ئەوەتەى بزوتنەوەى چەکدارى كوردى هەیە قەت ڕۆژێک لەڕۆژان، ستراتيژى دەوڵەتى كوردستانى نەبوە ، هەميشە چاوى بەزەیی  لە بەغداد بوە و چاوەڕێى مفاوەزاتى كردوە ،  لەگەڵ ئەوەى كە كوردستانيان بە ويرانكردندا ، دەرهاویشتەى ئەم بزوتنەوەيە ئەوەيە كە دوبنەماڵەى هينايە سەر دەسەلات،  ئەويش پاش ئەو ئاڵووگۆڕەى كە دواى داگيركردنى عيراق لەلايەن ئەمريكاوە هاتە ئاراوە.

مێژوى ڕاستەقینەى ئەم بزوتنەوەیە مێژووى لەبار بردنى ئەو هەلانەى کە بۆ ئەم پرسە هەڵکەوتووە ، دەستورى عێراق دواى ساڵى ١٩٥٨ کوردى بە هاوبەش (شەریک) دانا لەگەڵ عەرەبدا.

لە مادەى (٣) دا هاتووە  : قەوارەى عێراق لەسەر بنەماى هاوکارى تەواوى نێوان هاوڵاتیانە بەڕێزگرتن لەمافەکان و پاراستنى ئازادیەکان وە عەرەب و کورد هاوبەشن (شەریک) لەم نیشتمانە ئەم دەستورە دان بەمافە نەتەوایەتیەکاندا لە یەکێتى عێراقدا ئەنێت.

بەڵام زوو سەرانى بزوتنەوەى چەکدارى بەناوى کوردایەتیەوە ئەم هەلەیان لەدەست کورد دا دژ بەحوکمى ئەوساى عێراق بە سەرۆکایەتى عبدالکریم قاسم وەستانەوە، کە ئەوەش یەکێکبوو لەو فاکتەرانەى بەهێزبوونى تەوژمى ناسیۆنالیزمى عەرەبى و کودەتاى ساڵى ١٩٦٣ى بەسەرداهات و لەدەستورى کاتى ئەوساڵە ئە هاوبەشیەش (شەریکایەتى) لابرا.

بزوتنەوەى چەکدارى تەنانەت دیدگایەکى ڕونیان لەسەر داخوازیە ڕەواکانى میللەتى کورد نەبووە چ جاى دەوڵەتدارى دکتۆر سەعد ناجى جواد کە ئاکادیمیەکى عێراقیە ئەگێڕێتەوە ، سەدام حسین کاتێک جێگرى سەرۆکى ئەو کاتەى عێراق احمد حسن بکر بووە ، کە سەرکردەیەکى پارتى  (دارا توفیق)ى بینیوەو لێیپرسیوە  (داخوازیەکانتان چى یە) وەڵامى داوەتەوە  کە داخوازیەکانى کورد وەستانى شەڕو بەردانى زیندانیان و قەرەبوى زیانلێکەوتوانە ، لەگەڵ هەندێ داخوازى هەنوکەیی . صەدام وتویەتى ئەوە چارەسەرى کێشەکە نیە ، ئێمە بیرلەوە ئەکەینەوە کە ئۆتۆنۆمیتان بدەینێ ، ئەوە بۆ دارا تۆفیق کتوپڕیەکى چاوەڕواننەکراو بوو ، بۆ کوردستان ئەگەڕێتەوە و ئەوە بە مەلا مستەفا ئەڵێت.

مفاوەزاتى ساڵى ١٩٧٠ کەڕیککەوتنامەى ئازارى لێکەوتەوە ، لەماوەى چوار ساڵى ئەو ڕێکەوتنە کە بەکردەوە پارتى حوکمى کوردستانى ئەکرد ، هەروەکو پیشەى ئێستا هەرخەریکى ڕاو ڕوت و گیرفان پڕکردن و ڕابواردن و کەیف و سەفاى خۆیان بوون ، لەبرى ئەوەى بیر لەداهاتوى کوردبکەنەوە لانى کەم ئەلگۆیەکى باش لە حوکمڕانى بکەن ببێتە چەکەرەیەک بۆ دەوڵەتدارى کوردی.

