سیسته‌مى ته‌ندروستى هه‌ریمى كوردستان: گرفت و كیشه‌كان هه‌نگاوه‌کانی بنیاتنانی سیسته‌مێکی چاڵاکی ته‌ندروستیی
Thursday, 30/06/2011, 12:00
له وولاتانى جیهاندا هه‌لسه‌نگاندنى سیسته‌میى ته‌ندروستیى له ڕووى جۆنایه‌تییه‌وه په‌یوه‌سته به‌چه‌ند فاكته‌رێك و پێوه‌رێکی گرنگ. له‌سه‌ر بنه‌ماى بوون و نه‌بوونى ئه‌و پیوه‌رانه ده‌كرێت بووترێت که سیسته‌میكى ته‌ندروستى باش یان خراپبوونى هه‌یه. یه‌كێك له كاره سه‌ره‌كییه‌كانى حكومه‌ت بریتىیه له پێشكه‌شكردنى خزمه‌تكوزارییه‌كى باش بۆ هه‌مووان و به‌بێ جیاوازى. ده‌ست ڕاگه‌یشتنى هه‌موو تاکێکی کۆمه‌ڵ وه‌ك یه‌ك به‌خزمه‌تگوزاریى ته‌ندروستى بنه‌مایه‌كى ساده‌ی مافى مرۆڤه. كاتێك باس له پێشكه‌شكردنى خزمه‌تگوزاریى ته‌ندروستى ده‌كه‌ین مه‌به‌ست ته‌نها پێشكه‌شكردنى چاودێرى پزیشكى و چاره‌سه‌رى نییه ته‌نها بۆ ئه‌و تاکانه‌ی کۆمه‌ڵگا كه نه‌خۆشن و پێویستیان به‌م خزمه‌تگوزاریه‌یه، به‌ڵكو فه‌راهه‌مكردنى ڕیگاكانى خۆپاراستن و ڕیگاگرتن له تووشبوونیش ده‌گریته‌وه . ئه‌گه‌ر سه‌یر بكه‌ین زۆربه‌ى ووڵا تا نى جیها ن و ڕێكخراوه ته‌ندروستییه‌كانى جیهان گرنگى زیاتر ده‌ده‌ن به خۆپاراستن و ڕێگا كرتن له توش بوون.
ئه‌و پیوه‌ر و فاكته‌رانه‌ى، كه سیسته‌مى ته‌ندروستى ووڵاته‌كا نى له ڕووى چۆنایه‌تیه‌وه پێ هه‌ڵد ه‌سه‌نگینریت بریتین له:
1) ڕیژه‌ى مردنی (منداڵا نى ته‌مه‌ن خواره‌وه‌ى یه‌ك ساڵى ، مناڵانى ته‌مه‌ن خواره‌وه‌ى 5 ساڵى، ڕیژه‌ى مردنى دایكانى دوو گیان)
به‌دا خه‌وه له‌كوردستا ن ئا ماریكما ن له‌به‌ر ده‌ست دا نیه‌سه‌با ره‌ت به‌ریژه‌ى مردن. به‌ڵا م له‌ڕوا نگه‌ى ئا ما رى ریكخراوه جیهانییه‌كانى سه‌باره‌ت به عیراق(كه دیا ره سێ شاره‌كه‌ى هه‌ریمى كوردستا ن به‌شیكن له‌و ئا ما ره) ، وه‌به‌پئ ى ئا ما رى سا لى 2010 ریژه‌ى مردن له‌نا و منا ڵا نى ته‌مه‌ن كه‌متر له‌سا ڵیك و منا ڵا نى ته‌مه‌ن كه‌متر له5 سا ل تا ئیستا ش له‌ئا ستیكى به‌رزدا یه(43.5 له1000 مندا ڵ وه63.5 له1000 مندا ڵ). كه‌ئه‌م ڕیژه‌یه‌ته‌نها له‌چه‌ند وولا تى ئه‌فریفى و هه‌ندیك وولا تى ئا سیا با شتره. به‌لا م ده‌بیت ئه‌وه له‌به‌رچاو بگیرێت که داهاتى عیراق و كوردستان زۆر به‌رزتره له‌چاو ئه‌و وولا ته‌هه‌ژارا نه. وه‌به‌هه‌ما ن شیوه‌مردنى ئافره‌تان به‌هۆى دووگیانى بوون له ئاستێكى به‌رزه (130 ئافره‌ت له 100000)
2- ڕیژه‌ى بڵاوى نه‌خۆشیه‌وبا ئى و گویزرا وه‌كا ن
تا كو ئیستا ش له‌كوردستا ن نه‌خۆشى یه‌گویزرا وه‌كا ن به‌ر پرسن له‌به‌شیكى به‌رچا و له‌توش بوون به‌نه‌خۆ شى و مردنى نا وه‌خت. هۆكا رى سه‌ره‌كى ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ریته‌وه‌بۆ پیسى ئا وى خوا ردنه‌وه‌و خوا ردن ، له‌یه‌كتر گرتنه‌وه‌به‌هۆى قه‌ره‌با ڵغى خا نه‌وا ده‌كا ن و به‌شیكیشى بۆ كه‌م خۆراكى و به‌دخۆراكى (ئه‌مه‌یا ن ده‌بیته‌هۆى كه‌مبونه‌وه‌ى سیسته‌مى به‌رگرى له‌شى مرۆڤ و توش بوون به‌نه‌خۆشى). هه‌مووما ن شا یه‌تحا لى بڵاوبونه‌وه‌ى نه‌خۆشى كولیرا بووین چه‌ند سالیك پیش ئیستا له‌سله‌یما نى و هه‌ولیر. ئه‌مه‌ویرا ى مردنى به‌رده‌وا مى منداڵا ن به‌هۆی نه‌خۆشى یه‌فا یرۆسى یه‌كا ن.
