كوردانى ئوردن موڵكێكى بێ خاوەن

Friday, 11/12/2009, 12:00

راپۆرتى شیكارى
 بە هۆى نەبوونى كیانێكى سەربەخۆ و پەرت بوونى ئەمارەت و میرنشینە كوردیەكان لە قۆناغە جیاجیاكانى مێژوودا، هەمیشە گەلى كورد بە هۆى داگیركەران و نەمانى میرنشینیەكانیشیان ناچار بە كۆچكردنى وڵاتانى جۆراوجۆر بوون، ئەمەش لە پێناو رزگار كردنى خۆیان هەر شوێنێك ئامگەیەك بووبێت بۆ پاراستنیان لە تیاچوون كوردان روویان تێكردوون و كردوویانەتە پەناگەى خۆیان، بەدەر لەوەى كوردانى كۆچكردوو لەو وڵاتانەى كە روویان تێكردووە، هەردەم لەسەر داب و نەریت و كەلتورى خۆیان بەردەوام بوون و ئەو تێكەڵیەش كاریگەریەكى نێگەتیڤیشى لەسەر داب و نەریت و هەستى نەتەوایەتى نەكردوون، بەڵكو ئەوان بە پێى توانا و ئاستى خۆیان لەگەڵ كاروبارە سیاسیى و كۆمەڵایەتى و ئابوورى ئەو وڵاتانەدا خۆیان سازاندووە، ئەمە بە دەر لەوەى كە زۆرجاریش پلە و پێگەى خۆیان لە ئاستێكى بەرزى ئەو وڵاتانەدا بینیوەتەوە.
جوگرافیاى ئوردن
ئوردن دەكەوێتە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست،كە رۆژئاواى ئیسرائیلە و باشوورى سعودیەیە و رۆژهەڵاتى عێراقە و باكوورى سوریایە. سروشتى خاكى ئوردون بەشى زۆرى وشكانى و شاخاویە ئەو بەشەى كە زەوى بە پیتى تێدایە، دەكەوێتە دۆڵى (سەدعى) لە رۆژئاواى ئوردون.
كورتەیەك لە مێژووى ویلایەتى ئەوردون
لە سەدەى سێیەمى پێش زایین ولایەتى ئوردون لە رۆژهەڵاتى ئوردون دامەزراوە، كە بە ناوبانگى بە ویلایەتى (جیدیون، ئامون، مۆبۆ، ئەدبوم) براوە.
لە سەدەى چوارەمى پێش زایین (قیبتیەكان) كە بە زمانى عەرەبى دواون ناوچەى باشوورى رۆژهەڵاتى ئوردونیان داگیركردووە، لە ساڵى (636)ى پێش زایین رۆمانیەكان هەڵسان بە داگیركردنى و بوو بە پارچەیەك لە ویلایەتى (نیمچە بیابانى عەرەبى) سەر بە ئیمراتۆریەتى رۆمانى.
لە ساڵى 646ى زایینى لە جەنگى (یەرموك) ئیسلام توانى هێزەكانى (بێزەنتى) لە باكوورى ئوردون تێكبشكێنن و دواى ئەوە دانیشتوانى ناوچەكە بە حوكمى مانەوەى هێزى (ئیسلام) ئایینى ئیسلامیان هەڵبژارد و بووە رێبازى خەباتیان، لە ساڵەكانى (1099_1187) ئوردون بووە پارچەیەك لە شانشینى (لاتینى) كە سەلیبیەكانى قودس دایانمەزراند، بەڵام لە دواییدا لە لایەن سەركردەى كوردى ئیسلام (سەڵاحەددینى ئەیوبی) تواندرا (قودس) لە ژێر دەستى سەلیبیەكان رزگار بكەن.
لە سەرەتاى سەدەى شازدەهەم واتە ساڵەكانى (1128_1193) رۆژهەڵاتى ئوردون بووە پارچەیەك لە ئیمراتۆریەتى (عوسمانى)، بەڕێوەبردنەكەشى لە (دیمەشق)ى پایتەختى سوریاى ئێستاوە بوو، دواى ئەوە لە جەنگى جیهانى یەكەمدا (بەریتانیا) ئوردونى لە ئیمپراتۆریەتى (عوسمانى) سەندەوە و داگیرى كرد، رۆژهەڵاتى ئوردون لەگەڵ كەرتى رۆژئاواى فەلەستینى خستە ژێر سیاسەتى ئینتدابى خۆیەوە، بەڵام لە دواییدا بە بڕیارێكى نەتەوەیەكگرتوەكان لەو سەردەمەدا واتە ساڵى (1920) رۆژهەڵاتى ئوردون و كەرتى رۆژئاواى فەلەستین لە یەكتر جیاكرایەوە و لە ساڵى (1921) رۆژهەڵاتى ئوردون خرایە ژێر دەسەڵاتى (ئەمیر عەبدوڵڵا)، كە ناوبراو لە بنەڕەتدا لەدایك بووى وڵاتى عەرەبى سعودیە بووە، ساڵى (1922) بەریتانیا لە ژێر ئینتیدابى خۆیدا دانى بە سەربەخۆیی رۆژهەڵاتى ئوردوندا نا.