 دوایى ئەنفال و کیمیا بارانکردنى کوردستان، (کەسەرانى بزوتنەوەى کوردایەتى پشکیان لەو تاوانەدا بەقەد بەر پرسیاریەتیان هەیە) دواى ڕاپەڕین و کۆڕەوى ملێۆنى ساڵى ١٩٩١، کەهەموو فاکتەرە خۆیى و بابەتیەکان لە باربوو بۆ ئیعلانکردنى قەوارەیەک بۆ کوردستان ، دژ بەو ڕەوتە بەهێزەى ناوخۆ و جیهانیەى کە بەرامبەر ستەم و دیکتاتۆرى بەعس لە ئارادابوو ، سەرانى کوردایەتى (تاڵەبانى و بارزانى) بێشەرمانە خۆیانگەیاندە لاى سەدام حسەین و داوێنگیرى بوون بۆ مفاوەزاتێک و دواتر بۆ پاراستنى دەسەڵاتى بەعس لە کوردستان کە لە ئەوپەڕى بێهێزى و دەستەپاچەیدابوو لەو پێناوەدا هێزى پێشمەرگەیان خستە خزمەت بەعسەوە و لە شارەکاندا بە هێزى هاوبەش بڵاو بوبونەوە ولیژنەى تەنسیق یان پێکهێنا.

  دواى ئەوەى هێزە چەپەکان و گەنجانى سلێمانى بەدەسەڵاتى حیزبى کوردى و بەعس ڕازى نەبون و پێداگریان لەوە ئەکرد و توانیان بەعس لە شارى سلێمانى شار بەدەر بکەن ، یەکێتى سوارکۆڵى ڕاپەرینى خەڵک بوو ناوى نا ڕاپەڕینى دوەم و سێیەم .. کە وەکو حیزب بڕیارى بەشدار بوونى  نەبوو، ئەو کاتە مەسعود لەبەغداد بوو بە خەڵکى ڕاپەڕیوى سلێمانى ئەوت : ئەوانە شەمشەمە کوێرەى شەون .

  جۆن مێجەر سەرۆکى حکومەتى بەریتانى  لە کۆنگرەى پارتەکەى لەسالى ١٩٩١ دا ڕایگەیاند کە پشتگیرى سەربەخۆیی کوردستان ئەکات، بەڵام بە ووتەى ئەو: سەرکردەى حیزبە کوردستانیەکان لە خواروى کوردستان، پابەندبونى خۆیان بە ئۆتۆنۆمى لەدەوڵەتى عێراق و نزیک بونەوە لە سەدام حسەین ڕاگەیاندبوو . ئەوە بوو بەو فاکتەرەى کێشەى کورد زیاتر وەکو کێشەیەکى ئینسانى سەیر بکرێت و ناوچەى ئارامى دژە فڕینیان بۆدانا.

  ئەو دووحیزبە و ووردە حیزبەکانى هاو سەفەریان لەگەڵ هاتنەوەیان بۆ ناو شارەکان پاش ڕاپەڕینى ١٩٩١ کەوتنە تاڵانى دەست بەسەراگرتنى سەروەت و سامانى گشتى و تەنانەت خەڵکیش و لەسەر نفوزو دەسەلات گەورەترین جەنگى خوێناوى ناوخۆییان هەڵگیرسان، هێزێک دروستکردنى قەوارەیەکى سیاسی و بنیاتنان ئامانجى بێت ، دور ئەبێت لە ڕەفتارى تاڵانى و چەتەگەرى، حیزبێکى وەکو پارتى تەنانەت نەیدەهێشت ئاڵاى کوردستان لەپەرلەمان بەرز بکرێتەوە . 

 لەساڵە کانى ١٩٩١ و ١٩٩٢ هەردوو حیزبى یەکێتى وپارتى هەڵمەتى گرتنى ئەو چەپانەیان دا کە لە شارەکانى هەولێرو سلێمانى ئیمزایان بۆ جیابونەوەى کوردستان لە عێراق کۆ ئەکردەوە.