3- پا را ستنى نهینى و تا یبه‌تمه‌ندیتى نه‌خۆش
ئه‌مه‌سیما یه‌كى شا رستا نى و مۆدیرنى سیسته‌مه‌ته‌ندروستى یه‌پیشكه‌وتوه‌كا نى جیها نه. كا تیك نه‌خۆشیك له‌پیناو دۆزینه‌وه‌ى چا ره‌سه‌رى دروست با سى كیشه‌كا نى، به‌كیشه‌كۆمه‌لا یه‌تیه‌كا نیشیه‌وه‌لا ى دكتۆر و كا رمه‌ندا نى ترى پزیشكى ده‌كا ت ، ده‌بیت ئه‌م نهینى یه‌بپا ریزریت. به‌لا م به‌داخیكى زۆره‌وه‌ئه‌م پرنسیبه‌لای به‌شیكى به‌رچا و له‌كا رمه‌ندا نى ته‌ندروستى ڕه‌چا و نا كریت. ئه‌مه‌ش وا ده‌كا ت كه‌نه‌خۆش سڵ بكا ته‌وه‌له‌با سكردنى هه‌موو لا یه‌نه‌كا نى نه‌خۆشى یه‌كه‌ى بۆ دكتۆر، كه‌ئه‌مه‌ش كا ر ده‌كا ته‌سه‌ر دۆزینه‌وه‌ى ته‌وا وى نه‌خۆشیه‌كه. خۆ ئه‌گه‌ر نه‌خۆش متما نه‌ش بكا ت و بیه‌ویت با سی کیشه‌کانی و نیشانه‌ی نه‌خۆشیه‌که‌ی بكا ت ئه‌وا جا ریكى تر نا توا نیت جونكه‌نه‌خۆ ش ده‌بینیت كه‌چه‌ند نه‌خۆشى تریش له‌هه‌ما ن كا تدا له‌ژوره‌وه‌ن لا ى دكتۆر.
4- به‌ر خورد و هه‌لس وكه‌وتى بڕۆ فیشنه‌ل له‌گه‌ل نه‌خۆش
به‌پئ ى سویند خوا ردنى پزیشكى ده‌بیت دكتۆره‌كا ن وه‌هه‌روه‌ها كا رمه‌ندا نى ته‌ندروستی هه‌لس و كه‌وت له‌گه‌ل نه‌خۆ ش بكه‌ن وه‌ك دا یك و خوشك و با وك و برا ى خۆیا ن. به‌لا م به‌دا خه‌وه‌هه‌ندیك جا ر ئه‌م بنه‌ما یه‌ره‌چا و نا كریت و دكتۆر و كا رمه‌ندى ته‌ندروستى سوو ئیستفا ده‌له‌نه‌خۆش ده‌كه‌ن.
5- لیكۆلینه‌وه‌له‌ئیهما لى و هه‌ڵه‌ى پزیشكى و سزادا نى ئه‌وا که‌سانه‌ی هه‌له‌یا ن كردووه‌وه‌قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ى ئه‌وا نه‌ى زه‌ره‌رمه‌ندبووینه.
دكتۆر و كا رمه‌ندى ته‌ندرو ستى وه‌ك هه‌ر مرۆڤیكى تر تووشى هه‌ڵه‌ده‌بن. به‌لا م گرنك ئه‌وه‌یه‌كه‌ئه‌م هه‌ڵا نه‌له‌نه‌خۆ ش و كه‌س و كا رى نه‌خۆش نه‌شا ردریته‌وه. وه‌ئه‌و كه‌سا نه‌ى زیا نیا ن به‌ركه‌وتوه‌له‌پا ى ئه‌و هه‌ڵه‌و ئیهما لیه‌قه‌ره‌بوو بكرینه‌وه. پیو یسته‌كۆمه‌ڵه‌ى دا كۆكى كردن له‌ما فى نه‌خۆش له‌هه‌موو نه‌خۆشخا نه‌و بنكه‌یه‌كى ته‌ندروستى بوونى هه‌بیت بۆ لیكۆڵینه‌وه‌له‌ڕودا وى له‌م چه‌شنه.
6- سیسته‌مى كۆنترۆلى چۆنا یه‌تى له‌سه‌ر كه‌ل و په‌لى پزیشكى و ده‌رما ن و تا قیگاكا ن.
