حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران و دەستێوەردانەكانى بارزانى لە ریزەكانى ئەو حیزبەدا

Sunday, 13/09/2009, 12:00

راپۆرتى شیكارى له‌ سه‌ر حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران لە جەنگى جیهانى دووەمەوە تا ئەمڕۆ و دەستێوەردانەكانى بارزانى لە ریزەكانى ئەو حیزبەدا

مێژووى خەباتى پارتە كوردیكانى كوردستانى ئێران لە پێناو مافە رەواكانى گەلى كورددا و لە سەردەمى دەسەڵاتى (شا)وە تا سەردەمى دەسەڵاتى ئیسلامى، بەدەر نەبووە لە دەستتێوەردانى بیانى و ناوخۆیى، ئەوەش لە پێناو بەرژەوەندیە تایبەتیەكانى خۆیان نەك پشتیانكردوەتە شۆڕشگێڕەكانى كوردى ئێران، بەڵكو بە پێى تواناى خۆشیان گورزى كەمەرشكێنیان لەو شۆڕش و شۆڕشگێڕانە وەشاندووە، ئەوەتا حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران لە نێوان ئەو هەموو پیلانە بیانى و ناوخۆییانە تا ئیستا وەك حیزبێك بەردەوامى بەخۆى داوە، ئەوەى دەمێنێتەوە ئایندەى ئەو پارتەیە كە لە ژێر سایەى وڵاتە زلهێزەكان و هەردوو پارتى دەسەڵاتدارى كوردیدا ناڕۆشنە.
حیزبى دیموكرات وەك بەشێك لە حیزبى تودە
گێڕانەوەى مێژووى وڵاتانى زلهێز باشترین بەڵگەى زیندووى هەڵوێستى ئەو وڵاتانە دەسەلمێنێ، كە چۆن هەمیشە لەسەرەتاى هاتنیان بۆ ناوچەكە بەردەوام بەڵێنیان بە كورد داوە، پاشان دواى جێگیربوونى بەرژەوەندیەكانیان جگە لە پشتكردنى داوا رەواكانیان، بگرە جوڵانەوە و شۆڕشەكانیان كردۆتە قوربانى ئایندەى بەرژەوەندیەكانى خۆیان، دواى ئەو هەموو بەڵێنانەى كە لە سەردەمى كۆمارى مهاباد لە لایەن سۆڤیەتەوە بە كورد و كۆمارەكەى قازى درابوو، لە پاشاندا ئەوەمان بەرچاوكەوت كە ئێستا مێژوو باس لە روخانى كۆمار و لە سێدارەدانى پێشەوا دەكات، كە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ دەرەنجامى رێككەتننامەى نەوت لە نێوان ئێران و سۆڤیەت بە رێككەوتى 23-10-1947.
بزوتنەوەى نەتەوەى كورد لە دواى جەنگى جیهانى دووەمەوە لە هەرچوار پارچەكەدا شێوازى خەباتى بەرە پێشكەوتن و بەرفراوانى بە خۆیەوە بینى. دواى روخانى كۆمارى مهاباد حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران بۆ فراوانكردنى پێگەى جوگرافیا و كۆمەڵایەتى بۆ ئەوەى چیدى وەك لقێكى پارتى كۆمۆنیستى ئێران (تودە)، نەناسرێت، ناچار بوو پەنا بباتە بەر سەرۆك هۆزەكان وەك حیزبێكى سەربەخۆ لە رووى نەتەوەییەوە بەردەوامى خۆى بۆ خەبات لە ناو كۆمەڵگاى كوردیدا بهێڵێتەوە، بەڵام لە راستیدا ئەم هەنگاوەى حیزبى دیموكرات بە پێى باروزرووفى ئەو سەردەمەى، كە سۆڤیەت هێنابوویە ئاراوە وەك پێویست سەرى نەگرت، چونكە لە دواى روخانى كۆمارى مهاباد كارى رێكخراوەیى سیاسیى پێویستى بە نهێنى هەبوو، بۆیە ئەویش لەوكاتەدا حیزبى دیموكرات كارى رێكخراوەیى خۆى بە نهێنى سازدا، واتە دەتوانین بڵێین حیزبى دیموكرات بۆ ماوەیەك هەر بە ناونیشانى بەشى كوردستانى حیزبى (تودە) مایەوە، ئەندامەكانى ماوەیەك لە مهاباد بوون و پاشان لە تاران نیشتەجێ بوون، كە لەو سەردەمەدا ئەندامانى حیزبى دیموكرات خۆ بە خۆ خۆیان بە ئەندامى حیزبى (تودە) ئەژمار دەكرد و پێچەوانەكەشى راست بوو، واتە ئەندامانى حیزبى (تودە)ش لە كوردستان مابوونەوە، بە هەمان شێوە بە ئەندامانى حیزبى دیموكرات دەناسران، واتە لەو سەردەمەدا كۆمەڵگاى كوردى كوردستانى ئێران لە رووى سیاسیەوە توشى سەرگەردانیەك بوون، هەر وەك چۆن كوردى عێراقیش بە هۆى تێكهەڵكێشى حیزبى شیوعى عێراق و بوونى باڵى چەپ بەشێك بوون لەو سەرگەردانیە، لە پاشاندا دواى كەوتنى دەسەڵاتى (موسەدەق)، حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران لە ساڵى 1956 بەرنامەیەكى بڵاوكردەوە، كە بەو هۆیەوە بزوتنەوەى پێشكەوتوخوازى ناسیۆنالیستى بە كۆمەڵگاى كوردى ئێران ناساند، كە لەو بەرنامەیەدا راگەیەندرابوو كە نەتەوەى كورد ستەمى سێ لایەنەى لەسەرە وەك (ئیمپریالیزم، حكومەتى ناوەندى لە تاران، فیوداڵى و بورژوازى و دەرەبەگایەتى كوردى)، هەر لەم روانگەیەوە حیزبى دیموكرات لە ناوحۆى حیزبدا هەستى بە دەست تێوەردانى دەرەكى كردبوو، كە لە لایەن كۆمۆنیستەكان لە لایەك و لە لایەكى تریشەوە بۆرژوازى و فیوداڵى كورد لە ناوخۆدا، هەر بۆیە حیزبى دیموكرات لە یەكەم هۆڵەكانى كۆبونەوە و كۆنگرەكاندا تا سەردەمى روخانى شا و هاتنە سەر دەسەڵاتى كۆمارى ئیسلامى لە ناو ریزەكانى حیزبدا گفتوگۆ ناكۆكیەكان بەرەو دابەشبوونى دەبرد، وە دەست تێوەردانى بارزانى و نا ئاشكراى ئەو لە بەرامبەر شاى ئێران و پاشان كۆمۆنیستەكان بووە هۆى ناكۆكى توند لە بزوتنەوەى نەتەوەیى لە كوردستانى ئێراندا.

