جەنگ لە مێژووی مرۆڤایەتییدا و پەیوەندیی بە سیاسەت و ئابوورییەوە

Sunday, 03/07/2011, 12:00

شتێكی ئاشكرایە كە گۆرانكاریە ئابوریەكان بێكارێگەر نەبوە لەسەر پێكهاتەی ناوخۆی كۆمەلگای راوكەری سەردەمی كۆن كە پەیوەندی گروپەكانی مرۆڤی بەرامبەر بەیەكتریش دیاری كردوە. نیشتەجێ بوونی خەلكی جوتیار وەك دیاردەیەكی دلخۆشكەر تووشی هێرشی ئەو كۆمەلانە بوون كەنیشتەجێ نەبوون و شەری مانەوەی ژیانیان كردوە. ئەم خەلكە نیشتەجێبوانە ئامانجێكی سەرنج راكێش بووە بۆیان. لەمێژودا كۆچەریەكان هەمیشەو دوبارە راوڕوتی هاوسێ جێنشینەكانیان كردوە. دواتر كۆچەریەكان خۆشیان تێكەلاوی كۆمەلە نیشتەجێبوەكان بوون وئەمانیش لەلایەن قەبیلەكانی تری دوای ئەمان كەوتونەتە بەر هێرشیان و توشی شوكستی بوون. جەنگێكی بەردەوام بووە هی نەبوەكان دژ بە هەبوەكان. بەم شێوەو هۆ ئابوریە نوێیەو باشبوونی باری گوزەران ژمارەی دانیشتوان زوو رووی لەزیادی كردوە. ئەم دیاردەیە وای لە قەبیلەیەك دەكرد كە یان دەبوایە زەوی و زارەكەی فراوانتر بكردایە یان بەشێكی دانیشتوانەكەی بۆ ناوچەیەكی نزیكی خۆی بۆ كۆلۆنیزە كردنی شوێن بناردایە. لەگەل دروستبونی دیاردەی مولكداری جەنگیش هاتە كایەوە. لەم چركەیەوە جەنگ بوە عونسرێكی سەرەكی لە پەیوەندی گروپە جیاجیاكاندا. لەسەرجەم كەلتوری سەردەمی سەهۆل بەنددا هیچ ئیشارەیەك نیە بۆ ئەوە كە جەنگ لێرەدا رۆلی حوكمداری بینیبێت. تەنانەت لە هونەرە تحافیە سەرەتاییەكانی ئەو سەردەمە دافعی جەنگ نادیارە. بەلام ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كەلێرەو لەوێ زەبروزەنگ رووی نەدابیت.

جەنگ هەر بەتەنیا پێكدادانی راستەوخۆی چەكداری و سەربازی نیە، بەلكو لەچەندین شێوەو جۆردا بەرگ دەپۆشێت، بەلام ستراتیجیەتەكەی لەكۆتایدا هەر بۆ هەمان دەسكەوت و ئامانج دەگەرێتەوە. جەنگ شێوەی زۆرە: جەنگی ئابوری (سەرمایەو نەوت و كەرەسەی خاو، دەستگرتن بەسەر بازاری ئابوریداو بەم شێوەیە دروستكردن و بەهێزكردنی دەسەلاتی سیاسیش) بۆ نمونە هەردوو جەنگە جیهانیەكە. هەروەها جەنگی ئاین و مەزهەب (بۆ نمونە لەنێوان هندوكی و ئیسلامەكانی هندستاندا، لە نێوان كاسۆلیك و پرۆتیستانتەكان لە ئیرلەندە یان لەنێوان سونەو شێعە)، جەنگ لەپال بەكارهێنانی ئاین و بەناوی ئاینەوە بەلام لەپێناوی ئابوری و ناسیۆنالیزم و داگیركردندا، جەنگ بە ناوی دیموكراسیەتەوە بەلام بۆ لەناوبردنی دیموكراسیەت خۆی. جەنگی دەرونیی دەسەلات دژ بە گەلەكەی. هەرچەندێك باس لە جەنگ بكرێت بەلام لەبنەرەتدا فاكتەرێكی گرنگ كۆلەكەكەیەتی كە بریتیە لە ئابوری و لە سیاسەت، لەوەی كەمێژوی مرۆڤایەتی بریتی بوە لە هەولدان لەپێناوی دەسەلات و ئابوریدا، ئیتر بۆ هەر كام لەمەبەستەكان بوبێت، بۆ باش، یان بۆ خراپ. هەندێ جار جەنگ بازرگانیەو كۆمەلێكی پێ دەولەمەند دەبێت. بەلایەنی كەمەوە 3/1 ی دەولەتەكانی جیهان لەبارودۆخی جەنگدان، ئیتر بەهەر شێوەیەك لەشێوەكان. روو ئەدات كە لایەك لایەنێكی تر ناچاری جەنگ دەكات، لێرەدا جەنگ بە خواست و هەوەس كۆتایی نایەت، ئاشتیش بە تەنها لایەك نایەتە دی. راستیەكیش هەیە كە دەلێت یەكەم قوربانی لەهەموو جەنگێكدا بریتیە لە راستی.