بەریتانیا لە ماوەى حوكمڕانى (ئەمیر عەبدوڵڵا)دا هەستى دەكرد، كە ناوبراو بە تەواوى لەبەرژەوەندیەكانى بەریتانیا كاردەكات و هەمیشە پەیڕەوى لایەنگیرى ئەو دەكات لە ناوچەكەدا، بۆیە بەریتانیا لە (22_3_1926) دەسەڵاتى ئینتیدابى خۆی لەسەر ئوردون هەڵگرت و لە جەنگى جیهانى دووەم رۆژهەڵاتى ئوردون بە تەواوى سەربەخۆیى خۆى لە بەریتانیا وەرگرت، دواتر ناوى گۆڕا بوو بە دەوڵەتى ئوردون و (ئەمیر عەبدوڵڵا) بوو بە شانشینى یەكەم.
قۆناغەكانى سیاسەتى دەوڵەتى ئوردون
ساڵى 1948 ئینتیدابى بەریتانیا لەسەر فەڵەستین هەڵگیرا، دامەزراندنى دەوڵەتى ئیسرائیل لە فەلەستین راگەیەندرا، ئیسرائیل لەو پێناوەدا بە تەنها هەریەك لە دەوڵەتە عەرەبیەكان پەیمانى دۆستایەتى و شەڕ نەكردنى لەگەڵدا مۆركردن، بەڵام ساڵى (1951) شانشین (ئەمیر عەبدوڵڵا) تیرۆركرا و (تەڵاڵ)ى كوڕى جێى گرتەوە. ساڵى (1952) ئوردون دەستوورى نیمچە دیموكراتى وڵاتى شانشینى راگەیاند، بەڵام (تەڵاڵ) بە هۆى نەخۆشیەكى سەختەوە لەسەر كورسى شانشینى هاتە خوارەوە و كوڕەكەى بە ناوى (حسێن) بووە شانشینى ئوردن. ساڵى (1958) یەكێتیى فیدڕاڵى لە نێوان ئوردن و عێراقدا مۆركرا، بەڵام بە هۆى سەرهەڵدانى شۆڕشى تەمموزى ساڵى (1958) لە عێراق ئەم یەكێتیە هەڵوەشێندرایەوە، لە (5_6_1967) كە ناسراوە بە جەنگى (شەش رۆژە) كە لەو جەنگەدا ئیسرائیل كەرتى رۆژئاواى ئوردن و شارى قودسى داگیركرد، لە 10_4_1974) مەلیك (حسێن) رازى بوو لەسەر بڕیارى كۆنگرەى لوتكەى عەرەبى بە دامەزراندنى دەوڵەتێكى فەلەستینى سەربەخۆ و داننان بە رێكخراوى (رزگارى فەلەستین) وەك نوێنەرى ئەو گەلە.
ساڵى 1967 مەلیك (حسێن) ئەنجومەنى جێگرانى هەڵوەشاندەوە و كارى حیزبە سیاسیەكانى لە ئوردندا قەدەغە كرد، بەڵام لە مانگى (6ى 1991) لە ئەنجامى سەرهەڵدانى گیررگرفت و فشارى جەماوەرى ئوردن لە رووى خۆپیشاندان و ناڕەزایى بەرامبەر بە مەلیك (حسێن)، ئیدى مەلیك حسێن ناچار بوو كە رێككەوتنێك لەگەڵ حیزبە معارەزەكانى ئوردندا مۆر بكات، ئەویش بە پێكهێنانى حیزبەكەى ئوردن لە بەڕێوەبردنى نەخشەى سیاسەتى دەوڵەتى ئوردندا، كە ئەمەش بووە هۆى ئەوەى یاساى (24 ساڵەى عورفى) لە ئوردندا هەڵبوەشێتەوە.