خەباتى نهێنى حیزبى دیموكرات
ساڵى 1957 حیزبى دیموكرات بە شێوەى نهێنى لە خەباتكردندا بەردەوام بوو، بەڵام هەمیشە دەسەڵاتى (شا) و دەزگا نهێنیەكانى ئەو سەردەمەى (ساواك) چاودێرى چالاكى تەواوى ئەندامەكانى حیزبى دیموكراتیان دەكرد، ئەوەبوو لە ساڵى 1958 (ساواك) پۆلیسى نهێنى (شا) بەشێك لە چالاكوانان و رابەرانى حیزبى دیموكراتیان دەستگیركرد، كە لە ناویاندا دوو ئەندامى كۆمیتەى ناوەندى حیزب بە ناوەكانى (غەنى بلوریان، عەزیزى یوسفى) بوون، وە لە ساڵى 1959 دەزگاى (ساواك) بۆ جارى دووەم گەورەترین گورزى لە ریزەكانى حیزبى دیموكرات دا، زیاتر لە 250 ئەندام و كادرى ئەو حیزبەى دەستگیركرد، كە (شەریعەتى) یەكێك بوو لە ئەندامى كۆمیتەى ناوەندى و گیراوەكانى ئەو سەردەمە، بەهۆى ئەم روداوانەوە لەو سەردەمەدا حیزبى دیموكرات رابەرایەتى كردنى وەك پێویست نەمابوو، كە ئەمەش بۆ ئەو شاڵاوەنە دەگەڕایەوە كە (شا) و دەزگاى (ساواك) بەرنامەیان بۆ دانابوو.

گەڕانەوەى بارزانى لە سۆڤیەت
دواى گرتنە دەسەڵاتى (عەبدولكەریم قاسم) لە عێراق و گەڕانەوەى (بارزانى) لە سۆڤیەت، چەند كەسێك لە سەرانى حیزبى دیموكراتى ئەوكات هەم لەبەر خۆ شاردنەوەى شاڵاوەكانى دەزگاى (ساواك) لە لایەك و لە لایەكى تریشەوە بۆ پێشوازیكردنى گەڕانەوەى (بارزانى) سەردانى عێراقیان كردبوو، كە لەو سەردەمەدا كەسى دیار و بەرچاوى حیزبى دیموكرات بۆ ئەو پێشوازیە ئامادەبوو ئەویش شەهید (عەبدولڕەحمان قاسملۆ) بوو، بەڵام لە دواى نەمانى پەیوەندى نێوان (عەبدولكەریم قاسم) و (كۆمۆنیستەكان)ى عێراق ئەوانیش واتە رابەرانى حیزبى دیموكرات لە بەغدا دەركران و ناچار بۆ سوریا و لوبنان و ئەوروپا كۆچیان كرد، كە ئەوكاتە شەهید (قاسملۆ) بەرەو ئەوروپا رۆیشت، بەڵام لەو سەردەمەدا بارزانى سودى وەرگرتبوو لە دەست تێوەردانى ریزەكانى حیزبى دیموكرات و توانیبووى سەرنجى یەكێك لە ئەندامەكانى حیزبى دیموكرات بە ناوى (عەبدوڵڵاى ئیسحاقى) بۆ لاى خۆى رابكێشێت، كە عەبدوڵڵاى ئیسحاقى لاوترین ئەندامى حیزبى دیموكرات بوو، لە هەمانكاتیشدا بونیاتنەرى كۆمیتەى مهاباد بوو لە بارزانیەوە زۆر نزیك بوو، بۆیە لە ساڵى 1962 وەكو لێپرسراوى رێكخستنى حیزبى دیموكرات بە سكرتێرى گشتى حیزب هەڵبژێردرابوو.

كۆنگرەى دووەمى حیزبى دیموكرات
ساڵى 1964 كۆنگرەى دووەمى حیزبى دیموكراتى ئێران لە گوندى (سوونێ) لە كوردستانى عێراق بەسترا، ئەو كۆنگرەیە لە هەلومەرجێكى ناڕۆشندا بەڕێوەچوو، چونكە هێزى سەربازى هەندێك لە نوێنەرانى كۆنگرە لە بەشدارى كردن بێ بەشكران، لە ماوەى ئەو كۆنگرەیەدا (عەبدوڵڵاى ئیسحاقى) (قازى محەممەد) سەرۆكى كۆمارى مهاباد بە ناونیشانى خیانەت هێنابووە بەر باس و ئەندامانى چەپى كۆمیتەى ناوەندى ساڵى 1954ى حیزبیشى بە لادەر مەحكوم كردبوو.

دەستێوەردانى بارزانى لە ریزەكانى حیزبى دیموكرات
دواى ئەو ئاستەنگیەى كە لە ساڵى 1964 لە ریزەكانى (پارتى دیموكراتى عێراق)دا سەرى هەڵدابوو تا ئەوكاتە (بارزانى) لە رێگاى)عەبدوڵڵاى ئیسحاقى)ەوە توانیبووى خواستەكانى خۆى بێنێتەدى، بەڵام دواى ئاستەنگیەكانى ناو (پارتى دیموكراتى كوردستانى عێراق) پەیوەندى نهێنى (بارزانى) و (ئێران) بووە هۆى پشتتێكردنى (بارزانى) لە حیزبى دیموكراتى ئێران، وە ئەندامانى حیزبى دیموكراتیش هەستیان بە هەنگاوەكانى (ئیسحاقى) كردبوو، بۆیە هەڵسوڕاوانى حیزبیش لە دژى هەنگاوەكانى (ئیسحاقى) كۆمیتەیەكى شۆڕشگێڕییان پێكهێنا، بە تایبەتى (عەبدوڵڵا و سلێمان) كوڕانى وەزیرى ناوخۆى ئەوكاتى كۆمارى مهاباد (محەممەد ئەمین رەوەند و سەرراجى و عەبدولڕەحمان قاسملۆ) دانیشتووى ئەوروپا، (بارزانى) لە مانگى مایسى ساڵى 1967 دەركى بە بوونى ئەم گرووپە كردبوو، بۆیە هەستى دەكرد ئیدى ناتوانێت وەك پێویست ئامانجەكانى خۆى لە حیزبى دیموكرات بە دى بێنێت، بۆیە هەر ئەوكات فەرمانێكى بە (سامى عەبدولڕەحمان) بۆ گرووپەكە ناردبوو و وتبووى: "یا لە بەغدا دەمێننەوە و تەواوى كاروچالاكى خۆتان رادەوەستێنن، یان بۆ كوردستانى ئێران بگەڕێنەوە و هەموو پەیوەندیەكانتان لەگەڵ ئێمەدا بپچڕێنن"، ئەندامانى كۆمیتەى شۆڕشگێڕیش رێگاى دووەمیان هەڵبژارد.

سەرەتاى كارەساتى جەرگبڕى حیزبى دیموكرات
دواى ئەوەى (بارزانى) لە كارەكانى (ئیسحاقى) لە ناو حیزبى دیموكراتدا بێ ئومێد بوو، بۆیە ناچارى كردن ئەندامانى كۆمیتەى شۆڕشگێڕیش بەرەو ناوچەكانى ئێران بگەڕێنەوە، كە ئەوكاتە ئەندامانى كۆمیتەى شۆڕشگێڕ لەگەڵ (100) كەس لە پەیڕەوانى خۆیان بە دوو جار لە مانگى مارس و تەمموزى ساڵى 1967 بۆ ئێران گەڕانەوە، خەباتى ئەم گرووپە لە سێ گۆشەى نێوان مهاباد و بانە و سەردەشتدا مابووەوە، لە ماوەى چەند مانگێكدا و لە دواى كوژران و دیل بوونى هەندێكیان بە دەستى رژێمى (شا) ئەنجامەكەى بە شكست كۆتایى هات، كە لە نێوانیان (11) كەس لە ئەندامانى كۆمیتەى شۆڕشگێڕ كوژران و لە سێدارە دران، ئەوانیش (شەریف زادە، ئەحمەد شەڵماشى ناسراو بە مەلا ئاوارە، عەبدوڵڵاى موعینى....) لە بەهارى ساڵى 1968 (سولێمانى موعینى) لە ئەوروپا كە لە دیدارى شەهید (قاسملۆ) گەڕابوەوە دەستى بەكار كرد، وەك (كرێس كۆچێرا)ى رۆژنامەنووس لە یادداشتى شۆڕشى كورد و بە تایبەتى حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران باسى لیوە دەكات و دەڵێ: "بارزانى لە دواى كوشتنى سولێمانى موعینى جەنازەكەى تەسلیمى دەسەڵاتدارانى ئێران دەكاتەوە، دەسەڵاتدارانى ئێرانیش لە شارى مهاباد پیشانى خەڵكەكەى دەدەن، لە پاشاندا بەهاى كۆمەكى ئێران بە باشى بۆ بارزانى جێبەجێ دەكرێت".
لە ساڵى 1969 لە كاتى كۆنفرانسى دووەمى حیزبى دیموكرات لە لایەن مامۆستا هێمنى شاعیر و چەند كەسێك لە ئەندامان و كادیرانى حیزبى دیموكرات كە لە كوردستانى عێراق نیشتەجێ بوون بە هۆى روودانى ئەو كارەساتانەوە (عەبدوڵڵاى ئیسحاقى) لە ریزەكانى حیزب دەردەكەن.