دکتۆر له‌زۆر کاتدا په‌نا ده‌باته‌به‌ر پشکنینی تاقیگایی و تیشکی بۆ دیاریکردنی نه‌خۆشی. دکتۆر نا توا نیت نه‌خۆشى نه‌خۆشیک دیاری بکات و بیدۆزیته‌وه‌ئه‌گه‌رپشكنینى تا قیگا یى متما نه‌ى پئ نه‌كریت وه‌نا توا نریت نه‌خۆ شیه‌ک چا ره‌سه‌ر بكات ئه‌گه‌ر ده‌رما ن متما نه‌ى پئ نه‌كریت. سیسته‌مى كۆنترۆلى چۆنا یه‌تى و كۆنترۆڵى دڵنیا یى تا كه‌زا منى متما نه‌پیکردنی پشكنینى تا قیگا ین. به‌ڵا م به‌دا خه‌وه‌سیسته‌میكى له‌م با به‌ته‌له‌كوردستا ن پیا ده‌نا كریت. له‌به‌ر ئه‌وه‌به‌لا ته‌وه‌سه‌یر نه‌بیت كا تیك هه‌ما ن نمو نه‌ى خوینى خۆت ببه‌یت بۆ 3 تا قیگه‌ى جیا بۆ ئه‌وه‌ى بزا نیت بۆ نمونه‌نه‌خۆشى شه‌كره‌ت هه‌یه‌یا ن نا ، 3 نه‌تیجه‌ى جیا وه‌ربگریته‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه‌بنیا ت نا نى سیسته‌میكى له‌م چه‌شنه‌یه‌كیكه‌له‌پیدا ویستى یه‌كا نى بنیا ت نا نى سیسته‌میكى ته‌ندروستى پیشكه‌وتوو.
7- ڕا ده‌ى بوون و به‌رفرا وا نى ڵیكۆڵینه‌وه‌ى پزیشكى و زانستی
به‌دا خیكى زۆره‌وه‌له‌ووڵا تى ئیمه‌دا زا نكۆى پزیشكیما ن زۆره‌به‌ڵا م ڵیكوڵینه‌وه‌ى پزیشكیما ن نى یه. ئه‌مه‌ش وا یكردووه‌كه‌هۆی سه‌ره‌کی زۆریك له‌و نه‌خۆشیا نه‌ى كه‌له‌كۆمه‌لگا ى ئیمه‌با ون نه‌زا نریت. كه‌ئه‌مه‌ش زۆر گرنكه‌بۆ ڕیگا كرتن له‌توش بوون.
8- كه‌م كردنه‌وه‌ى جیا وازى نیوا ن شا ر و لا دئ له‌ڕوى خزمه‌تگوزارى ته‌ندروستى یه‌وه.
له‌زۆربه‌ى ووڵا تا نى پیشكه‌وتوو و تا زه‌پیشكه‌وتو بڕیكى به‌رچا و له‌بودجه‌ى ده‌وڵه‌ت له‌بوا رى ته‌ندروستى دا سه‌رف ده‌كریت. وه‌ئه‌م بڕه‌پا ره‌یه‌ش به‌شیوه‌یه‌كى یه‌كسا ن وه‌به‌پیى ژما ره‌ى دا نیشتوا نى شوینه‌جیا كا ن دا به‌ش ده‌كریت. له‌وولا تى ئیمه‌بڕى ئه‌و پاره‌یه‌ى که‌له‌بوا ری ته‌ندروستی سه‌رف ده‌کریت نازانریت ، سه‌ره‌را ى ئه‌مه‌ش به‌شتكى زۆر زیا ترى له‌نه‌خۆشخا نه‌كا نى نا و شا ره‌كا ن خه‌رج ده‌كریت وه‌كه‌متر له‌شوینه‌دووره‌كا ن. ئه‌مه‌ش وایكردووه‌كه‌جیا وا زیه‌كى گه‌وره‌هه‌بیت له‌نیوا ن خه‌ڵكى شا ر و لا دئ كا ن له‌ڕوى ده‌ست ڕا گه‌یشتنیا ن به‌خزمه‌تگوزا رى ته‌ندروستى. له‌مه‌ش سه‌یرتر ئه‌وه‌یه‌كه‌حكومه‌تى هه‌ریم له‌برى گرنكى دا ن به‌نه‌خۆشخا نه‌حكو مى یه‌كا ن، بوا ریكى با شی ره‌خسا ندووه‌و ئا سا ن كا رى زۆری کردووه‌بۆ كردنه‌وه‌ى نه‌خۆشخا نه‌ى تا یبه‌تى. ئه‌مه‌له‌كا تیكدا له20 سالى ڕا بردووى ده‌سه‌لا تى كوردى به‌ده‌گمه‌ن ده‌بینریت كه‌نه‌خۆشخا نه‌یه‌كى نوئ ى حكومى كرابیته‌وه،به‌لا م له‌هه‌ما ن كا تدا به‌ده‌یه‌ها نه‌خۆشخا نه‌ى تا یبه‌ت و ئه‌هلى كراونه‌ته‌وه. ئه‌مه‌له‌كا تیكدا یه‌كه‌ڕیژه‌ى بیكا رى له‌كۆمه‌لگا ى ئیمه‌نزیك به15% یه‌وه‌نزیك به12% ى خه‌لك له‌ژیر هیلى هه‌ژاریدا ده‌ژین.