حکومەتى فەرەنسا لەسەردەمى فرانسوا میتران ،  لە مانگى ئابى ساڵى ١٩٩٤ دا توانى هەردوولایەنى بەشەڕهاتوو یەکێتى و پارتى کۆبکاتەوەو ڕێکەتنامەیەکیان پێواژۆ بکات و بەمەرجێک هەوڵەکە نهێنى بێت دیارە ئەگەر ئەو کاتە ئەوە بکرایە قەوارەیەکى بەهێز بۆ کورد دروست ئەبوو ، هەرزوو پارتى ئەو هەوڵەى  فەرەنساى بۆ تورکیا و ڕاگەیاندنەکانى تورکیا ئاشکرا کرد ، ئەوەبوو تورکیا بەفەرمى ناڕەزایە بەرامبەر حکومەتى فەرەنسا دەربڕى کەئەیەوێت دەوڵەت بۆ کورد دروست بکات .

   هێشتا  دوکەڵى سوتماکى ئەنفال لە دێهاتەکانى کوردستان نەبڕابوو ، مەسعود لە ٣١ئاب ١٩٩٦ دا سوپاى بەعسى هێنا بۆ داگیر کردنەوەى کوردستان و هەولێر داگیرکرایەوە و پەڕلەمان و ئیرادەى خەڵکى خستە ژێر زنجیرى تانکەکانى بەعسەوە.

   دواى داگیرکردنى عێراق لەلایەن ئەمریکاوە ساڵى ٢٠٠٣  هەڵوەشاندنەوەى حکومەتى بەعس بەکردەوە هیچ حکومەتێک لە عێراقدا نەما ، ئەوە یەکێک بوو لەو هەلە زێڕین و دەگمەنانەى بۆ خەڵکى کوردستان هەڵکەوتبوو بۆ ڕاگەیاندنى دەوڵەتێکى کوردستانى ، بەڵام زۆر زوو تاڵەبانى و بەرزانى خۆیان گەیاندە بەغداد و گەورەترین بەشداریان لە بنیاتنانەوەى حکومەتى عێراقدا کرد.

ساڵى ٢٠٠٥ بەساختەکارى دەنگى کوردستانیان بە دەستورى عێراقدا و هیچ بایەخێکیان بەو ڕیفراندۆمە بۆ سەریەخۆیى نەدا کەلەو ساڵەدا کراوە بەڵکو کردیان بە وەرەقەیەکى فشار بۆ دەستکەوتى پارەو نفوز.

هێزێکى خێڵەکى ئائەمە پاشخانەکەى بێت بەرامبەر بنیاتنانى دەوڵەت، دەوڵەتى پێدروستئەکرێت؟ لەکاتێکدا هێزێ داگیرکەرى تورکى هێناوەتە کوردستان و لەسەر پاروى دەمى هەژارى وڵاتەکەى خەرجیشیان ئەکێشێت ، ئەم بنەماڵەیە ئەوەى لەبەرژەوندیان بێت و پێگەى سیاسی و ئابوریان مسۆگەر بکات ئەیکەن، ئەم ڕیفراندۆمەش یەکێکە لەوازیەکانیان و بنەماڵەى تاڵەبانى هاو ئاخوڕیان مانەوە و دەسەڵاتى خۆیان بەکلکى بەرزانیەوە گرێداوە.

