیەکی دیاری گرنگ ، چۆنیەتی خەبات وهەوڵو تێکۆشانی نەتەوەکەمانی تیا ئاشکرا بکرێت ، ئەگەربەکردەوە ڕووە ڕاستەقینەکەی ئاشکرا نەکرێت ئەوە بێ ئەوەی خۆمان بمانەوێت لە سنوری بەرژەوەندبونی دەرئەچین .
بەهەرحاڵ هەڵوێستی چەقبەستوی ئێستاو ڕوانگەی بیرو بۆچونەکانمان هیچ کەس ولایەنێکی تیا بەدەر نیە بەرامبەرئەو کارەسات ونەهامەتیە مەترسیدارانەی بەرەوڕومان ئەبنەوە کەدواترینیان تۆپباران کردنی کوردستانە لەلایەن ئێران و تورکیا وسنوربەزاندی چەندین جارەو ڕاونان و کوشتنی کوردانی ناوچە دابڕاوەکان و گرتنەوەی ئاوی ئەڵوەنی کوردستان و..... تد . ئەگەر هەڵوێستەکان جێی خۆیان نەگرن بەرەو دەری سنوری ئەو توانا شایستەیەی لە کرۆکی نەتەوەدا هەیە ئەوە بارەکە بە نا ئاسایی و دەستی دەستی وخۆدانە دەست ڕێکەوت ئەمێنێتەوە تا ئەوکاتەی مەبەستی چەندین ساڵەی هەوڵ وخەبات وهەڵوێست و خۆزگەو ئاواتەکانمان مۆرکی کاڵ بونەوە تا ڕادەی وون بوون و پوکانەوە تیا ئەبێتە ڕاستی . ئەو کارەساتانەی ڕویان داوە و ئەوانەشی سەرەداوەکانیان بەدەرەوەن وئەوانەشی ڕوئەدەن تەواوکەری ئەوکردەوە دڕندانانەیە کەبەدرێژایی مێژوی خەباتی ڕەوای ئەم نەتەوەیە لەسەر خاکی خۆی بەرەوڕوی بۆتەوە ؛ ڕوەو سۆنگەیەکی ترسناکی وامان ئەبات کە هیچ حوکومەتێك وڵاتێك وکەسایەتیەکی ئەم سەدەی بیستویەکە لە هەر ڕویەکی سایکۆلۆژی کۆمەڵایەتی سیاسی ..... تد بیگرێت پێی هەزم نابێت ، بەڵام لای خۆمان ئەم مەترسیانەیان زۆر بێبەها کراوە و هەموو ئەو لایەنانەیان بێباکانە بە پێوگەی ئاسایی وبارودۆخی ناوچەکە و چاوەڕوانیەوەبەستویانەتەوە ، بە پەنابردن بۆ ڕادەستی لێپرسراوێتی بۆ شوێن وکەسانێك کە هیچی لە بکەرو وبڕیاردەری کارەساتەکان کەمتر نیە ؛ ئەمانە وایان کردوە هەڵوێست وهەنگاوی جدی نەبێت بۆ کۆکردنەوەو ساغبونەوەی بەرنامەیەکی شیاو کە هانی یەکگرتن و یەك دەستی ویەك مەبەستی هاوبەشی خاك نەتەوە بدات و دژایەتی بێ بنەما بەلاوە بنێت ، بنبڕی سستی و چەواشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی نەتەوە بکات . سێ لایەن " گەشەکردن ، پێشکەوتن ، گۆڕانکاری " دوو فاکتەری گەورە لە کرۆکی تاکە کەس وجەماوەرو نەتەوەدا دیار ئەکەن ئەوانەش فاکتەری دواکەوتەیی و فاکەری پێشکەوتنی بوارە مادی کۆمەڵایەتیەکانن ، ئەم فاکتەرانە گشت دامودەزگاو ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگە ئەگرێتەوە هەرلە تاکەکەسەوە تا ئەگاتە دەوڵەت . بەگەڕانەوە بۆ ڤاریابێسێك (متغییر)ێکی سەربەخۆ و بنەڕەتی ئەتوانرێت زۆر ڕوی سروشتی پێکهاتەی نەتەوەیی لە هەڵسەنگاندنی ئاستی ئەو دیاردە سیاسی وکۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و سەربازیانەی تا ئەمڕۆ ناوازەن وخواروخێچ لەسەریەك کەڵەکە بووە ئاشکرا بکات . سەردەم سەردەمی گۆڕانکاریە ئێمەو دەوروبەرو دونیاش چەندین ڕوی سروشتی ، مادی ، مرۆڤایەتی .. تد و ئاڵنگاری بێ هاوتای وا دەرکەوتون ، پێویستی بە هەڵوێست وەرگرتنی ڕاستەقینە هەیە بۆ هەر بۆچونو گۆڕانکاریەك کە دەرگامان پێ ئەگرێت . ناکرێت نەتەوەی کورد لەم کێشمەکێش و ئاڵنگارەی دنیادا بەبێ هەڵسەنگاندن و بەراوردکردن ڤاریابێسی دەمارگیری ، ئاین ، کۆمەڵایەتی ، یان نەتەوەیی ، وەرگرێت و بیکاتە پاساو ، چونکە ئەو لایەنانە چەندین ساڵە بەردەوام لە هەڵکشان و داکشاندایە چەندین جار هەل بۆ نەتەوەکەمان ڕەخساو پێگەیەکی وامان پێدیاری نەکرد تا بکرێتە بەرنامەو ستراتیژی هاوبەشی چارەنوسازی ئاڵوگۆڕکراوی لەسەرداڕێژین . ئیتر حیزب ، لایەن ، ڕێکخراو ، .... بەدیدو بۆچون و بەرنامەو پرۆگرام و شێوازی خزمەتی مادی و مرۆڤایەتی خۆیەوە بەو مەبەست وبەهەندگرتنەی بەرژەوەندی گشتی ، بیر وپڕۆگرام و بەرنامەی شایستەی لەسەر کەڵەکە بکات و بیکاتە بنەمای دامەزراندنی کۆمەڵگیەکی ئاسودە ودانەبڕاو لە دنیای سەردەم ، هەرچی شێوازی کرانەوەی دیموکراتی و ئاینی ونەتەوەیی هەیە بیگرێتە خۆی ... تا بتوانێت جگە دژایەتی بێ بنەما و خۆخۆری هەموو چین وتوێژە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی کوردی کۆبکاتەوە ، ئەمەش بوونی مرۆڤایەتی ونەتەوەیی خودی خۆمان گەشەدارتر ئەکات و شێوازی پێشکەوتنە سەردەمیەکان ئاودێر ئەکات . بەڵام کە ئەمە ڕوی نەدا ئەوە بەپێچەوانەوە تاك ، جەماوەر ، کۆمەڵگە ، نەتەوە ، هەستی لاوازی چەند لایەنەی پەیوەست بەڕساکانی مادی و مرۆڤایەتی خۆیی لازیندو ئەکرێتەوە ؛ وەك یادی شەڕو شەهید وئەنفال و کیمیا باران .... خوێن ڕشتن و ماڵوێرانی .... بێئەوەی فاکتەرو بەدواچونی شایستەی پێویستی تایبەت مەندانەی بواری سیاسی وسۆسێۆلۆژی و ڕاگەیاندن ...... تد ئازایانەو ئازادانە بکەوێتە هەوڵی کەمکردنەوە تا ڕادەی سڕینەوەی ئاسەوارە ناوازەکانی ..... نەك لەبری ئەم لایەنە لە هەموو بۆنەو سەردەمێکی مێژویی نەهامەتیەکاندا بۆ مەبەستی پتەوکردنی بەرژەوەندی تایبەت و بە نهێنی لە پشتەوە بوون ئەو هەستی لاوازیە ، ئەو تراومایانە بهێنینەوە یاد و بە فرمێسکی تیمسحانە فرمێسکی ڕاستەقینەی بێدەسەلاتی بە مرۆڤی کورد هەڵڕێژرێ.
ئێمە لە هەر لایەن وحیزب و ڕێکخراوێکی تا ئەم سەردەمەی کوردستان بڕوانین لە ڕوی مرۆڤایەتی ونەتەوەیی ....تد نەتوانراوە لە ڤایرۆسی بۆماوەیی و دەستەگەری خۆ ڕزگاربکەین . فاکتەرە ئابوری ، کۆمەڵایەتی ومێژویی وئەزمونیەکانی وابەستە بە هەلوێستی ڕاستەقینەی خۆمان ڕەت ئەکەینەوە ، ئەمەش مانایەکی مەترسیدارە ، مانای قبوڵ نەکردنی مێژوە وەك خۆی ، مەترسی ڕاستەقینەش لەو لایەنەدایە ، خودی خۆمان ئەو مەترسی و لاوازیە بە بیرو بۆجونی ڕەگەزپەرستی نەتەوەیی وسنوری جوگرافیای سیاسی و دیموگرافی و بارودۆخی دنیاو ناوچەکەو شتی لەم بابەتانە بەشێوەیەکی نادروست زاخاو ئەدەین ، بەدیدێکی زۆر نەشیاویشەوە لە حیزب ولایەن و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی خۆمانی وەرئەگرین ، زۆر نامۆیانە گۆرانی بۆ پاڵەوانێتی ڕابرومان ئەڵێینەوە کە پڕن لەو نهێنیانەی لەبری گۆرانی بۆ وتن پێویستە هەڵبدرێنە زبڵخانەی مێژوەوە . خۆ ئەو شەڕانەی لە نێوان ئێران وئێراق و هەموو شەڕانەی لەمێژودا ڕویانداوە سەرتاسەری دانیشتوانی دوو وڵاتەکە یاخود دولایەنەکە تاوانباری جەنگ نین ئەوەی تاوانبار بێت تەنها سەرکردەو کاربەدەستانی دیاری شەڕەنگێزە ... ئەمانە بۆ ئێمە هێشتا نەکراونەتە ئەزمون و سودیان لێ وربگرین جگە لاوازی نیشاندان نەبێت .