9- ڕیزگرتن له‌ویستى نه‌خۆش
ڕونكردنه‌وه‌ى تیرو ته‌سه‌ل بۆ نه‌خۆش سه‌با ره‌ت به‌نه‌خۆشى یه‌كه‌ى وه‌هه‌روه‌ها ئا ماژه‌کردن به‌وه‌ی که‌ده‌كریت جى بكریت بۆ چا ره‌سه‌رى روكنیكى ترى گرنكه‌بۆ ما مه‌له‌كردن له‌گه‌ڵ نه‌خۆش وه‌ك مرۆڤیک نه‌ك ما مه‌ڵه‌كردن ته‌نها له‌گه‌ل نه‌خۆشى یه‌كه‌ى. خودى ئه‌مه‌ش وا ده‌كا ت كه‌متما نه‌یه‌كى با ش دروست بیت له‌نیوا ن نه‌خۆش و كا رمه‌ندى ته‌ندروستى وه‌نه‌خۆش و سیسته‌مى ته‌ندروستى. جكه‌له‌مه‌شئه‌م بنه‌مایه‌مافیكى ڕه‌وا ى نه‌خۆشه‌كه‌بزانیت چى یه‌تى وه‌هیچى لئ نه‌شا ردریته‌وه. وه‌بڕیا رى یه‌كه‌م و كۆتا یى سه‌با ره‌ت به‌وه‌ى كه‌كا مه‌ڕیكا چا ره‌سه‌ر هه‌لده‌بژیریت ده‌بیت بۆ خودى نه‌خۆش خۆى جیبهیڵدریت.
10- دژایه‌تى به‌رژه‌وه‌ندى
زۆرجا ر به‌رگویما ن كه‌وتوه‌كه‌دكتۆر به‌شى هه‌یه‌له‌و پشکنینانه‌ی که‌بۆ تا قیگا كا ن و بشكنینى تیشك وه‌ئه‌و ڕاچیتانه‌ی بۆ ده‌رما نخا نه‌كا ن ده‌نیریت. ئه‌مه‌ده‌بیته‌هۆى دروست بونى دژا یه‌تى با زرگا نى له‌گه‌ڵ ئیشه‌كه‌ى وه‌ك دكتۆر. ڕه‌نگه‌دكتۆر هه‌بیت پشكنینى تا قیگا یى نا پیو یست بۆ یا ن پشكنینى تیشكى نا پیویست وه‌یا ن ده‌رما نى نا پیویست بۆ نه‌خۆش بنوسیت له‌پینا و به‌رژه‌وه‌ندى دا را یى خۆى ئه‌گه‌ر به‌شی هه‌بیت له‌تاقیگا و تیشک و ده‌رمانخانه. ئه‌مه‌دیارده‌یه‌كى بڵاوه‌له‌كوردستا ن وه‌ئه‌م دیا رده‌یه‌كا ری پزیشکی له‌چوا رچیوه‌مرۆڤا یه‌تیه‌كه‌ى ده‌رده‌هینئ و ده‌یكا ت به‌كا ریكى ته‌وا و با زرگا نى. وه‌له‌م نیوه‌دا ته‌نها نه‌خۆش زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بیت هه‌م له‌ڕوى دا را یى وه‌هه‌م له‌ڕوى له‌ش سا غیه‌وه.
11- به‌ڕیوه‌بردنى به‌شه‌كا ن و فه‌رمانگه‌و نه‌خۆشخا نه‌كا ن
له‌وولاتى ئیمه‌ئه‌گه‌ر تۆ دكتۆر بیت به‌شیوه‌یه‌كى خۆرسكى ما فى ئه‌وه‌ت ده‌بیت که‌ببیت به‌به‌ریوه‌به‌رى نه‌خۆشخا نه‌یا ن بنكه‌ى ته‌ندروستى. ئه‌مه‌تیروا نینیكى هه‌ڵه‌یه. بۆ ئه‌وه‌ى بتوا نیت به‌ریوه‌به‌ریكى با ش بیت ده‌بیت ئیدا ریه‌كى با ش بیت. له‌به‌ر ئه‌وه‌به‌ریوه‌به‌ره‌كا ن ده‌بیت كه‌سا نی ئیدا رى بن.
12- تیکڕای ته‌مه‌ن له‌کۆمه‌ڵگا
یه‌کیک له‌و فاکته‌رو و بنه‌مایانه‌ی که‌کۆ مه‌ڵگای پیشکه‌وتوی پئ ده‌ناسریته‌وه‌زۆرب یان به‌رزی تیکڕای ته‌مه‌ن له‌کۆمه‌لگا. به‌پئ ی ئاماری ریکخراوه‌جیهانی یه‌کان تیکرای ته‌مه‌ن له‌عیراق و کوردستان نزیک به66 ساڵه‌که‌چی له‌ووڵاتانی پیشکه‌وتو سه‌ره‌وه‌ی 80 ساڵه.