  هەتا نیوەى یەکەمى سەدەى پێشو ژمارەیەکى زۆرو بەرچاو جولەکە لە شارى سلێمانى ژیاون و یەکێک لەگەڕەکەکانى سلێمانى هەتا ئێستا هەربەناوى ئەوانەوە ماوەتەوە ، مناڵانى جولەکە کەسەریان ئەتاشرا تەنها بەقەد ڕوبەرى شەمجەیەک یان بەقەدەر لەپى دەستێک قژیان بە پێشى سەرەوە ئەهێشتەوە و پێی ئەوترا گودلە یان گودیلە ، جارێک لە سلێمانى کە قوتابیان دەوامیان تەواو بوو بەرەو ماڵەوە ئەچوون ، چەند قوتابیەک لەمناڵە جولەکەیەک ئەدەن لەهەموى حازر بەدەست پەلامارى گودیلەکەى ئەدەن و ڕایئەکێشن، دیارە ڕاکێشانى قژ ئەوبەشەى سەرو ناو چاوان زۆر ئازار بەخشە ئەو مناڵە قوتابیە بەڕاکێشانى ئەو بەشە لەقژى زۆر ئازار ئەدەن ئەگرى و فرمێسک بە خوڕ بە چاوانیدا دێتە خوارەوە، ڕیکەوت بەڕێوەبەرى قوتابخانەکە  لەوێوە تێپەڕ ئەبێت و ماجەراکە ئەبینێ و مناڵە جوەکە لەژێر دەستى منالان دەرئەهێنێت  بەزەیی پێدا دێتەوە و ئەیبات بۆ سەرتاشخانەیەک گودیلەکەى بۆ ئەتاشێت هەتا مناڵان جارێکیتر زەفەرى پێنەبەن ، کاتێک باوکى مناڵە جوەکە دێت زۆر لە مامۆستاکە توڕە ئەبێت بەوەى کە گودیلەى مناڵەکەى تاشیوە نەک لەسەر ئەوەى کەلەمناڵەکەى دراوە و بەڕێوەبەریش هۆکەى بۆ ئەگێڕێتەوە و ئەوەى کەبینیویەتى چۆن پەلامارى قژیان داوەو ڕایانکێشاوە ، باوکە جوەکە ئەڵێت: منیش ئەوە ئەزانم بەڵام ئێمە بەدەستى ئەنقەست ئاوا قژى مناڵەکانمان ئەبڕین هەتا ئازار بچێژن هەتا دەردى بێ ووڵاتى بچێژن و ئەگەر ووڵاتیان هەبێت ئاوا ئازار نادرێن.

  ئێستا نەوەکانى خێڵى بەرزانى و نەوەى نەوەکانیان ، هەریکەى بەقەد بارستایى ژەنەراڵەکانى وڵاتێکى وەکو ئەردەن ئەستێرەو داڵیان لەسەر شانە ، هەر یەکەیان خاوەنى ملێونەها دۆلارن و چەندەها کۆشک و ڤیلایان لەدەرەوەو ناوەوەى ولات هەیە ، خاوەنى ڕەگەزنامەى ئەمریکى و ئەوروپاین ، قومارخانەى جیهان نەماوە پارەى ئەم میلەتە بێ نەوت ونان و موچەیەى تیا نەدۆڕێنن ، زۆریان بیرەنەوت و جۆرەها کۆمپانیایان هەیە ، هەریەکەى دڕندەیەکە بۆ ئینسان کوشتن مانەوەى ئەم وەزعە بەقازانجیان ، ئەم نەوەیە ژیانێکى ئەوەندە شاهانەیان هەیە لەوانەیە لە جیهاندا کەم وێنە بێت. بۆ مسۆگەرکردنى مانەوەى ئەم وەزعە خراپ نیە میللەت لەبرسا بمرێت ، خراپ نیە لایەک لەکوردستان بخرێتە ژێر پۆستاڵى ژەندرمەى تورک و بکرێت  بەولایەتێکى تورک و ڕیفراندۆمى بۆ بکات .

  کوڕى جولەکەیەک  ئازار ئەکێشێ بۆ دروستکردنى داهاتوو . سەرۆک خێڵى ڕیفراندۆم میللەت و کوڕانى میللەتێک ئەکات بەقوربانى مسۆگەر کردنى داهاتووى حوکمى کوڕو نەوە ونەوەى نەوەکانیان بە ڕێفراندۆم بێت یان بە ٣١ى ئاب یان بە تیرۆر و تۆقاندن یان دزى و برسیکردن ... یان ... یان ...