لە پێناسەكەی Clausewitz جەنگ بەواتای درێژەپێدانی سیاسەتە بە ئامرازی تر. هەول ئەدات جەنگ وەك پێكهاتەی روداوێك تێبگات كە تێیدا لایەنێكی بەشداری جەنگ ئیرادەی خۆی بەسەر لایەنێكی تری بەشداربووی جەنگەكە بیسەپێنێ. جەنگ شێوازیك لە كردارە بەئامانجی ئەوەی بەرامبەرەكەی مەشلول بكات یان سنوری بۆ دابنێت یان بیخاتە ژێر ركێفی خۆی . جەنگیش هەروەك ئاشتی سیاسەتە. ئاشتی سیاسەتە بەبێ شەڕ، جەنگیش سیاسەتە بەرێگای جەنگ و خوێن رشتنەوە. سیاسەتیش بریتیە لە هونەری كەلك وەرگرتن لەبارودۆخەكە بۆ بەرژەوەندیەكی تایبەت. "كاتێك دەتوانین لە ناوەرۆكی جەنگ بگەین ئەگەر دەربارەی سیاسەتی دووفاقیی جەنگەكە بكۆلینەوە بەر لە هەلگیرسانی. جەنگ هەرتەنیا پێكدادانی چەكداری نێوان لایەنەكان نیە، بەلكو ململانێی توندوتیژە لەنێوان ئابوری و سیاسەت و ئایدیۆلۆژیای لایەنەكان. بە دەستپێكردنی جەنگ هەموو ئەم لایەنانەی ئاماژەیان پێدرا ئاراستەی سەركەوتن و هێنانەدی ئامانجەكانی جەنگ دەكرێن" . بەلام هەموو جەنگەكانیش هاوشێوە نین. هۆی ئەوەش دەگەرێتەوە بۆ جیاوازی هەلومەرجی مێژویی سەرهەلدانی جەنگ و هۆكانی هەلگیرسانی جەنگەكە. هەروەها ئەو ئامانجانەی كە لەپێناویاندا جەنگەكان بەرپاكراون. جگە لەمانە جەنگەكان لەرووی شوێن و كات، چەك و تفاق و شێوازی چالاكیەكان، هەروەها ژمارەی پێكدادانەكان و بەرفراوانیەوە جیاوازیان هەیە. بەلام جەنگ هەمیشە شێوەیەكی توندوتیژ بوە بۆ چارەسەركردن و بەلادا خستنی ململانێ. هەموو پێكدادانێكی چەكداری بەجەنگ دانانرێت چونكە بەبێ هەبوونی ئامانجی سیاسی، توندوتیژترین پێكدادان بەجەنگ ناژمێردرێ. رۆژانە بە دەیان پێكدادانی چەكداری لەنێوان قەبیلەكانی ناو دارستانەكانی ئەفریقیاو ئەمەزۆنای ئەمریكای لاتین ودارستانەكانی فیلیپین روو دەدەن بێئەوەی ناوەرۆكێكی سیاسی و ئایدیۆلۆژی هەبێت. ئەمانە هەمووی پێكدادانی توندوتیژن لەمێژوی رۆژانەی مرۆڤدا، بەلام وەك تێگەیشتنی جەنگ بەجەنگ ناژمێردرێن و ناچنە ناو ئەم خشتەیەوە. لێرەدا پێویستە سەرنج بۆ ئەوە رابكێشین كەبەرژەوەندی سیاسی و ئابوری ئەو چین و دەولەتەی لەجەنگدان ئامانجی جەنگەكە دیاری دەكەن بۆ نمونە جەنگی عێراق ئێران، هەروەها عێراق - كوێت.