ئه‌م پیوه‌را نه‌پیوه‌رى زۆرگرنكن و بوون و نه‌بوونیا ن له‌هه‌ر وولاتیك و سیسته‌میكى ته‌ندروستى جۆنا یه‌تى و كا را مه‌یى خزمه‌تكوزارى ته‌ندروستى دیارى ده‌كا ت.
بنه‌ما ى "خۆپا را ستن باشترو كاریگه‌رتره‌له‌چاره‌سه‌رى" گرنكترین بنه‌ما یه‌بۆ ئه‌وه‌ى بتوانیت كۆمه‌لگا یه‌كى له‌ش سا خ بهینیته‌ئا را وه. له‌ڕیگا ى ئه‌م بنه‌ما یه‌ده‌كریت ریگا بگیریت له‌تووش بوونى كۆ مه‌لگا به‌نه‌خۆشیه‌كا ن وه‌له‌ڕیگا ى ئه‌مه‌وه‌توانا ى سیسته‌م و كه‌سه‌كا ن و بودجه‌ى وولا ت ده‌پا ریزیت هه‌م له‌ڕیگا ى كه‌مكردنه‌وه‌ى سه‌رف کردنی بودجه‌ى وولا ت له‌بوا رى ته‌ندروستى وه‌هه‌م له‌ریگا ى كه‌م كردنه‌وه‌ى ڕیژه‌ى ئه‌و كه‌سانه‌ى كه‌دوور ده‌كه‌ونه‌وه‌له‌به‌رهه‌مهینا ن و كا ركردن به‌هۆى نه‌خۆشیه‌وه.
بۆ هینا نه‌كا یه‌وه‌ى سیسته‌میكى خۆبا راستن و ریگا گرتنى چا لا ك وولا ته‌كا ن پیویستیا ن به:
1- ده‌زگاى ڕا گه‌یا ندنى چا لا ك و كا را مه‌هه‌یه:
مید یا كا ن ده‌وریكى گرنكیا ن هه‌یه‌له‌به‌رزكردنه‌وه‌ى ئا ستى ووشیا رى ته‌ندروستى خه‌ڵك. به‌رزكردنه‌وه‌ى ئا ستى ووشیا رى ته‌ندروستى خه‌ڵك ته‌نها به‌پیشكه‌ش كردنى یه‌ك به‌رنا مه‌ى ته‌ندروستى له‌هه‌فته‌یه‌ك دا نا كریت سنووردار بكریته‌وه‌به‌لكو ده‌بیت ببیت به‌كاریكى سیستما تیك و به‌رنا مه‌یه‌كى هه‌میشه‌و به‌رده‌وا مى مید یا كا ن و ده‌زگا كا نى ڕا كه‌یا ندن. به‌لا م به‌دا خه‌وه‌ئه‌م كا ره‌به‌دى نا كریت له‌میدیا كا نى كوردستان.
2- سیسته‌میكى په‌روه‌رده‌و خویند نى كا را مه‌و پیشكه‌وتوو
هه‌مووما ن ده‌زانین كه‌په‌روه‌رده‌یه‌كى با شى مندا ڵ ، په‌روه‌رده‌كردنیا ن به‌شیوه‌یه‌كى مۆدرن و ئا زاد وه‌دور له‌شه‌رم وه‌به‌عه‌قلیه‌تكی سه‌رده‌میانه‌ده‌وریكى زۆر كا ریگه‌ر و باشى ده‌بیت له‌روی به‌رهه‌مهینانی نه‌وه‌یه‌کی ساغ له‌رووى عه‌قلى و ده‌رونى و جه‌سته‌یى یه‌وه.
3- كه‌مكردنه‌وه‌ى جیا وا زى نیوا ن پیكها ته‌كا نى خواره‌وه‌و سه‌ره‌وه‌ى كۆمه‌لگا
ئه‌وه‌ڕاستى یه‌كى حا شا هه‌ڵنه‌گره‌كه‌په‌یوه‌ندى یه‌كى قووڵ و را سته‌و خۆ هه‌یه‌له‌نیوا ن پیكها ته‌ى كۆمه‌لا یه‌تى و توو ش بوون به‌كیشه‌ى ته‌ندروستى و تیكرا ى ته‌مه‌ن. گۆڤا رى لا نسیت و گۆڤا رى ته‌ند روستى به‌ریتا نى و چه‌نده‌ها گۆڤا رى تری پزیشكى چه‌نده‌ها ڵیكۆلینه‌وه‌یا ن سه‌با ره‌ت به‌م راستى یه‌بڵا وكردۆته‌وه. پرسیا رى سه‌ره‌كى ئه‌وه‌یه‌كه‌بۆچى ئه‌و كه‌سا نه‌ى كه‌جیگا و ریگا ى كۆمه‌لا یه‌تیا ن به‌رزه‌كه‌متر دووچا رى كیشه‌ى ته‌ندروستى ده‌بن و زیا تر ده‌ژین له‌جا و كه‌سا نیك كه‌سه‌ر به‌پیكها ته‌ى خوا ره‌وه‌ى كۆمه‌ڵگا ن. له‌ده‌ره‌وه‌ى عیا ده‌و كلینیكى دكتۆرو بنكه‌ته‌ندروستى یه‌كا ن بوه‌سته‌و سه‌یر بكه‌وه‌یا ن سه‌ردا نیكى نه‌خۆشخا نه‌کان بكه‌و سه‌رنجیك بده، چى ده‌بینیت و كئ ده‌بینیت؟ خه‌ڵكا نیكى سیس و نه‌خۆش كه‌ڕه‌نگ و سیما ى نا یه‌كسا نى كۆ مه‌ڵا یه‌تى و ئا بووریا ن پیوه‌دیا ره، نه‌خۆشیه‌كا نیا ن هه‌رچى یه‌ك بیت ، سووك یا ن سه‌خت" جه‌سه‌دى یا ن ده‌روونى، نیشا نده‌رى ئه‌وه‌ن كه‌ئه‌م مرۆڤا نه‌زۆربه‌ى زۆریا ن سه‌ر به‌پیكها ته‌كا نى خوا ره‌وه‌ى كۆمه‌لگا ن.