سێیەمین كۆنفرانسى حیزبى دیموكرات
دواى بڵاوبوونەوەى بەیاننامەى 11ى ئازارى 1970 كە بە رەسمى لە لایەن حكومەتى ئەو سەردەمەى عێراقدا بڵاوكرایەوە، جارێكى تر كوردستانى عێراق بوو بە ناوەندى جێنشینى رێكخراوەكانى كورد، كە ماوەیەك بوو رابەرانى پێشكەوتوخوازى كوردى ئێران لە ساڵى 1960ەوە لە سوریا و لوبنان یا ئەوروپا كۆچیان كردبوو گەڕانەوە، ئەوەبوو لە كۆتایى مانگى مارسى ساڵى 1970 كۆمیتەى ناوەندى كاتى حیزبى دیموكرات بڕیارى دا، كە بەرنامە و پەیڕەوى تازە بۆ سێیەمین كۆنفرانس بۆ حوزەیرانى 1970 ئامادە بكات و رابەرێكى نوێش بۆ كۆمیتەى ناوەندى حیزب هەڵبژێرێت، حیزبى دیموكرات لە كۆنفرانسى سێیەمەوە بەرەو هەڵوێستى پێشكەوتوخوازى جارانى گەڕایەوە، كە ئەم هەنگاوەش بە قازانجى خەباتى چەكدارى و هاوكارى لەگەڵ رێكخراوەكانى دیكەى ئێران لە دژى رژێمى (شا) هەڵوێستى نواند، كە بەرنامەكەشیان لەوكاتەدا لە چوارچێوەى (خەبات بۆ ریفۆرمى سەرەكى كۆمەڵایەتى، دیموكراتى بۆ ئێران و مافى نەتەوەیى كورد) بەرجەستە بوو، هەر لەو كۆنفرانسەشدا شەهید (عەبدولڕەحمان قاسملۆ) بە سكرتێرى گشتى حیزب دەستنیشانكرا.

پەیوەندى حیزبى دیموكرات و حیزبى بەعس
لە هاوینى ساڵى 1972 (بارزانى) پەیوەندى خۆى بە شێوەیەكى نا رەسمى لەگەڵ حكومەتى عێراق وەستانبدوو، ئەم وەستاندنە لە ساڵى 1974 بە رەسمى راگەیەندرا، لە بەهارى 1973 حیزبى دیموكرات نووسینگەى مەكتەبى سیاسیى خۆى لە بەغداد بە رەسمى كردەوە، حكومەتى عێراق كۆمەكى ماددى و سەربازى پێشكەش دەكردن، هەردوولایان دەربارەى چۆنایەتى و چەندایەتى ئەم كۆمەكانە بێدەنگ بوون، ئەم كارەش لە نێوان هەردوولادا بە گومان مایەوە ئەو هەلومەرجە زۆرى نەخایاند لە 11ى مارسى 1974 دووبارە ناكۆكى نێوان كورد و حكومەتى بەعس دەستى پێكردەوە، لەم پێناوەدا رابەرانى حیزبى دیموكرات ئامادە نەبوون داواى حكومەتى بەعس بۆ مەحكومكردنى (بارزانى) پەسەند بكەن و رازى نەبوون لە بڵاوكراوەى (كوردستان)دا كە ئۆرگانى حیزبى دیموكرات بوو ئەو مەبەستە جێبەجێ بكەن، وە بەعسیەكانیش لە تۆڵەى ئەو هەڵوێستەى حیزبى دیموكراتدا تەواوى كۆمەكیەكانى لە حیزبى دیموكرات بڕى و ئاگاداریان كردنەوە كە بەغدا بەجێ بهێڵن و بەدواى شوێنى تردا بۆ چالاكى و ژیانیان بگەڕێن، بەمجۆرە پەیوەندى نێوان بەعس و حیزبى دیموكرات بەرەو نەمان چوو، جارێكی تریش رابەرانى ئەو حیزبە بەرەو وڵاتان پەناهەندە بوون.

كورتەیەك لە پانۆراماى خانەوادەى قاسملۆ
عەبدولڕەحمان قاسملۆ 1930 هاتۆتە دنیاوە باوكى شەهید واتە محەممەدى قاسملۆ (1870_ 1964) دەرەبەگێكى كورد بووە و خاوەنى 7 دێهات بووە كە ناوى یەكێك لە دێیەكان قسملۆى ناوبووە، كە لە پاشاندا ئەم ناوە بوەتە نازناوى خانەوادەكەیان.
محەممەد قاسملۆ (26) ژنى هێناوە كە لە ناویاندا دایكى عەبددولڕەحمان قاسملۆ بووە، لە ماوەى جەنگى یەكەمدا ستەمگەرى و داگیركارى سوپاى رووس یادەوەرى تاڵى لە مێشكى باوكى شەهید عەبدولڕەحماندا بەجێ هێشتبوو، لە جەنگى دووەمدا محەممەد قاسملۆ بڕیارى دابوو بە هاتنى هێزەكانى سۆڤیەت لە 1941 لەگەڵ خێزانەكەیدا كوردستان بەجێ بهێڵێت، عەبدولڕەحمان قاسملۆ ئەوكات گەنجێك بوو هێشتا تەمەنى 10 ساڵى تەواو نەكردبوو، دەستپیشخەرى كرد كە پڕۆژەكانى باوكى لە ئەستۆ بگرێت و سەردەمى خوێندنیشى لە قورئانەوە دەست پێكردبوو، تەسەوف و عیرفانى گوزەراندبوو، لە شیعربازیشدا دەستى باڵاى هەبوو، شەهید قاسملۆ وەك زۆربەى لاوى ئەو سەردەمەى خۆى بەرهەمەكانى ماركسى لە مێشكیدا دەگوزەراند و هەمیشە خەریكى خۆ رۆشنبیركردنى سیاسیى خۆى بوو.