لەم پێنج هەزار سالەی دوایی میژووی مرۆڤایەتیدا بەپێی لێكۆلینەوەی شارەزایانی مێژوو زیاتر لە 14 هەزار جەنگ تۆمار كراوە. لەم میژووی جەنگانەدا زیاتر لە 4 ملیار مرۆڤ بەجەنگ كوژراوە كە دەكاتە 3/2 ی كۆی سەرجەم ژمارەی مرۆڤایەتی ئەمرۆی سەر زەوی. بەتەنیا لە سەدەی بیستەمدا دوو جەنگی جیهانی رووی داوە. لە جەنگی دوەمی جیهانیەوە هەتا ئێستە مرۆڤ بەهۆی جەنگی ناوخۆو ناوچەییەوە نزیكەی بەقەد ژمارەی ئەوانەن كە لەجەنگی دوەمدا كوژراون. ولاتە زلهیزەكانی جیهان لە مێژووی كۆن و نوێدا بەدەیان جەنگی خوێناوی دورودرێژیان تۆمار كردوە. وەك زلهێزی كۆلۆنیالیست رویان كردە ناوچەكانی دنیا بۆ مەبەستی داگیركردن و روتاندنەوەو لەم پێناوەشدا بەدەیان ملیۆن گیانیان وێران كردوەو بەملیار جار كەرامەتی مرۆڤ لە مێژووی مرۆڤایەتیدا پێشێل كراوە. ولاتەكانی وەك بەریتانیاو فەرەنساو ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكاو هۆلەندی و پورتوغالی وئیسپانیەكان گەورەترین قەسابخانەیان لە مێژووی ئەمریكای لاتین بەرامبەر بە خەلكی ناوچەكە ئەنجامداوە بەتایبەت لەوێرانكردن و جینۆساید كردنی هندە سورەكان كەدانیشتوانی ئەسلی ئەمریكان. ئەو كاتە بەشێوە كۆلۆنیالیزمە كلاسیكیەكە، ئەمرۆ بەشێوە مۆدێرنەكە، بەلام ئەم زلهێزانە چەندین جەنگیشیان دژ بە یەكتر بەرپا كردووە لەپێناوی داگیركاریدا. لە شاریكی وەك سان پاولۆی بەرازیل بە ئاماری سالانی هەشتاكان 60%ی سەرمایەی ئەم شارە سەر بە 12 كارگەو دەولەمەندی ئەلمانیای رۆژئاوان، لەكاتێكدا خەلكی ئەم شارو ولاتە لەبارودۆخیكی هەژاریدا دەژین. ئیستەش لە چەندین لە ولاتەكانی وەك ئەفریقیا، بۆ نمونە لە باكوری ئەفریقیا وەك جەزائیر و مەغریب زمانی فەرەنسی زالە لە بواری كارگێری و قوتابخانەو بازاردا كە مێژوەكەی دەگەرێتەوە بۆ مێژوی جەنگە داگیركاریەكانی كۆلۆنیالیزمی فەرەنسی. لەناوچەی رۆژهەلاتی ناوەراستدا كۆمەلە دەولەتێكی دەستكرد لەلایەن كۆلۆنیالیزمی بەریتانی و فەرەنسیەوە دروستكران بێگوێدانە بەرژەوەندی نەتەوەكان و كەمینەكان و كۆمەلە دیكتاتۆرێك خرانە سەردەسەلات كەهەتا ئەمرۆكە گەلانی ناوچەكە پێوەی دەنالێنن و بووە سەرچاوەی دروستبونی دەیان جەنگی خوێناوی رژێمەكان دژ بەیكترو هەروەها لەنێوان دەسەلات و گەلەكانیان. لەم سەد سالەی دوایشدا بەدەگمەن ناوچەیەك هەیە لە جیهاندا كە كەم یان زۆر، راستەوخۆ، یان ناراستەوخۆ بەر شالاوی جەنگ نەكەوتبێت بەهەر شێوەیەك لە شێوەكان. ململانێی نێوان زلهێزەكانی ئەمریكاو یەكێتی سۆڤیەت لەسەر حیسابی بەرژەوەندی گەلانی"جیهانی سێ" یەكلادەكرانەوە كە هەمووی لەسەر گۆرەپانی"جیهانی سێ" بەلادا دەخران و بەم هۆیەوە بەدەیان جەنگ رویانداوە بێئەوەی ئەم دوو زلهێزە راستەوخۆ بەرامبەر بەیەكتر بجەنگن. جەنگەكان هەمووی بەوەكالەت ئەنجام ئەدران. زۆربەی ئەم جەنگانە لەبەر چەندین فاكتەر بۆ رۆژهەلاتی ناوەراست گوێزرانەوە. ئەمریكاو سۆڤیەت یەك بوون لەسەر نەگۆرینی پێكهاتەی جوگرافی ناوچەی رۆژهەلاتی ناوەراست.