كه‌وا ته‌ئه‌گه‌ر ته‌نگ و چه‌له‌مه‌و كیشه‌ى ته‌ندروستى ده‌ره‌نجا مى پیكها ته‌ى كۆمه‌لا یه‌تى بن ، وه‌ئه‌گه‌ر بما نه‌ویت له‌سه‌ر چا ره‌سه‌ركردنى سوربین ، ده‌بیت جه‌خت كه‌ینه‌سه‌ر چا ك كردنى با رودۆخى كۆمه‌لا یه‌تى و ئا بوورى مرۆڤه‌كا ن و كه‌مكردنه‌وه‌ى جیا وا زى نیوا ن پیكها ته‌كۆمه‌لا یه‌تى یه‌كا نى كۆمه‌لگا كه‌سه‌رچا وه‌ى كیشه‌ى ته‌ندروستین.
هه‌روه‌ك برۆفیسۆرى پزیشكى به‌ریتا نى ما رمۆت ده‌ڵیت "نا یه‌كسا نى ته‌ندروستى و له‌ش سا غی نیوا ن مرۆڤه‌كا ن قا بیلى ریگا لیگرتنه"
4- دا نا نى باجی زۆر له‌سه‌ر ئه‌و چا ڵا كى و لا یف ستایلا نه‌ى كه‌مرۆڤه‌کا ن تووشی کیشه‌ی ته‌ندروستی ده‌که‌ن
له‌زۆربه‌ى زۆرى وولا تا ن كه‌مپه‌ینى به‌رده‌وا م ده‌كریت دژبه‌جگه‌ره‌کیشان و به‌كا رهینا ن و خواردنه‌وه‌ی ماده‌سه‌رخۆشکه‌ر و بئ هوشکه‌ره‌کا ن.ئه‌م مادانه‌بیجگه‌له‌ماڵ ویرانى مرۆڤه‌كا ن تووشى كیشه‌ى كۆمه‌ڵا یه‌تى ونه‌خۆشى جه‌سه‌دى و ده‌روونى ده‌كه‌ن. ئه‌م ولاتا نه‌باجیكى زۆر له‌سه‌ر ئه‌م مادانه‌داده‌نین بۆ ئه‌وه‌ى وابكه‌ن كه‌خه‌ڵك كه‌متر به‌كا ریا ن بهینن وه‌یا خود هه‌ربه‌كاریان نه‌هینن.سه‌یره‌كه‌ى له‌وه‌دایه‌له‌وولا تى ئیمه‌نرخى ئه‌م ما دانه(کحول و جگه‌ره) زۆر كه‌مه‌و با زرگا نى هینا نیشى به‌ده‌ست به‌رپرسه‌كا نه. خالیكى ترى گرنك ئه‌وه‌یه‌كه‌به‌مندا لیش ده‌فرۆشریت بئ ئه‌وه‌ى ئه‌م كاره‌له‌ڕووى یا سا ییه‌وه‌قه‌ده‌غه‌بیت یان لیپرسینه‌وه‌ى له‌سه‌ربیت.
5- سا نسۆر و كۆنترۆڵكردن و ڕیگا نه‌دا ن به‌ها وردنى ئه‌و خوا ردن و خوا ردنه‌وه‌و شت و مه‌كا نه‌ى كه‌زیا نى ته‌ندروستیا ن هه‌یه‌بۆ كۆمه‌ڵگا.