هەڵوێستەكانى ئوردن لەگەڵ عێراقدا
لە ماوەى جەنگى 8 ساڵەى نێوان (عێراق و ئێران)دا سیاسەتمەدارانى ئوردن بە گشتى و شەخسى مەلیك (حسێن) بە تایبەتى لە كاتى جەنگەكەدا پشتگیرى تەواوى خۆیان بۆ رژێمى بەعسى عێراقى راگەیاندبوو، هەربۆیەشە لە ماوەى ئەو جەنگەدا ئوردن هەموو تواناكانى خۆى بۆ عێراق تەرخان كردبوو، بە تایبەتى ئوردن بەندەرى (عەقەبە)ى لەو سەردەمەدا بۆ هاوكارى كردنى عێراق كردبووە بەندەرێكى عێراقى بۆ هێنانى خواردەمەنى و چەك و تەقەمەنى.
بە پێى سەرچاوە مێژووییەكان و بیر و راى چاودێرە سیاسیەكانى ئەو سەردەمە مەلیك (حسێن) جگە لە پشتگیرى كردنى رژێمى بەعسى عێراق لەو جەنگەدا، لە هەمانكاتدا زۆرینەى دەوڵەتە عەرەبیەكان هاوكارى رژێمى بەعسیان دەكرد لە مەترسى هاتنى شەپۆلى سیاسیى (شیعە گەرایى) بۆ ناوچەكە لە لایەك و لە لایەكى دیكەشەوە مەلیك (حسێن) پشتگیرى و هاوكارى تەواوى رژێمى ناوبراوى دژ بە بزوتنەوەى (رزگارى خوازى كورد بە تایبەتى و نەتەوەى كورد بەگشتى) بە ئاشكرا و نهێنى لە ناوچەكەدا دەكرد، تاكو شەڕى كەنداوى دووەم كە بووە هۆى داگیركردنى (كوێت) سەرچاوەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە مەلیك (حسێن) هۆكارى پشتیوانى كردنى هاوكارى رژێمى بەعس بووە لە ئەنفال و كیمیا باران و دەربەدەرى گەلى كورد و داگیركردنى كوردستان و فراوانكردنى سنوورەكانى خاكى عەرەبى، بەڵام لە ماوەى (8) ساڵەى ئەو جەنگەدا كاریگەرى نێگەتیڤى خستبووە سەر ئەو رێژەیەى كە ئوردن لە نەوتى عێراق بە دەستى دەهێنا، چونكە ساڵ بە ساڵ بوونى ئەو رێژەیە نزم دەبوەوە تا واى لێهات بارى ئابورى ئوردن بەرەو هەڵكشانێكى بێوێنە چوو لە 60% ى تەواوى نرخ و كەل و پەل بە گشتى لەو وڵاتەدا بەرز بوەوە، كە ئەمەش بووە هۆى ئەوەى لە ساڵى (1989) خۆپیشاندان و فشارى جەماوەرى لە ئوردن دروست ببێت، كە دەرەنجامى ئەو فشارەش لە دواى (23) ساڵ هەڵبژاردن لە ئوردن ئەنجام درا و سەرەنجام ئیسلامیە توند رەوەكان توانیان (25) كورسى بە دەست بهێنن، بەدەستهێنانى ئەو (25) كورسیەى ئیسلامیەكان وایكرد كە لە 28-10-1994 مەلیك حسێن بە رەسمى رێككەوتنێكیان لەگەڵدا مۆربكات و كۆتایى بەو بارگرژیە بهێنێت لە لایەك و نەمانى بارگرژى (46) ساڵەى نێوان ئوردن و ئیسرائیل لە لایەكى دیكەوە.
لە دواى گەڕانەوەى دەسەڵاتى ئەمیرى كوێت و ئاڵۆزبووى پەیوەندى رژێمى بەعسى عێراق و وڵاتانى عەرەبى بە تایبەتى سعودیە و كوێت، بەڵام ئوردن بە هیچ شێوەیەك پەیوەندى خۆى بە رەسمى لەگەڵ عێراق تێكنەدا بە تایبەتى لە بوارى ئابوورى كە ئەمەش بۆ دوو هۆ دەگەڕایەوە.
یەكەم: ئوردن دەیویست بەردەوامى خۆى بۆ پشتگیرى و هاوكارى كردنى عێراق بە تەواوى بسەلمێنێت.
دووەم: لەنگەر راگراتن و بەرپێ گرتنى هەرەس هێنانى ئابوورى لە وڵاتى ئوردن بە تایبەتى لە دواى دانانى گەمارۆى ئابوورى لەسەر عێراق لە سەردەمى بەرنامەى خۆراك بەرامبەر بە نەوت.