لەم سەرەتای سەدەی بیست و یەكەمیشدا هەر هەمان كەلتوری جەنگ حوكم دەكات بەلام بەشێوەی تری مۆدێرن و تەكنەلۆژیای نوێ و ژیرانەترو میتۆدی تری سەردەم. بەلام ناوەرۆكەكەی هەمان رەنگی هەیە. ئەو كاتەی ئەقل و ژیری كار نەكات مرۆڤ پەنا بۆ زەبروزەنگ دەنێت. ئامارەكان ئەوە دەسەلمێنن كە لەسەرجەم كاتی مێژووی نوسراوەوە هەر سالەو نزیكەی 3 جەنگی تیدا بەرپا كراوە. لەكاتێكدا لەپەنجا سالی نێوان 1898 - 1947، (55) جەنگ رویداوە. لە بیست سالی پەنجاكان و شەستەكاندا نزیكەی 80 جەنگ و پێكدادانی چەكداری روویداوە. مێژوو نوسێك حسابی كردوە كە لەماوەی 3400 سالی بینراوی مێژوی مرۆڤایەتیدا تەنیا 243 سال بێ جەنگێكی دیارو نەزانراو بوە. لەبەر ئەوەی مرۆڤ روداوەكانی سەرگۆی زەوی لەسەردەمی زوودا زۆر بەكەم وكورتی تۆماركردوە بۆچوونی ئەوە دەكرێ كە لەراستیدا لەهەموو سەردەمێكی مێژوی هەزاران سالی دوایدا لەیەكێك، یان لە چەند شوێنێكی سەر زەوی جەنگ و پێكدادانی قورس رووی دابێت. لەسالی 1945-1970 زیاتر لە 40 جەنگی گەورەو بچووك تۆمار كراوە. شتێكی سەیر نیە كە لەبەر رۆشنایی ئەم روداو، و ئەزمونانە ئەو قەناعەتە حوكم بكات كەجەنگ بەشێكی گەورەی مێژووی مرۆڤایەتیە.