زا نستى پزیشكى نیشا نى دا وه‌كه‌په‌یوه‌ند ى یه‌كى را سته‌وخۆ هه‌یه‌له‌نیوا ن جۆرى خواردن و تووش بوون به‌نه‌خۆشى. په‌یوه‌ندى یه‌كى به‌تین هه‌یه‌له‌نیوا ن نه‌خۆشى یه‌كا نى شیرپه‌نجه‌له‌گه‌ل ئه‌و خوا ردنا نه‌ى كه‌تیشكیا ن به‌ركه‌وتووه‌وه‌یا ن ڕیژه‌ى تیشك تیایا ندا به‌رزه‌وه‌یا خود ئه‌و خواردنانه‌ی باریزرا ون له‌تیك چون له‌ڕیگه‌ى هه‌ندیك ما ده‌ى كیمیا وى یه‌وه. تا ئیستا له‌خا ڵه‌سنورى یه‌كا نى هه‌ریمى كوردستا ن ، له‌خا ڵه‌گومركى یه‌كا ن ئا مرازى پشكنین و دیاریکردنی بڕى تیشكی خوا ردن و كه‌ل و په‌ل و شت و مه‌كى هینرا و نیه. له‌به‌ر ئه‌وه‌نا زانین كه‌ئا یا ئه‌و خواردنا نه‌ى دینه‌هه‌ریمى كوردستا ن شیا ون بۆ به‌كا رهینا ن یا ن نا وه‌ئا یا مرۆڤه‌كا ن دووچا رى كیشه‌ى ته‌ندروستى نا كه‌ن؟. ڕه‌نگ بیت زۆربوونى سه‌رهه‌ڵدا نى نه‌خۆشیه‌كا ن له‌هه‌ریمى كوردستا ن وه‌به‌تا یبه‌تى نه‌خۆشى یه‌كا نى شیرپه‌نجه‌په‌یوه‌ندى به‌وه‌وه‌هه‌بیت كه‌ئه‌م خواردنا نه‌ى له‌ده‌ره‌وه‌ى هه‌ریمه‌وه‌ده‌هینرین شیا وى به‌كارهینا ن نه‌بن.
6- پا راستنى ژینگه‌و ئا و و هه‌وا
فا كته‌ریكى تر بۆ ڕیگه‌كرتن له‌تووش بوون به‌نه‌خۆشى گرنكى دان و هیشتنه‌وه‌و هینانه‌کایه‌وه‌ی ژینگه‌یه‌كى سه‌وز و ئا و هه‌وا یه‌كى خا وین، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌و ئا وه‌ى ده‌یخۆینه‌وه، ئه‌و خوا ردنه‌ى ده‌یخۆین ، وه‌ئه‌و هه‌وا یه‌ى هه‌لیده‌مژین له‌ژینكه‌وه‌سه‌رجا وه‌ده‌گریت. وا ته‌ژیا ن كردن له‌ژینگه‌یه‌كى خا وین و سه‌وزو پا ك مرۆڤه‌كا ن كه‌متر دووچا رى نه‌خۆشى ده‌كا ت. راستى یه‌كه‌ى ئه‌وه‌یه‌له20 سا ڵى رابردوودا ده‌سه‌لاتی کوردی نه‌ک هه‌ر گرنگی به‌ژینگه‌نه‌داوه‌به‌ڵکو به‌پیچه‌وا نه‌وه‌هه‌لسو که‌وت و به‌رخورده‌کانی ئه‌م ده‌سه‌لاته‌بۆته‌هۆی پیس بوون و خراپ بوونی ژینگه‌ی کوردستان. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌م هۆیا نه‌ى خوا ره‌وه:
- به‌شى كشتوكا لى كه‌به‌شیكى به‌رچا و له‌پیكها ته‌ى سه‌وزى كوردستا ن پیك ده‌هینیت نه‌ك هه‌ر گرنكى پینه‌درا به‌ڵكو كزكرا یه‌وه‌و له‌نا و بردرا.
- به‌شیكى به‌رچا و له‌زه‌وى یه‌كشت و كا لیه‌كا ن و دا رستا نه‌كا ن له‌نا و برا ن و بوون به‌شوینى نیشته‌جئ بوون یا ن شوینى با زرگا نى
- پشت به‌ستنى كوردستا ن به‌بترۆڵه‌وه‌بۆ دا بین كردنى ووزه. دووكه‌ڵى كا رگه‌كا ن و موه‌لیده‌ى كا ره‌با ى گه‌ڕه‌كه‌كا ن و به‌كا رهینا نى نه‌وت له‌ما ڵه‌كا ن هه‌موویا ن بونه‌ته‌پیس بوونى ژینگه‌و تیك چوونى ئا و هه‌وا ى كوردستا ن و تووشبونى مرۆڤه‌كا ن به‌نه‌خۆ شى به‌تا یبه‌تى نه‌خۆشى یه‌كا نى شیرپه‌نجه‌و نه‌خۆشى سیه‌كا ن.
7- پیشكه‌ش كردنى خزمه‌تگوزا رى ته‌ندرو ستى بۆ هه‌موو ئا فره‌ته‌دووگیا نه‌كان و پلا ندانا نى خیزا نى.