لە مانگى 4ى 1999 مەلیك حسێن بە هۆى نەخۆشیەكى كوشندەوە لەسەر كورسى دەسەڵات هاتە خوارەوە و لە دواى مردنى ماوەیەكى كەم ململانێیەك لە نێوان دەسەڵاتى بنەماڵە واتە (عەبدوڵڵاى كوڕى و حەسەنى مامیدا) بۆ گرتنە دەسەڵات لەو وڵاتەدا روویدا، ئەوەبوو سەرەنجام (عەبدوڵڵاى كوڕى) جیگەى باوكى گرتەوە و بووە شانشینى ئوردن، كە لە بنەماڵەدا پێى دەگوترێت شانشینى (عەبدوڵڵاى دووەم)، وە (حەسەنى كوڕى تەڵاڵ) واتە مامى ئەمیر عەبدوڵڵا لە ئاست ئەو ململانێ سیاسیەى لەگەڵ برازاكەیدا شكستى خوارد و ناچار بوو، كە پێگەى دەسەڵاتى بەجێ بهێڵێت و دواجار لە لەندەن جێنشین ببێت، بەڵام مەلیك عەبدوڵڵا لە دواى باوكى لەسەر هەمان رێبازى باوكى لە هەڵسوڕانى كار و بارى ناوخۆى وڵات و پەیوەندیە نێودەوڵەتیەكان بەردەوام بوو.
دواى روخانى رژێمى سەددام لە لایەن ئەمریكا و وڵاتانى هاوپەیمانانەوە لە 9-4-2003 ئوردن لەو كاتەدا وەك دەوڵەت و وەك شەخسى مەلیك عەبدوڵڵا نیمچە بێلایەنى خۆى ئاشكرا كرد و ئاسانكارى تەواوى بۆ دەسەڵاتى عێراق دەكرد، بە تایبەتى لە رووى گواستنەوەى فرۆكە و مووشەكى دوور هاوێژ و چەندین جۆرى چەك و حەشاردانى پارەى بلۆككراو و مانەوەى خانەوادەى خودى سەددام و هەندێك لە خانەوادە و شەخسە سیاسەتمەدارەكانى سەر بە رێكخستنەكانى بەعس لە ئوردندا.
بە پێى چاودێرانى سیاسیى بنەماڵەى (هاشمى) شانشینى ئوردن هەمیشە چاویان لە دەسەڵاتى عێراق بووە، كە بەردەوام لە هەوڵداندا بوون كە دەسەڵاتى شانشینى بۆ بنەماڵەكەیان لە عێراقدا بگەڕێننەوە، چونكە مەلیك (فەیسەڵ) كە یەكەم مەلیكى عێراق بوو بە هۆى سەرهەڵدانى شۆڕشى (1958) لە عێراقدا كوژرابوو، وەك لە پێشەوەش باسمان لێوەكردووە ئەم بنەماڵەیە لە بنەڕەتدا خەڵكى سعودیەن و لەگەڵ دامەزراندنى دەوڵەتى عێراق لە سعودیەوە هێندراونەتە ناوچەكە و دەسەڵاتداریەتى عێراق و پاشان ئوردنیان پێ بەخشراوە.
چیرۆكى مێژووى بوونى كورد لە ئوردن
بە پێى سەرچاوە مێژوویەكان بوونى كورد لە ئوردن دەگەڕێتەوە بۆ چەند قۆناغێكى هەستیارى مێژوویى، كە تەواوى بەڵگەنامەكان بوونى كورد لە ئوردندا دەسەلمێنن و دان بەوەدا دەنێن كە كوردەكانیش هەر لە سەرەتاى كۆچكردنیانەوە تا بە ئەمڕۆ دەگات بوونیان هەیە و كوردێتى خۆشیان لە ناو خانەوادە و دەوروبەرەكانیاندا لەو وڵاتە لە رووى داب و نەریت و كلتورەوە پاراستووە، هەمیشە لە هەرجێگا و پێگەیەكیشدا بووبێتن دەورى بەرچاو و كاریگەرییان هەبووە لە بوارە جیاجیاكانى پێشكەوتنى شارستانێتى لە ناوچەكەدا.
لاپەڕە سەرچاوە مێژووییەكانیش لە پاڵ بوونى كورددا ئاماژە بەوە دەدەن، كە كوردەكان لە ئوردندا هەر لە سەرەتاى ویلایەتى ئوردنەوە تا بە ئەمڕۆ دەگات لە هەموو كایە سیاسیى و ئابوورى و كۆمەڵایەتى و هونەرى......... لە ئوردندا كاریگەرى خۆیان بەرچاو بووە.