تەمەنى لاوێتى و سەرەتاى كارى سیاسیى شەهید قاسملۆ
شەهید قاسملۆ لە بوارى خوێندندا لاوێكى زیرەك و بەتوانا بوو، هەربۆیە بۆ تەواوكردنى خوێندن و سودوەرگرتن لە ناردنى خوێندكاران بۆ دەرەوەى وڵات لە سەردەمى حكومەتى شاهنشایى دەچێتە وڵاتى فەرەنسا، كە لەوێش بیر و باوەڕى شۆڕشگێڕى لا زیاتر دەبێت و بەشدارى كارى سیاسیى دەكات، پشكى خوێندنى خۆى لە سایەى كارى سیاسیدا لە دەست دەدات، پاشان لە پێناو بەردەوام بوونى خوێندنەكەى روو لە چیكۆسلۆفاكیا دەكات، كە ئەوكاتە لاوانى پێشكەوتوخوازى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە خوێندنى خۆڕایى لەو وڵاتانە سودوەردەگرن، ئەویش توانى لەوێ لە بەشى ئابوورى خوێندنەكەى بەردەوام بێت، هەر لە چیكۆسلۆفاكیا ژیانى هاوسەرێتى لەگەڵ (HELENE KRUICH) پێكبهێنێت و دوو كچى بە ناوى (مینا و هیوا) لێببێت، پاش ئەوەى لە زانكۆى پراگ ماجستێرى لە ئابوورى بە دەست هێنا بەرەو ئێران گەڕایەوە، كە لەو سەردەمەدا واتە لە ساڵى 1951 (موسەددەق) سەرۆك وەزیران بوو، حیزبى دیموكرات بە رابەرى (عەزیزى یوسفى و غەنى بلوریان) لە گەشەسەندندا بوو، بەڵام ئەوكات شەهید قاسملۆ لە ناو حیزبى (تودە) چالاكى دەكرد، پاش كۆدێتاى دژى موسەددەق لە 19ى ئابى 1953 قاسملۆ چەند هەفتەیەك لە تەورێز خۆى شاردەوە، پاشان لە راپەڕینى سوپا كە دەبوایە لە لایەن حیزبى (تودە)وە ساز بكرایە گەڕایەوە بۆ تاران، بەڵام راپەڕینەكە سەرى نەگرت و لەو حاڵەتەدا دوو مانگ لە مهاباد لە ماڵى هاوسەرى قازى محەممەد خۆى حەشاردا، لەو ماوەیەدا قاسملۆ توانى ئەو كتێبانەى كە قازى محەممەد لە كتێبخانەكەیدا هەیبوون دەربارەى چەوساندنەوەى میللەتى كورد موتاڵا بكات، پاشان خۆشاردنەوەى قاسملۆ لە دەوروبەرى دێهاتەكانى مهاباددا نزیكەى 2 ساڵى خایاند، وە قاسملۆ لە یەكەمین كۆنفرانسى یەكەمدا كە لە ساڵى 1955 لە كێوەكانى ناوچەى مهاباد و لە دوورى 30 كیلۆمەترى ئەو شارە بەشدارى كرد، پاشان بەنهێنى بەرەو عێراق چوو، ماوەى یەك مانگ لە ماڵى خوالێخۆشبوو ئەدیب و سیاسەتمەدار (ئیبراهیم ئەحمەد) مایەوە، پاشان لە بەغدا لە لای سیاسەتمەدار (نورى شاوەیس) نیشتەجێ بوو. ساڵى 1958 لە دواى شۆڕشى عێراق و پاش 15 رۆژە لە گەڕانەوەى (بارزانى) لە سۆڤیەت قاسملۆ لەگەڵ هاوسەرەكەى لە شارى بەغدا ماڵێكى پەیداكردوو رۆژانە لەگەڵ (بارزانى) دیدارى دەكرد، لە مارسى 1960 كاتێك عەبدولكەریم قاسم رابەرانى حیزبى دیموكراتى بە تاوانى كۆمۆنیست تاوانباركرد، قاسملۆ هۆشدارى بە بارزانى دا و پێى وت: "عەبدولكەریم قاسم یاریتان پێ دەكات ئەمڕۆ هێرش بۆ كۆمۆنیستەكان دەكات، سبەینێ پەلامارى ئێوەش دەدات"، بارزانى لە وەڵامدا وتى: "من ناتوانم بە نهێنى بژیم هەركاتێك هەل و مەرج ئامادە بوو دەچمە شاخ"، قاسملۆ گەڕایەوە بۆ پراگ و تا ساڵى 1970 مایەوە و نامەى دكتۆراكەى لە بەشى ئابوورى سەبارەت بە (ئابوورى كوردستان) تەواوكرد، دواتر لە لەندەن بە چاپى گەیاند لە زانكۆى (sanint charles) دەستى بە وانە وتنەوە كرد، پاشان بە هۆى كارى سیاسیى و لە پێناو حیزبدا گەڕایەوە بەغدا.
لە ساڵى 1971 قاسملۆ بوو بە راوێژكارى وەزارەتى پلاندانان و بە سكرتێرى گشتى حیزب هەڵبژێردرا.

دەركردنى قاسملۆ لە پراگ
بە خوێندنەوەى مێژووى قۆناغەكانى خەباتى گەلى كورد بێت، كەم تا زۆر خوێنەرى كورد ئاشنایەتى تەواوى لەگەڵ سیاسەتى وڵاتانى زلهێز پەیداكردووە، تا رادەیەك خوێنەر دەركى بەوەكردووە كە ئەو وڵاتە زلهێزانە چەند بەرژەوەند پەرستن و رابەرانیشیان چەندە ئیزدیواجین لە بەڵێن و هەڵسوكەتەكانیاندا، ئەوەتا لەم نمونەیەدا دەبینین كاتێك پەیوەندیەكانى حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران لەگەڵ حیزبى تودەدا بەرەو نەمان دەچێت، چیكۆسلۆفاكیا لەو سەردەمەدا بە مەبەستى پاراستنى هاوپشتیان لەگەڵ حیزبەكانى برایاندا واتە (تودە)ى ئێران فشار بۆ كەسایەتى قاسملۆ دێنن، كە پراگ بەجێ بهێڵێت و جێگەیەكى تر بۆ خۆى پەیدا بكات، ئەوەبوو كە قاسملۆ پراگى بەجێهێشت و لە نیسانى ساڵى 1976 لە پاریس نیشتەجێ دەبێت، ئەم هەڵوێستە تەنها لە رابەرانى وڵاتى چیكۆسلۆفاكیا نەبوو، بەڵكو بە پێى ئەزمونەكانى سیاسەتى كۆمۆنیستى كاریگەرى خستبووە سەر هەموو ئەو كەسانەى كە لە قوتابخانەى كۆمۆنیستدا پەروەردە دەبوون، دەتوانین بڵێین ئەوانەى كە پەروەردەى هەمان قوتابخانەن لە ناخدا خاوەنى هەمان ئیزدیواجیەتن، دەسەڵاتدارانى وڵاتى چیكۆسلۆفاكیا بە دەركردنى تەنها قاسملۆ گومانەكانیان نەڕەویەوە بۆیە دواى چەند مانگێك فشاریان بۆ هاوسەرەكەى قاسملۆش هێنا و ئەویش دەبوایە یا وڵاتەكەى جێبهێڵێت، یا لە قاسملۆ جیا ببێتەوە، بەڵام پاشان هاوسەرەكەى لە پاریس پەیوەندى بە قاسملۆوە كرد.