قۆناغی ئەمڕۆی کوردستان پێویستی بە خۆدەرخستن و قسەوباسی بریقەدار و سۆزدار نیە و نەما ، پێویستمان بە بونیاد نانی مادی مرۆڤایەتی هەیە پێویستمان بە داڕشتنەوەی بەرنامەی ئاشتی پێکەوژیان و خۆشەویستی ودایلۆگ و ڕێزی راستەقینەی خود ونەتەوەو خاك هەیە ، پێویستمان بە خوێندنەوەی ورد وهەڵسەنگاندن و بەراوردکاری شایستەی ڕابردو هەیە ، تا بتوانین ئێستاو داهاتومانی پێ لە مەحەك بدەین و چەند بۆمان بکرێت بەو پەڕی تواناوە ڕۆشن و پێشکەوتوتریان بکەین ، پیویستمان بە پیداگرتنی خود و خۆگونجاندن وگەشەپێدانی زمان و شارستانیەتمان هەیە ، پێویستمان بەوە هەیە گۆتە ئاسا مافی ڕەها (مگلق) بەلاوەنێین وهەموو شتێ بەمافی ڕەها بزانین . سەردەم ئاشکرای کردوە کە دیاردە کۆمەڵایەتی وسیاسی و ئابوریەکانی سیستەمی کۆمەڵگە پابەند نیە بە ڕەگەز یا رەمەك یان نەتەوەیەکی تایبەتیەوە ، بەڵکو زۆر روی وێکچو لە پێکهاتەو ڕسکان و دامەزراوەی ... .. کۆمەڵگەکانی دنیا هەبووە وەك هەر دیاردەیەکی تر . بۆ نمونە شار چۆن لای ڕۆمانەکان هەبووە ئاواش لە یۆنان ومیسر هەبووە و هەولێریش هەر شار بووە ، سیستەمی خێزانی سەرتاسەری دنیا لە مێژودا تاڕادەیەك جگە لەهەندێ گۆڕانکاری کلتوری و پۆلین کردنیان بەپێێ پێشکەوتن وگەورەبونی کۆمەڵگە هەرلەیەك ئەچن (باوان و وەچە) . مەبەست ئەوەیە کە سەرکەوتنی سیاسی کۆمەڵایەتی تایبەت نیە بە وڵاتێك یا کۆمەڵگەیەك یا هەرێمێکی دیاریکراوەوە یان بە تەرزی ڕەگەزێکی دیاریکراوی مرۆڤەوە . مێژوی مرۆڤایەتی لە هەموو سەردەمێکدا برتی بووە لە وابەستە بونی ڕەگەز و ڕەمەك وخێڵ وبنەماڵەو چین وتوێژی جیاواز ، ئەمڕۆ پابەندی کۆنتراکتی هاتوەتە کایەوە ، جا ئەگەر ئێمە بەهەمان ڕەوت و بۆچون خۆمان پێناسە بکەین هەموو لایەنە سیاسی وکۆمەڵایەتی ودیموگرافی و جوگرافی و نەتەوەییەکانی خۆماندا نەچینەوە و پێناسەی ڕاستەقینەی سەردەمانە لە هەموو ڕویەکەوە بۆ خۆمان نەکەین ، لێرەوە بۆ مانای مرۆڤایەتی و نەتەوەیی خۆمان نەگەڕێین ئەوە دیارە وابەستەی لایەنی بایۆلۆژین و پاکتاوو سڕینەوە و هەڵوەشاندنەوەی ڕسکان و مۆرکی مرۆڤایەتی ونەتەوەیییش سنوری مێژویی وکۆمەڵایەتی ئەو پاڵەوانیەتیەی ڕابردو ئێستاو داهاتو ئەبەزێنێ ، تەنها وەك ژمارەو ڕەگەز پێودانگ ئەکرێین ؛ دەنا 182000 ئەنفال کراو و 7000 شەهیدی هەڵبجەو چەندین شەهیدی سەنگەرو کیمیا بارانەکان و .ئەوەندە خێزانی ئاوارەی ناوچەدابڕاوەکان شەهید بونی ئەوەندە هاوڵاتی لە ناوچەدابڕاوەکان بەدەستی شۆفێنیەکان ئیسلامیەکان ..تد ئەی زیانە بونیادی و ڕسکانی وکۆمەڵایەتی وئابوری وژینگەیی وتوانا داهێنەرە لەدەست چوکانی کورد ، ئەمە ئەو مەترسیانەیە کە سەرتاسەری بابەتەکانی وابەستەی تاکە لایەنێك و تاکە بەرژەەندیەك کردوە کە ئەویش بەرژەوەندی سیاسی بەرتەسکەو هیچی تر .