بەڵام دەسەڵاتى شانشینى ئەو دەوڵەتە هیچكات هەڵوێستى روون و ئاشكراى بەرامبەر بە دۆز و ئایندەى گەلى كورد نە لە ناوخۆى خۆیدا و نە لە بەشەكانى كوردستانى داگیركراودا نەبووە، ئەم بیرۆكەیەش بۆ بیرى شۆڤێنى و بنەماڵەى شانشینى لە ئوردن دەگەڕێتەوە، كە نایانەوێت كورد لە پێگەى جوگرافیاى ئوردندا وەك نەتەوەیەكى جیاواز لە عەرەب بناسرێن، هەربۆیە هەمیشە هەوڵیانداوە كە كوردەكانى دانیشتووى ئوردن لە بۆتەی فكرى شۆڤێنى عروبەدا بتوێننەوە، هەروەك لە سەرەوە باسمان لێوەكردووە بوونى كورد لە ئوردن بە چەند قۆناغێك گوزەرى كردووە، كە ئەمەش قۆناغە دیار و بەرچاوەكانى كۆچى مێژوویى كوردن كە لە ئوردندا جێگیر بوون.
یەكەم: سەرەتاى كۆچى كورد بۆ ئوردن دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمى سەدەى دەوانزەهەم، وە بەردەوام لەو كاتەوە بوونیان هەبووە كە كاتێك (سەڵاحەددینى ئەیوبی) بۆ بەرەنگاربوونەوەى خاچ پەرستەكان تیپێكى جەنگاوەرى پێكهێنابوو بە ناوى (تیپى سەربازى هەكارى) كە (سەڵاحەددینى ئەیوبی) لە ناوچەى (سەڵت) بۆ چاودێریكردنى خاچ پەرستەكان لە (غۆرى ئوردن) جێگری كردبوون.
دووەم: لە سەردەمى سەدەى نۆزدەهەم و بیستدا واتە سەردەمى ئیمراتۆریەتى عوسمانى كە لەو سەردەمەدا رۆژهەڵاتى ئوردنى بە دەستەوە بوو، بۆیە كوردەكانى باكوریش توانیبوویان لەوێدا جێگر بنن و لەوێدا بمێننەوە.
سێیەم: كوردەكانى (حى الاكراد) لە دیمەشق كە بە كارى بازرگانى و كشتوكاڵەوە خەریك بوون، وەك (دكتۆرە هند ابو الشعر) دەڵێ: "كوردەكانى دیمەشق زۆر زیرەك بوون لە كارى بازرگانى دا، لە سەرەتاى دروست بوونى ویلایەتى ئوردندا توانیبوویان بە هۆى ئاڵوگۆڕى بازرگانیەوە رۆژ بە رۆژ لەگەڵ رەوتى ئابووریدا بازرگانیەكەیان گەشە پێ بدەن و هەندێك لەو كوردانەى (حى الاكراد)ىى دیمەشق توانیان پێگەى خۆیان لە ژیانى ئوردندا بكەنەوە". بەمەدا دەردەكەوێت كە كوردەكانى ئوردن توانیویانە لە پێناو بەرژەوەندیەكى نوێدا لە رووى زیرەكى و تواناییانەوە ژیانى خۆیان لە ئوردندا جێبكەنەوە، وەك سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كوردەكان دەستڕەنگینیەكى تەواویان لە بوارەكانى بازرگانى دا هەبووە، وەك (بەرگدروو، سەرتاشى، ئاڵوگۆڕى دراو، بەردەوام بردنى كەل و پەلى خۆراكى بۆ ناوچەكە).
چوارەم: دكتۆرە (هند ابو الشعر) لە ئاماژەیەكى دیكەى مێژوویدا دەڵێ: "دواى شكستى شۆڕشى كورد لە كوردستانى توركیا، واتە شۆڕشى شێخ سەعیدى پیران لە ساڵى 1925 كۆچكردنى كوردى باكور بۆ سوریا و پاشان بەشدارى كردنى ئەو كوردانە لە شۆڕشى سوریادا دژ بە داگیركارى فەرەنسا، دواتر هەندێكیان نەیانتوانى بە تەواوى لە سوریادا بمێننەوە بۆیە بە ناچارى داوای پەنابەرێتیان لە ئوردن كرد، ئەوەبوو هەندێ لە كوردە سیاسەتمەدارەكان لەو سەرجەمەدا لەو ئوردن جێگیر بوون".
پێنجەم: ساڵانى (1948 تا 1967) واتە دواى جەنگى نێوان عەرەب ئیسرائیل بەشداربوونى كوردەكان لەو شەڕەدا، پاشان كۆچكردنى ئەو كوردانە بۆ ئوردن بە دوایین قۆناغى كۆچكردنى كوردەكان دەژمێردرێت، كە بوونە پەناهەندە و لە ژێر خێوەتەكانى ئوردندا ژیانیان بردوەتە سەر.