هاتنە سەر حوكمى دەسەڵاتى ئیسلامى لە ئێران
بە پێى زۆرینەى قسەى چاودێرانى سسیاسیى لەو سەردەمەدا هەرگیز چاوەڕوان نەدەكرا كە دەسەڵاتێكى سیاسیى ئیسلامى لە ئێراندا بەو شێوەیە باڵادەست ببێت و ببێتە دەسەڵاتێكى رەها، چونكە لەو كاتەدا میللەتى ئێران دژى دامودەزگاكانى حكومەتى شاهنشایى دەوەستانەوە زۆرینەى چاودێران پێشبینیان ئەوە بوو، كە ئۆپۆسزیۆنى ئێران بەسەر كارەكاندا زاڵ بێت و دەسەڵات بەدەستەوە بگرێت، بەڵام ئەو پێشبینیانە هەمووى پێچەوانە دەرچوو، ئەویش بۆ ئەوە دەگەڕایەوە كە لەو كاتەدا باڵە سیاسیەكانى ئێران هاوڕا و هاودەنگ نەبوون بۆ خۆ رێكخستنى دەسەڵاتى ئایندە، كە لە سەرووى هەمووشیانەوە بێهێزى حیزبى (تودە) لە قیادە و قەوائیدیان دەبینرا، جگە لە قسەى زل و بێ كردارى هیچیتریان نەبوو، حیزبى (تودە) ئەوەندەى خۆى بۆ لێكهەڵوەشاندنى بزوتنەوە نەتەوەییەكان خۆى سازدەدا، ئەوەندە ئامادەباشى نەبوو كە بەرامبەر بە هێزە ئیسلامیەكان بوەستێتەوە، ئەمەش بە پێى ئەزموونە سیاسیەكان هەمان دەردوو نەخۆشى حیزبى شیوعى عێراق بوو كە لە سەردەمانى خۆیدا بیرى لێدەكردەوە، هەربۆیە لەوكاتەدا زۆرینەى رابەرانى حیزبى (تودە) فەشەلیان هێناو هەندێكیشیان ئاڵاى سپییان بە رووى ئیسلامى سیاسیا هەڵكرد، لەو ناوەشدا تەنها حیزبى دیموكرات لەگەڵ كۆمەڵەى ئێراندا بە فیعلى مانەوە، پاشان كۆمەڵەى ئێرانیش چەندین ساڵ لە تێڕوانینیان بۆ خەباتى نەتەوایەتى ئەوەبوو زۆرینەیان بە هۆش هاتنەوە.

خۆپیشاندانەكانى كوردستانى ئێران
ئەو دەمەى تەرمى عەزیزى یوسفى كە یەكێك لە رابەرانى مێژووى حیزبى دیموكرات بوو، كە لە ساڵى 1977 دواى بیست ساڵ لە زیندان ئازاد كرابوو، هێندەى نەخایاند كۆچى دوایى كرد و بە رێپێوانێكى بە شكۆ و لە رۆژى 9ى حوزەیرانى 1978 بە رێوەچوو، كە هاوكات بوو لەگەڵ تەواوى خۆپیشاندانەكانى شارە كورد نشینەكان دژى دەسەڵاتى (شا)، كە لەو سەردەمەدا قاسملۆ بە نهێنى شەوانە لە رێگاى (جڵدیان)ەوە دەچووە مهاباد، كە ئەوكاتە ئێران هەلومەرجى دوایین رۆژەكانى پاشایەتى بە خۆیەوە دەبینى، خۆپیشاندەران هەموو رێگاكانیان بە تایەى ئۆتۆمبێل گرتبوو، قاسملۆ بۆ ماوەى زیاتر لە یەك مان لە مهاباد مایەوە، بەڵام لەوكاتەدا زۆر كەس هەستیان بە بوونى قاسملۆ لە مهاباد كردبوو، هەربۆیە لە دواییدا شەهید (سەعیدى شەرەفكەندى) بردیە لاى خۆى بۆ تاران و لەو شارە شاردیەوە، ئەوەندەى كە قاسملۆ بە نهێنى لە تاران بوو، توانى لەگەڵ (ئاغاى سادق وەزیرى) كە 25 ساڵ پێشتر لێپرسراوى بەشێك بوو لە حیزبى (تودە) كە ئەوكات قاسملۆش لەگەڵ ئەواندا بوو، لە ماڵى (سەعید شەرەفكەندى) بە دیدارى یەكتر گەیشتن، (ئاغاى سادق وەزیرى) لە ئەرستۆكرات و خێزانى دەسەڵاتدارى میرنشینى ئەردەڵان بوو لە سنە، پارێزەرى دادناسى بوو كە خۆى رێزێكى زۆرى لە قاسملۆ دەگرت، هەموو رۆژێكى هەینى قاسملۆ و ئاغاى وەزیرى دیدارى نهێنیان هەبوو، لەو دیدارانەدا رۆژێك ئاغاى سادق وەزیرى تێبینى و پێشهاتەكانى خۆى بە قاسملۆ گوت، پێشنیارى كردو وتى: "دەبێت كەسێكى رۆحانى كورد لە دژى خومەینى قوتبكرێتەوە، كە لەگەڵ ئێمەدا هاوڕا بێت"، لەو سەردەمەدا چەند ناوێكیان بە مێشكدا هات لەوانە (ئەحمەدى موفتى زادە) كە خەڵگى سنە بوو، بەڵام پەشیمان بوونەوە، چونكە ئەحمەدى موفتى زادە لە رادەبەدەر كەسێكى موحافزكار بوو، پاشان (شێخ عزەددینى حسەینى) ئیمام جومعەى مهابادیان دەستنیشان كرد و لە لایەن حیزبى دیموكراتەوە پشتیوانى لێكرا، پاشان لە كۆنترۆڵى حیزبى دیموكرات دەرچوو و بوە ئامرازى دەستى كۆمەڵە.

هەنگاوەكانى حیزبى دیموكرات
دواى دەركپێكردنى گرتنە دەستى دەسەڵاتى سیاسیى لە لایەن خومەینیەوە حیزبى دیموكرات هاوشانى هەموو حیزب و لایەنە سیاسیەكان لە هەوڵى بێوچاندا بوو، هەر لە سەردەمى یەكەم راپەڕینى سەردەشتەوە تا دەگاتە شكستى هێزەكانى حیزبى دیموكرات لە سەردەشت و روو كردنە شاخ، واتە دانانى بارەگا لە شاخ، بەڵام هەوڵەكانى حیزبى دیموكرات بەردەوام بوو لە دانوستاندن هەروەك یەكەم دانوستان لەگەڵ (مەهدى بازرگان، داریوشى فروهەر جێگرى سەرۆكى بەرەى نیشتیمانى و سەرۆكى حیزبى گەلى ئێران) لەگەڵ وەفدى دیموكرات و كۆمەڵەدا، دواى رووداوى خوێناوى سنە دانوستانى راستەوخۆ لە لایەن لەگەڵ خومەینی دا لە (قوم) كرا، لێ بێ ئەنجام بوو، دواى رووداوە ناخۆشەكەى نەغەدە كە بە 3 رۆژ دەژمێردرێ لە ساڵى 1979 كە ئەم رووداوەش لە لایەن (مەلا حەسەنى) لێپرسراوى دینى ورمێ ناوزەند كراوە، چونكە مەلا حەسەن چەكى بەسەر (قەرە پاپا)كاندا كە خێڵێكى ئازەرى بوو دابەشكردبوو، لە هەمانكاتدا رۆژى 7ى سێپتەمبەرى ساڵى 1979 پێشمەرگەكانى پارتى دیموكراتى كوردستانى عێراق لە باڵەخانەیەكدا لە شارى شنۆ رێپێوانى كوردى شارى شنۆیان دابووە بەر رێژنەى گوللە، كە ئەو رێپێوانەش لە لایەن حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێرانەوە ئەنجامدرابوو، هەر لەو پێناوەشدا حیزبى دیموكرات بە رابەرى قاسملۆ و جەلیل گادانى بۆ گفتوگۆ كردن لەگەڵ خومەینى بەرەو قوم بەڕێكەوتن، بەڵام ئەمجارەش هەنگاوەكانى گفتوگۆ لەگەڵ خومەینى بێ ئەنجام مایەوە، چونكە خومەینى بە هیچ شێوەیەك ئامادە نەبوو تۆزقاڵێك دان بە مافى كورد لە چوارچێوەى ئێراندا بنێت، بەڵام حیزبى دیموكرات بەردەوام بوو لە دابینكردنى نەخشەى ئایندەدا، وەك بەشدار بوون لە هەڵبژاردنى ئەنجومەنى شارەزایان (خبرگان)، كە ئەنجومەنێكى بچوك بوو، دەبوایە دەقى یاساى بنەڕەتى دەستووریان نوێ بكردایەتەوە، قاسملۆ 113773 دەنگى لە نێوان 325000 دەنگدا لە ئازەرباینجانى رۆژئاوا بە دەستهێنا، بەڵام دوو نوێنەرى تر كە مەلا بوون یەكێكیان لایەنگرى خومەینى و ئەوی دیكەیان لایەنگرى شەریعەت مەدارى هەڵبژێردرابوون، حیزبى دیموكرات لەو باوەڕەدا بوو كە غەنى بلوریان بە 105 هەزار دەنگ هەڵبژێردرابوو، بەڵام دەركەوتبوو كە ئەنجامى هەڵبژاردنەكە دەستكارى كرابوو، بەشدارى كردنى ریفراندۆم دەربارەى دەستوور و پێشنیاركردنى خودموختارى حكومەت لە دیسامبەرى 1979 بە 14 خاڵ و بەشدارى كوردان لە كارى پەرلەماندا دەركەوت كە كارى تێپەڕكردن بوو لە لایەن خودى خومەینى و دارودەستەكەیەوە، چونكە بۆ هەر سەركەوتنێكى كوردان لە هەڵبژاردنەكاندا دەسەڵاتى خومەینى بیانوویەكیان دەدۆزیەوە و پاشان هەڵیاندەوەشاندەوە، وەك چۆن لە هەڵبژاردنى پەرلەمان لە رۆژى 14ى مارسى 1979 غەنى بلوریان كاندیدى حیزبى دیموكرات بوو بە 29396 دەنگ واتە لە سەدا نەوەدى دەنگەكان هەڵبژێردرابوو، بەڵام وەزیرى ناوخۆى ئەوكات كە هاشمى رەفسنجانى بوو هەڵبژاردنى شارەكانى مەریوان و سەقز و بانەى بە بەهانەى ئەوەى كە لەم شارانەدا گرووپى چەكدارى نادەوڵەتى هەبوو هەڵوەشاندەوە.