جەنگ هەمیشە رێرەوی مێژوو دەگۆرێ. سیستەمەكانی ئەوروپا خۆیان لە ئەنجامی جەنگ هاتونەتە كایەوە. سیستەمی دەولەتیی ئەوروپا بە ئامرازی هێز بەواتا بەرێگای كۆلۆنیزەكردن گوێزراوەتەوە بۆ دەرەوەی دنیای ئەوروپا. جەنگ و زەبروزەنگ زۆرجار وەك ئامرازی سیاسەت بەكارهێنراون بۆ ئامانجی سەقامگیری بەلام ئەم دیاردەیە ئەنجامی خراپی خۆیشی هەبوەو هیچ سیستەمێكی سیاسی نەگۆر نیە. ئەم جەنگانەی لەو ولاتانەی جیهانی سێ بۆ ولاتە ئەوروپیە رۆژئاواییەكان وەك هەرەشەیەكی گەورە نایەتە بەرچاو. هۆی ئەمەش ئەوەیە لە ئەوروپا كە سەدان سال گۆرەپانی گەورەی جەنگ بوە لەم 66 سالەی دوای جەنگی دوەمی جیهانی ئاشتی بەرقەرارە. بەتایبەت رۆژئاوای ئەوروپا ئەمرۆكە بەهێمنترین ناوچەكانی سەرزەمین لەقەلەم دەدرێ. یەكێتی سۆڤیەتی ئەو سەردەمەو ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەدوای جەنگی دوەمی جیهانی وەك پرەنسیب ئاشتیخوازتر نەبوون بەلكو بەهۆی هەرەشەی چەكی ئەتۆم و رۆكێتی دوورهاوێژ و راگرتنی تەرازوی چەكی ئەتۆم نەیانوێراوە راستەوخۆ جەنگ دژ بەیەكتر بەرپا بكەن. روسیای ئێستە هەر هێشتا خاوەنی ئەو كۆمەلە چەكەیە. سەرۆكی ئەمریكای ئەو كاتە رۆنالد رێگن بە پێشبركێی چەكی ئەتۆمی و سیاسەتی پێشبركێی چەك جەنگێكی ئابوری دژ بە یەكێتی سۆڤیەت بەرپاكرد كە ئەنجامەكەی بەتێكدانی ئابوری یەكێتی سۆڤیەت كۆتایی هات. مۆسكۆ و پەكین گەشەكردنی سۆسیالیزمیان لە جیهاندا بەپرۆسەو یاسایەكی نەوەستاو دادەناو هەروەك جەنگی ڤێتنامیش نیشانیدا ئەمریكاش لەدیدی خۆیەوە خۆی بەناچار دەبینی كە بەفراوانكردن و بەردەوامبوونی ناكۆكی وەلام بداتەوە. ئەم ولاتانەی "جیهانی سێ" بوونە جێگای تاقیكردنەوەی چەكی كیمیاوی و بایۆلۆجی و چەكی مۆدێرنی زەمینی بەسەر مرۆڤ و بەسەر سروشتداو لەدورەوە چاودێری ئەنجامەكانیان دەكرد هەر وەك ئەوانەی لە ڤێتنام و لە باشوری كوردستان ئەنجام دران.


هەموو 10 سالێك پێویستی مرۆڤایەتی بۆ ووزە دوو قات زیاد دەكات. یاری پۆكەری نەوت سەد سال زیاترە لەئارادایە. ئەو لایەنەی نەوتی لەدەستدا بێت دەتوانێ هەرەشەی جەنگ بكات و فشار دروست بكات. ئایا بارودۆخی وزە چۆن دەبێت ئەگەر پاشەكەوتی نەوت كۆتایی بێت بێبوونی ئالتەرناتیڤ. ئەو وزەیەی كە جەنگی زۆری لەمێژوی خۆیدا خولقاندوە.