میرنشینى كرك
ساڵى 1173ى زایینى دەوڵەتى ئەیوبی كە لە لایەن (سەڵاحەددین) دامەزرا و لە دواییدا بۆ جەنگكردن لەگەڵ خاچ پەرستەكان بە ناوى میرنشینى كرك، كە ئەو میرنشینە ماوەى 80 ساڵ دەسەڵاتدار بوو، وە شوێنەوارى لە دواى خۆى بەجێهێشتووە وەك (قەڵاى عجلوان، قەڵاى سەڵت) كە كەوتوونەتە شوێنى ئێستاى شانشینى ئوردن.
ئەو كوردانەى كە لەگەڵ سوپاى سەڵاحەددیندا بوون بۆ رزگار كردنى قودس، كە لە دواى رزگار كردنەكەش لە قودس و دەوروبەرى گوند و شار و شارۆچكەكاندا نیشتەجێ ببوون، لە دواى هەرەس هێنان و رووخانى دەوڵەتى (كرك) ئەو كوردانە لەوێ مانەوە و بەردەوام لە ژیان و كاركردنى خۆیان بەردەوام بوون، لەو سەردەمەوە تاكو ئێستا رۆڵى كاریگەریان بەردوام هەبووە، بە تایبەتى لە دواى دامەزراندنى دەوڵەتى ئوردن لە پلە و پایەى جیاواز جیاوازى دەسەڵاتى ئوردندا كاریان كردووە و كار دەكەن، وەك سەرۆك وەزیران و وەزیر و چەندین بەرپرسیارێتى دیكە رۆڵى بەرچاویان هەبووە، هەروەها لە بوارەكانى رۆشنبیرى و هونەرى و بازرگانى و كشتوكاڵ و بەخێوكردنى ئاژەڵ و دروستكردنى مزگەوت و فێرگە بەردەوام بوون، تاكو ئێستا كوردەكانى ئوردن مێژووى زمان و داب و نەریتى خۆیان پاراستووە و پەیوەندى توندیشیان لەگەڵ رەچەڵەكەكانى خۆیاندا لە پارچەكانى دیكەى كوردستاندا هەیە، لە هەمانكاتیشدا لە بوارى كۆمەڵایەتى دا تێكەڵاوى ژن و ژنخوازیشیان لەگەڵ ئوردنیەكاندا هەیە.
ئەو خانەوادە و عەشیرەتانەى كە لە چەند شار و شارۆچكە و گوندەكانى ئێستاى ئوردندا نیشتەجێن ئەم عەشیرەت و خانەوادانەن: (هەشملون، تیرۆخ، ئەبو خەڵەف، جەمورى، ئەبو زهرە، ئیمام قەیمەرى، كورد، عەلى كۆی، زەللون، شاور، ابو رەسوڵ، ابو غلیون، زازا.....)، ئەو كوردانەى كە لە پایتەختى ئوردندا واتە (عمان) نیشتەجێن ئەمانەن: (سەیدۆ كوردى، وانلی زازا، البرازى، كورد عەلى، بابان، جمعە الایوبی، بەدرخان، بروسك).
رۆڵى كورد لە دامەزراندنى ئوردندا
سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەدەن بەشدارى كورد لە دروستكردن و دامەزراندنى ویلایەتى ئوردن تا دەگات بە بوون بە دەوڵەت بەردەوام كاریگەرى خۆیان لە قۆناغە جیایاكاندا هەبووە، وەك سیاسیى، عەسكەرى، ئابوورى، كۆمەڵایەتى، رۆشنبیرى، تەندروستى....هەمیشە دەورى بەرچاویان لە دامەزراندنى ئەو دەوڵەتەدا هەبووە، لە نووسراو و بەڵگەنامە مێژووییەكانى ئوردنیشدا هەمیشە باسى لێوەكراوە، بۆ نموونە (مەلیك عەبدوڵڵا)ى ئێستاى ئوردن لە یادى دامەزراندنى سوپاى ئوردندا وتوویەتى: "دامەزراندنى سوپاى ئوردن لە سەردەمى ویلایەتى ئوردنداا لەسەر دەستى چەند ئەفسەرێكى بە رەگەز كورد وەك (سەرۆك خەلیل بەكر زازا، سەرۆك نەزمى خەلیل بەدرخان، زەعیم رەشید مەدفەعى و چەندان كوردى دیكە بە پلەى ئەفسەر وەك مستەفا مەلا) دامەزراوە، هەر ئەوانیش بوون كە توانیویانە سوپاى ئوردن بەرەو پێش ببەن و وەخۆشیان گەورەترین پلە و پایە لە سوپا و دامودەزگاكانى دەوڵەتى ئوردندا بە دەست بهێنن، وەك (زەعیم رەشد مەدفەعى) كە لە ساڵى 1923 بوو بە بەڕێوەبەرى ئەمنى گشتى ئوردن، هەروەها (فەریق ساڵح كوردى) لە ساڵى 1962 تا 1971 سەرۆكى فەرماندەى هێزى ئاسمانى ئوردن بووە و وە جێگرى سەرۆكى گشتى هیزى سەربازى ئوردن بووە".