گرووپى 7 نەفەرى
بەگشتى لە جیهاندا ئەحزابى چەپ، بە تایبەتى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەمیشە رەفتارێكى ناجوامێرانەیان بەرامبەر بزوتنەوە نەتەوەییەكان هەبووە، لە ناخیاندا بەردەوام دروشمێك هەبووە (گەر پێم نەكرێ پێم تێك دەدرێ)یان بەرز كردوەتەوە، بۆ ئەم بەڵگەیەش ئەوەتا حیزبى (تودە)ى ئێران باشترین نموونەیە بۆ تێگەیشتنى ئەحزابى چەپ، چونكە هەركاتێك ئەحزابى كۆمۆنیستى نەیتوانیبێت بەرەوو رووى دوژمنى سەرەى بوبێتەوە ئەوا لە پاڵ هاوڕێیەتى و دۆستایەتیكردندا هەمیشە هەوڵى تێكدانى ریزەكانى بزوتنەوەى نەتەوایەتیان داوە، كە ئەمەش سەرەنجام بە قازانجى دوژمن تەواو بووە، كە لە كاتێكدا ئەحزابى كۆمۆنیست بەردەوام بزوتنە نەتەوەییەكانیان بە وردە بۆرژواز و دواكەوتوو دادەنا، كەچى هەر پاشان ئەوە هەر كۆمۆنیستەكان بوون بۆ جیابوونەوەى خۆیان لە گۆڕپانى سیاسیدا ژیراوژێر، یا نا راستەوخۆ و راستەوخۆ لە پێناو بەرژەوەندى ئاغا سۆڤیەتیەكانیاندا لە ناوچە جیا جیاكانى رۆژهەڵاتدا لە خزمەتى دەسەڵاتى بورژوازى و دواكەوتوویى و دیكتاتۆر و خێڵەكیەكاندا بوون، بۆیە لە سەردەمى گۆڕانكاریەكانى دەسەڵاتى ئێراندا لە ساڵى 1980 حیزبى (تودە) لە ژێر فشارى یەكێتى سوڤیەتى ئەوكات (تودە) تا دوایین رادەى نەفەسى هاوكارى لەگەڵ خومەینى دا كرد، كە لەوكاتەدا بە پێى بەڵگەكان ئاشكرایە كە حیزبى (تودە) یەكێك لەو هۆكارانە بووە كە خومەینى و كۆمارى ئیسلامى سەركەوتوو بووە، هەر بۆیە لەو سەرو بەندەدا (كیا نورى) سكرتێرى گشتى حیزبى (تودە) بە (غەنى بلوریان) دەڵێ: "ئەگەر تۆ رابەرى حیزبى دیموكرات بگۆڕى ئەوا رێككەوتننامەیەك لەگەڵ تۆدا ئیمزا دەكەین و ئێوە دەتوانن دەزگاكانى خودموختارى ئیدارە بكەن"، غەنى بلوریان كە قارەمانێكى سیاسیى سەردەمى دژى دەسەڵاتى (شا) بوو هاوكات 20 ساڵ زیاتر لە بەندینخانەدا ژیانى بردبووە سەر بە تەواوى چووبوە ژێر كاریگەرى (كیا نورى) و حیزبى (تودە)وە، ئەو هەوڵانەى كە حیزبى تودە دەیدا بۆ سەركەوتنى دەسەڵاتى خومەینى لە پاشان هەر حیزبى (تودە)ش بووە ئامانجى تەكفیر و سەركوتكردن لە لایەن خومەینیەوە، بەڵام حیزبى (تودە) گەورەترین گورزى نامەردى لە ریزەكانى دیموكرات دا كە لەو سەردەمەدا 6 ئەندامى كۆمیتەى ناوەندى لە ریزەكانى حیزبى دیموكرات بە ناوى (ئەحمەدى عەزیزى، فەوزیەى قازى، نویدى موعینى، رەحیمى سەیفى قازى، فاروقى كەیخوسرەوى، مامۆستا هێمنى شاعیر)، بە رابەرایەتى غەنى بلوریان لە حیزبى دیموكرات جیا بوونەوە، كە لە پاشاندا هیچ ئەنجامێكى سەركەوتنیان بە دەست نەهێنا، جگە لە شكست و ماڵ وێرانى بۆ ریزەكانى حیزبى دیموكرات هیچى تر نەبوو، كە لە پاشاندا غەنى بلوریانیش بەرەو چیكۆسلۆفاكیا پەناهەندە بوو.