جیاوازی نیوان هەژار و دەولەمەند لەم جیهانەدا زۆر بەخێرایی بەرەو قولتر بوونەوە دەروات. سێ دەولەمەندترین پیاوی جیهان لە (49) هەژارترین ولاتی ئەم جیهانە زیاتریان هەیە كە لەسالێكدا بتوانن بەرهەمی بهێنن. لە سەرتاسەری جیهاندا سێ ملیار مرۆڤ دەبێت رۆژانە بە كەمتر لە دوو دۆلار ئیدارە بكات. نزیكەی یەك ملیار مرۆڤ لەجیهاندا لەبارودۆخی برسێتیدا دەژی. هەژاری و بێ مافی و وێرانكردنی بەكۆمەلی مرۆڤ لە دیدی ژیان دەبنە هۆی بێهیوایی و هەلچوون و سەرلێتێكدان. دەبنە هۆی دروستكردنی پێشبركێی درندانە لەپێناوی مانەوە لە ژیان لەگشت بوارەكاندا. دیاردەیەكی خەتەرناك كە دەكرێ ببنە هۆی كەوتنەوەی دەیان جەنگی تری خوێناوی.

لە سالی 1931 كورت تۆخۆلسكی نوسیویەتی: "مرۆڤ هەرگیز هەولی نەداوە بەجدی دژایەتی جەنگ بكات. مرۆڤ هەتا ئێستە هیچ كات دەرگای هەموو قوتابخانەو كەنیسەو مزگەوتەكانی، سینەماو میدیاكانی لە بەردەم پرۆپاگاندەی جەنگدا دانەخستوە. مرۆڤ هەرگیز نازانێت نەوەیەك چی لێدێت كە ئاشتیخوازن بەلام لە كەشوهەوای شەرو جەنگدا گەورە دەبن. مرۆڤ بەداخەوە هەرزوو روداوەكانی دوێنێی لەیاد دەچێت و بیری كورتە بۆ مێژوو. بۆیە رێگا گرتن بۆ لە یادنەچونەوەی مێژوو بەپلەی یەكەم ئەركی دیموكراتخوازو ئاشتیخوازان و بزوتنەوەی ئاشتی و رۆشنبیرانە، بەلام ئەركی بواری زانستەو ئینستیتوتە زانستیەكانە. بابەتی شەرو ئاشتی ناكرێت بەتەنیا بابەتی سوپا، یان سیاسەتمەداران بێت بەلكو دەبێت بابەتی بواری زانستیش بێت لە قوتابخانەو زانكۆكاندا لە وانەی سیاسەت و مێژودا بخوێنرێت. پێویستە هوشیاری ڕای گشتی بۆ ئالتەرناتیڤی شەر دروست بكرێت كە بریتیە لە ئاشتی چونكە ئەم بریارە دەبێت بدرێت ئەگەر بمانەوێ ئایندەمان مرۆڤانە گەشە بكات. هەربۆیە پێویستیەكی ژیانیە ئینستوی زانستی و ئەكادیمی تایبەت هەبێت بەناونیشانی (ئینستیتوی زانستی بۆ لێكۆلینەوە لە جەنگ و ئاشتی). كۆمەلگای كوردو عێراق بەگشتی یەكێكە لەو كۆمەلگایانەی كە لەمێژووی دورو نزیكی خۆیدا ژمارەیەكی زۆر لە جەنگ و پێكدادانی خوێناوی بە گشت ئەنجامە ئابوری و كۆمەلایەتی و سیاسی و سایكۆلۆجیەكانیەوە بەخۆیەوە بینیوە.

---------------------------
سەرنج: لە بەشی دوەمی ئەم بابەتە نوسەر لە ژمارەی ئایندەی نێوەند جەنگی دوەمی كەنداو (داگیركردنی كوێت لە لایەن دەولەتی عێراقی بەعس) وەك یەكێك لە جەنگە ناسراوەكان دەخاتە بەردەم خوێنەر كە هەموو خەسلەتەكانی جەنگی تێدا دەبینرێ.



سه‌رچاوه‌:
1)
جیهان و میژوی كەلتور، 1970 بەزمانی ئەلمانی، چاپخانەی هۆلە
2)
Alexander Kluge und Oskar Negt, Was ist Krieg? in: Bltter fr deutsche und
internationale Politik, Bonn, 4/2002, S. 491.
3)
 گۆڤاری یەكگرتن، جەنگی عێراق/ ئێران، كۆپنهاگن، 1984، ل. 6-7