لە رووى رامیارییەوە
لە سەردەمى ویلایەتى ئوردندا دەركەوتووترین كەسایەتییە سیاسییەكانى كورد لەو سەردەمەدا، كە بە پیاوە نیشتیمان پەروەرەكان لە ناو كۆمەڵگاى ئوردندا ناسرابوون بریتیى بوون لە (سەیدۆ كوردى، ئەحمەد كوردى، مەدحەت جومعە و براكەى بە ناوى سەعدەددین جومعە بووە).
ئەو كوردانەى كە لە سلكى دیبلۆماسیدا لە سەردەمى دواى ویلایەت واتە سەردەمى دەوڵەتى ئوردن كاریان كردووە، ئەمانە بوون (عەلى سەیدۆ كوردى) كە نوێنەرى وەزارەتى دەرەوەى و لە سەفارەتى ئوردن بووە لە (ئەنقەرە_ دیمەشق_ جددە_ یەمەن)، لە هەمانكاتدا (عەلى سەیدۆ كوردى) خاوەنى یەكەمین كتێبی ئەدەبى بووە بە ناوى (لە عەممانەوە بۆ ئامێدى) یاخود بە ناوى (سەفەرى كوردستانى باشوور) لە ساڵى 1934 چاپكراوە، هەروەها كتێبێكى دیكەشى كە فەرهەنگى (كوردى_ عەرەبى) بووە ساڵى 1985 لە عەممان چاپ كراوە، هاوكات ئەندامى كۆڕى زانیارى كوردى عێراقیش بووە.
لە بوارى رۆشنبیرییدا
مامۆستا عەبدولڕەحمان كوردى یەكێكە لە دامەزرێنەرانى خانەى چاپ و بڵاوبوونەوەى ئوردن، كە لە سەدەى بیستەمدا واتە لە سەرەتاى پەنجاكاندا دەسبەكار بووە لە پێناو بڵاو بوونەوەى نووسینى نووسەرانى ناوخۆى ئوردن بۆ بە چاپگەیاندنى بەرهەمەكانیان، هەروەها مامۆستا (عەبدولڕەحمان كورد) بۆ یەكەمجار لە ئوردن گۆڤارێكى هەفتانەى دەركردووە بە ناوى (ئوردنى نوێ)، كە ئەم گۆڤارەش لە ساڵى 1950 بووە، لە هەمانكاتدا (سەعدەددین جومعە) كە سەرۆك وەزیرانى ئوردن بووە، كەسێكى بیرمەند و سیاسیى و ئەدیبێكى ناسراو بووە و خاوەنى دەیان وتاری فكرى و ئەدەبى بووە كە لە گۆڤار و رۆژنامە ناوخۆییەكانى ئوردن و وڵاتانى دیكەدا بڵاو بوونەتەوە، هەر (سەعدەددین جومعە) لە ساڵى 1947 رۆژنامەیەكى دەركردووە بە ناوى (لحق)، خاوەنى ئەم كتێبانەش بوو: (مجنع الكراهیە، اللە و الدمار، معركە المسیر، بناْ الافاعى).
لە بوارى هوونەر و راگەیاندن
دەركەوتترین كەسایەتى لە بوارى هونەر و راگەیاندن كە كوردەكانى ئوردن دەستى باڵایان لەو بوارەدا هەبووە، وەك (ئیبراهیم خەلیل كوردى) كە نووسەر و دەرهێنەرى چەندان شانۆگەرى بەناوبانگە لە هەمانكاتدا (زیاد الكوردى) پێشكەوتوترین دەرهێنەرى دراماى تەلەفزیۆنیە ناوخۆییەكانى ئوردنە، هەروەها ئامادەكار و پێشكەشكارى بەرنامەى تەلەفزیۆنیە ناوخۆییەكان كوردە و ناوى (ئیمان زازا)یە، بێژەرى ناسراوى تەلەفزیۆنى ناوخۆیى ئوردنیش خاتونێكى كوردە بە ناوى (داما الكوردى).