رێبەرایەتى شۆڕشگێڕ
دواى ئەو هەموو كارەسات و ماندوبوونانەى رێبەرانى دیموكرات لە پێناو گەیشتن بە مافەكانى گەلى كورد لە كوردستانى ئێراندا، روو بە روو بوونەوەى دژوار لە ئاست ئەو داوایانەدا لەگەڵ رژێمى سەرسەختى ئیسلامیدا، كەچى ئەو حیزبە لە ناو ئاپۆڕاى ئەو هەموو ئاڵۆزیەدا هێشتا قسە و قسەڵۆكى كۆمۆنیستەكان و رێكخراوە بە چەپ كراوەكان دنەدانیان لە لایەن حیزبى كۆمۆنیستى ئێرانەوە بەرۆكى بەرنەدەدا و ئەوان هەمیشە لە هەنگاوناندا بوون بۆ تێكدانى ریزەكانى دیموكرات، هەربۆیە دوا هەڵگیرساندنى چەند شەرێكى ناوخۆ لە نێوان دیموكرات و كۆمەڵە، كە لە دوایشدا روون بوەوە هەڵگیرسانى ئەو جۆرە شەڕانە لە پێناو كۆمۆنیستەكاندا بوو، بەڵام خۆشبەختانە نەتوانرا بە ئامانجى راستەقینەى خۆیان بگەن، بەڵام لە گورز وەشاندنى نامەردى و تێكدانى ریزەكانى دیموكرات بەردەوام بوون، بۆیە دواى جیابوونەوەى حیزبى دیموكرات لە پەیوەندى لەگەڵ موجتهیدى خەلق بۆ بەشداربوون لە شوراى میللى مقاوەمەت حیزبى دیموكرات بێهێزیەكى پێوە دیار بوو، هەربۆیە لە كۆنگرەى 8دا لە ساڵى 1988 (15) ئەندامى كۆمیتەى ناوەندى لە حیزب جیابوونەوە، رێكخراوێكى تازەیان بە ناوى حیزبى دیموكراتى كوردستانى ئێران_ رێبەرایەتى شۆڕشگێڕ دامەزراند، لە بەیاننامەى ئەو باڵە جودابووەى ئەو سەردەمەدا هاتبوو كە بە تەواوى رەخنەكانیان لە دەسەڵاتى شەهید قاسملۆ گرتبوو، بەڵام بە مێژووى شەهید بوونى گیان بەختكردنى قاسملۆ لە پێناو داوا رەواكانى مافى گەلى كورددا هەموو ئەو هێرش و پەلامار و قسە و قسەڵۆكانەى كە كۆمۆنیست و زڕ براى كۆمۆنیستەكان لە سایەى بەرژەوەندی كۆمۆنیستەكان بە حیزبى دیموكرات و قاسملۆیان دەگوت پوچەڵ بوەوە، چونكە قاسملۆ سەلماندى گەر بە بەختكردنى گیانى خۆشى بێت ئامادەیە بەردەوامى بدات بۆ هەموو هەنگاوەكانى سیاسەت لە پێناو میللەتدا، چونكە لە دواى لە سێدارەدانى شێخ سەعید و قازى محەممەد دوایین سەركردەى كورد بوو، كە بە دەستى خوێنمژ و دوژمنى كورد شەهید بكرێت، وە هەر شەهید بوونى قاسملۆش بوو كە تاكو ئێستاكەش كۆمۆنیست و نەیارەكانى لە ئاست مەرگیدا شەرمەزارن.

بە مەرگیش بێت دەست لە مافەكان هەڵناگرین
لاپەڕەكانى مێژووى خەباتى گەلى كورد سەلماندوویانە كە زۆرینەى رابەرانى راستەقینەى شۆڕش و حیزبەكان گەر بە گیان بەختكردنى خۆشیان بوبێت، بەردەوام بوون لەو رێبازە پیرۆزەدا، هەربۆیە بە پێى ئەزمونەكانى حیزبى دیموكرات، دواى ئەو هەموو كارەسات و ماڵ وێرانى و نەهامەتیە هێشتا رابەرانى حیزبى دیموكرات بۆ گەیشتن بە مافە رەواكان ئامادە بوون، كە لەگەڵ دوژمندا بۆ گفتوگۆكردن بەردەوام بن، هەرچەندە چەندین جار لە لایەن هاوڕێیان و دۆستانیانەوە ئاگادارى هەنگاوەكانى دوژمنانیان كردبوونەوە، بەڵام ئەوان سوور بوون لەسەر بەردەوام بوونى گفتوگۆ لە پێناو ئامانجەكانى گەلى كورددا، ئەوەبوو یەكەم هەنگاوى گیان بەختكردن لە شەهید قاسملۆوە دەستى پێكرد، كە لە 13ى تەموزى ساڵى 1989 لە لایەن كاربەدەستانى تایبەتى ئێران عەبدولڕەحمان قاسملۆ بۆ گفتوگۆ چووبوو بۆ ڤیەننا، كەچى لە لایەن رژێمى ئاخوندى ئێرانەوە شەهید كرا، چیرۆكى شەهیدكردنى قاسملۆ بە نووسینى چەندین كتێب تەواو نابێت تاكو ئێستاش روونكردنەوەى جۆراوجۆر لە لایەن رۆژنامەنووسانى بیانیەوە لەسەر بڵاو دەكرێنەوە.
دواى 3 ساڵ بەسەر مەرگى شەهید قاسملۆ جارێكى تر دەسەڵاتداران و دوژمنى كورد نەخشەى نوێى كارى تیرۆركردنیان بەرامبەر رابەرانى حیزبى دیموكرات هێنایە گۆڕێ و لە هەوڵى بەردەوامى خۆیاندا بوون، ئەوەبوو لە هاوینى ساڵى 1992 كاتێك كە (سەعیدى شەرەفكەندى) سكرتێرى دیموكرات كە بانگهێشتكرابوو بۆ كۆنگرەى سۆسیال ئەنتەرناسیۆنالیست، كە لە بەرلین بەشدارى تێدا بكات، سەعیدى شەرەفكەندى بوو بە داوێكەوە كە لە دیدارى نوێنەرانى پارتە بچوكە ئێرانیەكاندا لە 17ى سیپتەمبەرى 1992 لە دەرەوەى وڵات شەهید كرا، هەتا لە ماوەى 3 ساڵدا دوو كەس لە رابەرانى بێ هاوتاى حیزبى دیموكرات لە دەست چوون، هەرچەندە تاكو ئێستا لێكۆڵینەوەى گشتى لەو رووداوە جەرگبڕ و دۆسیەى تاوانە بە ئەنجامێك نەگەیشتووە، بەڵام خەبات و تێكۆشانى حیزبى دیموكرات هەر بەردەوامە.

ناڕۆشنى ئایندەى حیزبى دیموكرات لە سایەى پارتى و یەكێتى
دواى تێپەڕبوونى ئەو كارەساتە جەرگبڕەى كە بەسەر میللەتى كورد بەگشتى و حیزبى دیموكرات بە تایبەتى لە رووى شەهیدكردنى رابەرانیەوە ئەنجامدرا، ئەودەمە ئۆتۆماتیكى (مستەفاى هیجرى) بوو بە سكرتێرى گشتى حیزبى دیموكرات، لە سەردەمى خۆیدا دەستپێشخەرى هەنگاونانى كارى دیبلۆماتى بەڕێوە برد و سەردانى چەندین وڵاتى كرد، وەك ئەمریكا و بەریتانیا لە نزیكەوە دیدارى لەگەڵ ئەندامانى كۆنگرێسى ئەمریكا لە واشنتۆن و كارمەندانى نەتەوەیەكگرتوەكاندا سازدا، هەر لەو كاروانە دیبلۆماتیەدا (مستەفاى هجرى) لە حوزەیرانى 1993 دیدارى لەگەڵ ئەندامانى پەرلەمان و وەزارەتى دەرەوەى بەریتانیادا كرد و پێشنیارى رێگەگرتن لە جۆرى پەیوەندیەكانیان لەگەڵ ئێراندا باس لێوە كردن، لەو سەردەمەدا (مامۆستا عەبدوڵڵا حەسەن زادە) جێگرى سكرتێرى حیزب دەبوایە بە پەلە بارەگاكانیان بگوێزنەوە، چونكە لە مارسى 1993 هێزەكانى ئێران ناوەندى بارەگاكانى حیزبى دیموكراتیان كردبووە ئامانجى سەرەكى، پاشان بۆمبارانكردنى بارەگاكانیان لە لایەن 6 فڕۆكەى ئێرانیەوە تا دەهات بە ئاگرى تۆپە دوور هاوێژەكانیش بەردەوام بوون، تا واى لێهات لە نیسانى 1993 ئێران بە قوڵایى 5 كیلۆمەتر چووە ناو خاكى عێراقەوە و جگە لە بارەگاكانى دیموكرات 200 خێزانى سەر بە دیموكرات لە ناوچەى قەندیل بوونە ئامانجى ئەو ئاگر بارانە و ئاوارە بوون.