پیشكه‌ش كردنى خزمه‌تگوزا رى ته‌ندروستى روكنیكى ئه‌سا سى كارى حكومه‌ته‌وه‌ما فیكى ره‌وا ى خه‌ڵكه. ئه‌مه‌ش به‌تا یبه‌تى بۆ ئا فره‌تا نى دوو گیا ن كه‌مرۆڤیك بۆ كۆمه‌لگا ده‌هیننه‌بوونه‌وه.ئافره‌تا نى دوو گیا ن دوو چا رى كیشه‌ى ته‌ندروستى زۆر ده‌بن ، زۆر ئا سته‌مه‌مندا لیکى ته‌ندروستى با ش له‌دا یكیكى نه‌خۆش له‌دا یك بیت. له‌به‌ر ئه‌وه‌گرنكى دا ن به‌ته‌ندروستى دا یك ، نه‌ك هه‌ر دا یك به‌ڵكو كۆرپه‌له‌كه‌شى له‌كیشه‌ى ته‌ندروستى ده‌پا ریزیت. له‌به‌ر ئه‌وه‌هه‌موو دایكیكى دوو گیا ن ده‌بیت به‌شیوه‌یه‌كى ریك و پیك و به‌رده‌وا م چا ودیرى بكرین و ده‌ستیا ن ڕابگا ت به‌خزمه‌تگوزا رى ته‌ندروستى سه‌ره‌تا یى.
8- دابین كردنى كوتا ن دژ به‌نه‌خۆشى یه‌وبا ئى یه‌كا ن
بۆ ئه‌وه‌ى ڕیگا بگیریت له‌نه‌خۆشى یه‌وبا ئى یه‌كا ن ده‌بیت به‌رنا مه‌یه‌كى كوتا نى ڕیك و پیك وجر به‌شیوه‌یه‌کی به‌رده‌وا م بوونى هه‌بیت. وه‌ئه‌م به‌رنامه‌یه‌ده‌بیت هه‌موو ئه‌و نه‌خۆشیا نه‌بگریته‌وه‌كه‌ده‌كریت له‌ڕیگا ى كوتا نه‌وه‌ڕیگا ى توش بوون و بڵاوبونه‌وه‌ى لئ بگیریت. ڕاسته‌له‌كوردستا ن به‌رنامه‌ی كوتا ن هه‌یه‌به‌لا م ئا یا ئه‌و ڤا گسینا نه‌ى به‌كا ر ده‌هینرین كا ریكه‌رن و ئیكسپایه‌رنین؟
9- پیش كه‌ش كردنى پشكنینى ده‌ورى وه‌به‌شیوه‌یه‌كى ریك و پیك بۆ ئه‌و كه‌سا نه‌ى كه‌ئه‌گه‌رى توشبونیا ن هه‌یه‌به‌نه‌خۆشى یه‌دریژخا یه‌ن و نه‌خۆشى یه‌كا نى شیرپه‌نجه.
ده‌بیت ئه‌و كه‌سا نه‌ى كه‌ئه‌گه‌رى توشبونیا ن به‌نه‌خۆشى دریژخا یه‌ن (دڵ ، به‌رزبونه‌وه‌ى فشا رى خوین، شه‌كره، كورچیله، به‌رزبونه‌وه‌ى چه‌ورى خوین) و نه‌خۆشیه‌كا نى شیرپه‌نجه(منداڵدا ن، هیلكه‌دا ن ، مه‌مك ، ریخۆڵه، پرۆستا ت) هه‌یه‌پشكنینى ده‌وریا ن بۆبكریت بۆ ڕیگا گرتن له‌توش بوون وه‌یا ن بۆ دیا ریكردنى نه‌خۆشى یه‌كه‌له‌قۆنا غى سه‌ره‌تا یى كه‌چا ره‌سه‌ركردنى زۆر ئا سانه.
ئه‌ما نه‌ى له‌سه‌ره‌وه‌ئا ما ژه‌م پیكرد چه‌ند سه‌رخه‌تیكى گشتین بۆ بنیا ت نا نى سیسته‌میكى ته‌ندروستى با ش و جاڵا ك و پیشكه‌وتوو. سیسته‌میكى له‌م چه‌شنه‌مومكینه‌هه‌رئیستا له‌كوردستا ن بیته‌ئا را وه. هه‌ندیک له‌و بنه‌ما یا نه‌ى ئا ما ژه‌م پیكرد ده‌بیت به‌یا سا ریكبخریت. من بروا م به‌و بۆچونه‌نىیه‌كه‌ده‌ڵیت با هه‌موو كه‌سیك له‌ئا ستى خۆى خۆى چا ك بكا ت. من بڕوا م به‌م تیڕوا نینه‌مۆڕا لى یه‌نیه. ده‌بیت یا سا هه‌موو بوا ره‌كا نى ژیا نى مرۆڤ ریك بخا ت. ئنجا له‌ما وه‌یه‌كى كه‌م یا ن زۆر ئه‌م یا سا یا نه‌به‌شیوه‌یه‌كى لا ئیرا دى له‌لا یه‌ن مرۆڤه‌كانه‌وه‌پیاده‌ده‌كریت و ده‌بیت به‌به‌شیك له‌مۆڕالی تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگا . ئه‌و با رودۆخه‌ئه‌زما ویه‌ى كه‌سیسته‌مى ته‌ندروستى وولا تى ئیمه‌ى تیكه‌وتووه‌زه‌ره‌رمه‌ندى یه‌كه‌م و كۆتا یى نه‌خۆشه‌كا نن ،به‌تا یبه‌تى ئه‌و نه‌خۆشا نه‌ى كه‌سه‌ر به‌پیكها ته‌ى خوا ره‌وه‌ى كۆمه‌ڵگان.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