لە بوارى ئابوورى
لە بواری ئابووریدا (حسیان سەیدۆ كوردى) دامەزرێنەرى بانكى ئابوورى ئوردن بووە، كە ئەم بانكە بۆ خزمەتگوزاریەكانى ئوردن بە گشتى و كارى وەبەرهێنان بە تایبەتى دەستبەكار بووە، ئەم بانكە بەشدارى كاریگەرى هەبووە لە دروستبوونى ئابوورى ناوخۆییدا، ئێستاش لە رووى خزمەتگوزارییەوە یەكێكە لە پێشكەوتووترین بانكەكانى ئوردن.
لە بوارى تەندروستیدا
لە بوارى تەندروستیدا (دكتۆر ئەشرەف كوردى) یەكێك بووە لە دكتۆرە پێشكەوتوەكانى بوارى نەخۆشى مێشك، كە لەسەر ئاستى ناوخۆیى و نێودەوڵەتى ناوبانگێكى باشى هەبووە، لە ساڵى 1984 تا 1992 سكرتێرى گشتى (یەكێتى دكتۆرانى عەرەب) بووە، هاوكات جێگرى سەرۆكى (یەكێتیى دكتۆرانى جیهان) بووە لە بوارى (العلوم العسبیە)، لە ساڵى 1989 دكتۆرى تایبەتى (یاسر عەرەفات) سەرۆكى بزوتنەوەى رزگاریخوازى فەڵەستینى بووە، هەروەها ئەندامى (مجلس اعیان)ى ئوردن و وەزیرى تەندروستى بووە.
خوێندنەوەیەك
بە هۆى پێشكەوتنى تەكنەلۆژیاوە گەر ئەمڕۆ وەك پێویست دەستمان بە هەندێ سەرچاوەى پەرتووك نەگات بۆ باسكردن لە مێژوویەكى وەها پەرتەوازە و سەرگەردان، ئەوا ئەمڕۆ ئینتەرنێت توانیویەتى ئەو بۆشاییە گەورەمان بۆ پڕ بكاتەوە، كە مرۆڤ بتوانێت لە پێناو بە دەستهێنانى زانیارى گشتى تیایدا سوودمەند بێت.
خوێنەرى بەڕێز راپۆرتى شیكارى ئەمجارە كە لەسەر مێژووى كوردانى ئوردن بووە، گەر بە وردى بڕوانینە مێژووى قۆناغەكانى كورد بۆ وڵاتانى جۆراوجۆر هەست دەكەین، كە لە هەر قۆناغێكدا جۆرێك لە زوڵم و ستەم بەرەو رووى ئەم گەلە چارەنووس نادیارە بوەتەوە، بەڵام دیارترین قۆناغ ئەو قۆناغە هەستیار و پڕ مەترسى دارەیە، كە لە سەردەمى بڵاو بوونەوەى هزرى ئیسلامیدا بەشێكى زۆرى كورد بوونەتە قوربانى بەرژەوەندیەكانى شمشێرەكانى ئەو سەردەمە و لە پاشانیشدا لە بۆتەى فكرى شۆڤێنى عروبەدا ون بوون.
قۆناغێكى دیكە ئەو قۆناغەیە كە لە دواى جەنگەكانى ئیسلام واتە جەنگى یەكەم و دووەمى جیهان و ململانێى ناوچەكان بە ناوى جۆراوجۆر و دروشمى باق و بریق كورد بەرەو فەنابوونێكى دیكە چوون، بەڵام ئەوەى كەتاكو ئێستا مێژوو بزرى نەكردووە ئەوەیە، كە كوردانى ئوردن بە پێى سەرچاوەكان خۆى لە نزیكەى 40 هەزار كورد دەدات، كە بەشى زۆریان بە پێى بەڵگەنامەكانى سجلاتى سەردەمى عوسمانى ناویان تۆمارە، واتە لەو سەردەمەوە كوردان لەو وڵاتەدا بوونیان هەیە، كە زۆر سەرچاوەش بۆ پێش بوونى عوسمانیەكانى دەگەڕێنێتەوە، هەروەك لە بابەتەكەدا وجوودى هەیە، جا بۆیە دەتوانین بڵێین لە رووى ئەم راپۆرتەوە كوردانى ئوردن چارەنووسێكى نادیاریان هەبووە، لە نێوان بەرژەوەنى شمشێرى ئیسلام و سندانى دروشمەكاندا ئەمڕۆ بوونەتە موڵكێكى بێ خاوەن.