هەڵوێستى پارتى دیموكراتى كوردستانى عێراق
دواى ئەوەى شاندێكى ئێران بە تایبەتى (جەعفەرى رەحیمى) سەرۆكى دەزگاى ئیتڵاعاتى سوپاى پاسداران و (محەممەدى محەممەدى) سەرۆكى نووسینگەى رەفسنجانى سەردانى كوردستانى عێراقیان كرد لە هەولێر، پاشان دوایان لە پارتى دیموكراتى كوردستان كرد، كە داوا لە حیزبى دیموكرات بكات چەك دابنێن، بەڵام پارتى داواى لە حیزبى دیموكرات كرد كە ناوەندى خۆیان بگوێزنەوە كە ئەم داوایەش دواى گەڕانەوەى چەند رۆژێك بوو لە دواى گەڕانەوەى (مستەفاى هجرى) سكرتێرى حیزب دێت، ئەوانیش بە ناچارى خەستەخانە و بارەگاى رادیۆكەیان بۆ سەربازگەیەكى كۆنى سوپاى عێراق لە نزیك كۆیە بە دوورى 75 كیلۆمەتر گواستەوە، ئەم رووداوەش دواى كارەساتى دوو رابەرى شەهیدى وەك (قاسملۆ و شەرەفكەندى) بۆ ئایندەى حیزبێكى نەتەوەیى وەك دیموكرات گورزێكى نامەردانە و زیانێكى گەورە بوو.

هەڵوێستى یەكێتیى نیشتیمانى كوردستان
هەڵوێستەكانى یەكێتیى نیشتیمانیش هیچی كەمتر نەبوو لە هەڵوێستەكانى پارتى بەرامبەر بە حیزبى دیموكراتى ئێران، بۆیە لە كۆتایى تەموزى 1996 حیزبى دیموكرات روو بە رووى چالاكى (نیروهاى زەربەى) هێزەكانى دەستوەشانى ئێران بوو، كە 26ى تەموزى 1996 نزیكەى 2000 پاسدار لە سنوورى پێنجوێن و سلێمانى بۆ سنوورەكانى هەیبەت سوڵتان بۆ سەر بارەگاكانى حیزبى دیموكرات پێشڕەوییان كرد، بەڵام لە ئاكامى دژە هێرشى پێشمەرگەكانى حیزبى دیموكرات پاسدارانى ئێران پاشەكشەیان كرد، دواتر فڕۆكەكانى هاوپەیمانان لە دوانیوەڕۆى 29ى تەموزى 1996 لە ئاسمانى ئەو ناوچەیەدا دەسورَانەوە بۆیە ناچارى بە هاتنى شەو هێزەكانى ئێران بە هەمان رێى هاتنیان گەڕانەوە، دواى ئەو هەموو كارەساتانە نابێ بۆ مێژوو ئەوە لەبیر بكرێت، كە هێزەكانى حیزبى دیموكرات لە ساڵى 1982 تاكە شوێنێك كە بە دەستیانەوە مابوو سنوورى سەردەشت بوو، كە یەكێتیى نیشتیمانى لەوكاتەدا سەدان پێشمەرگەى بۆ هاوكاریكردنى بۆ حیزبى دیموكرات نارد لە سنوورى هێزى (گیا رەنگ)، بۆ بەڵگەى ئەم نمونەیەش لە دواى ئەنفالەكان كە بارەگاى پێشمەرگەى هەموو حیزبە سیاسیەكان كەوتنە دیوى ئێرانەوە، دەزگاى ئیتڵاعاتى ئێران لەوكاتەدا بە دواى ئەو پێشمەرگانەى یەكێتیى دا دەگەڕا، كە هاوكارى حیزبى دیموكراتیان كردبوو.

مێژووى 31ى ئاب
دواى ئەو هەموو ململانێیەى نێوان پارتى و یەكێتیى كە لەو بەینەشدا واتە پارتى یەكێتیى هەوڵى مزایەدەكردنى خۆیان دەدا بەرامبەر دوژمنەكان بۆ هاوكاریكردنیان لە پێناو لاوازكردنى حیزبى دیموكرات لە لایەن هەردووكیانەوە، بەڵام دواى هاتنى هێزەكانى ئێران بە پێى خوێندنەوەى چاودێرانى سیاسیى ئەو سەردەمە، پارتى بە سیناریۆیەكى سەر خۆى حیساب دەكرد، هەربۆیە بە زوترین كات داواى هاوكارى كردنى هێزى سەربازى لە عێراق كرد، كە تاكو ئێستاش بەو شێوەیە دەخوێندرێتەوە كە پارتى لە لایەك دەیویست بەو هێزەى عێراق ململانێى خۆى لەگەڵ یەكێتیى یەكلا بكاتەوە و هەولێر بكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵى خۆى، هەروەك واى لێهات و بە دەبابە و هێزى بەعس تەلارى پەرلەمان داگیركرا و ئاڵاى عێراقیشى لەسەر هەڵدرا، لە لایەكى تریشەوە بە پێى بەڵگە مێژووییەكان پارتى دیموكراتى كوردستانى عێراق لەگەڵ حیزبى دیموكراتى ئێراندا هاوڕا نەبووە.

دواى رووداوەكان وەڵامێكى رۆشن
دواى ئەو رووداوانە (شاهۆ حسەینى) نوێنەرى حیزبى دیموكرات لە پاریس وەڵامێكى رۆشنى دەستگیر دەبێت و دەڵێت: "بەداخەوە جەلال تاڵەبانى و مەسعود بارزانى بۆ شكستى یەكتر ئامادەن پارچەكەى دیكە كوردستان بفرۆشن"، ئەكاتەى كە جەلال تاڵەبانى رادیۆكەى ئێمەى داخست پرسیارمان لێكرد و وتمان: "تاكەى ئیمتیاز بە ئێران دەدەن؟"، ئەو لە وەڵامدا وتى: "لێرەدا كۆتایى دێت"! نكوڵى لەوە ناكرێت و مێژوو نیشانى دا كە هیچ كات ناتوانرێت بە پیلان و مزایەدە بزوتنەوەى نەتەوایەتى هیچ پارچەیەكى دیكە نابوت بكرێت، بەڵام لە هەلومەرجى ئەوكاتەدا بزوتنەوەى نەتەوەیى كوردستانى ئێران لە سایەى پارتى و یەكێتى دا تاڵترین دەورانى لاوازبوونى بە خۆیەوە بینى.

لێرەدا پرسیارێك دێتەگۆڕێ بە ئازاد بوونى كوردستانى باشوور كە دەریایەك خوێنى لە پێناودا درا، ئایا سەرانى ئەم حیزبانەى كوردستانى باشوور توانیویانە حیزب بكەنە لانكى مناڵێك كە بێ باوكە؟! كە لە كاتێكدا لە كوردستانى رۆژهەڵات سەرەتا حیزب بوو بە لانكى سەركردەكان! كە ئێستاش دروشمى خەباتى بێ وچانى نەتەوایەتى لە كوردستانى ئێراندا بەردەوام دەڵێ: "دیموكرات..دیموكرات.. حیزبى پێشڕەوى وڵات".
تێبینى: ئەم بابەتە لە ژمارە 4ى گۆڤارى چاوگ بڵاو بوەتەوە