بەرەو ژیانێكى دیموكراسیانە

Wednesday, 12/08/2009, 12:00

راپۆرتى گشتى پەیمانگەى كوردستان بۆ پرسە سیاسیەكان دەربارەى بەڕێوەچوونى پرۆسەى هەڵبژاردنى 25/7/2009 لە هەرێمى كوردستان

لە رۆژى 25/7/2005، هاوڵاتیانى كوردستانى عێراق بۆ دووەمجار بە شێوازێكى دەورى و رێكوپێك نوێنەرەكانى خۆیان بۆ پەرلەمان و سەرۆكى هەرێمەكەیان هەڵبژارد. هاوڵاتیانى ئەم هەرێمە توانایەكى زۆریان وەگەڕخست بۆ بونیاتنانى سیستمێكى سیاسى نوێ، و شانبەشانى گەشەسەندنى بوارى ئابوورى، گەشەیەكى بەرچاوى سیاسى و كۆمەڵایەتیشیان لە هەرێمەكەیان خوڵقاند. لە راستیدا، هەنگاونان بەرەو دیموكراسیەكى راستەقینە لە مەودایەكى فراواندا لەسەر ئاستى سیاسى و كۆمەڵایەتى و رۆشنبیرى لە هەرێمى كوردستان دەستی پێكردووە.
پەیمانگەى كوردستان بۆ پرسە سیاسییەكان وەكو ناوەندێكى ناحكومى تایبەتمەند و چاودێر بەسەر پرۆسەكە ئەم راپۆرتە بە هەردوو زمانى كوردى و ئینگلیزى بۆ راى گشتى كوردستان و جیهان بڵاو دەكاتەوە.

نیشانەكانى پێشكەوتنى دیموكراسى لە هەرێمى كوردستان
یەكەم: فرەحزبی وەك نیشانەیەكى سەرەكى دیموكراسى، بە تەواوى لە هەڵبژاردنەكانى هەرێمى كوردستان رەنگى دایەوە، چەندین پارتى سیاسى و قەوارە بەشێوەیەكى یاسایى و مەدەنییانە لە كەشێكى ئازاددا لە پێشبڕكێى بردنەوەى كورسیەكانى پەرلەمان بوون، 100 كورسى بۆ نەتەوەى كوردو و 11 كورسیش بۆ نەتەوەكانى تر. لە كاتێكدا 5 پاڵێوراویش بۆ پۆستى سەرۆكایەتى هەرێم لە ململانێدا بوون. ئەو بەشدارییە فراوانەى قەوارەو پارتە سیاسییەكان ئاماژەیەكى تەواو و دروستى فرەحزبییە لە كوردستاندا. ئاماژەیەكە بۆ لێبوردەیى و قەبوڵكردنى یەكتر لەنێوان گرووپە سیاسییەكاندا، بەتایبەتى جۆرێك لە متمانە و یەكتر قەبوڵكردن لەنێوان ركابەرە سەرەكییەكان هەبوو. لیستى سەرەكى كە (لیستى كوردستانی)یە و، لە هەردوو پارتى سەرەكى (یەكێتى نیشتمانى كوردستان) و (پارتى دیموكراتى كوردستان) پێكهاتووە، بە هێمنى و دیموكراتیانە پرۆسەكەیان دەستپێكردووە، چونكە دەیانەوێ بەشێوەیەكى یاسایى جارێكیتر كێبركێ لە بەدەستهێنانى دەسەڵاتى سیاسى بكەنەوە. ئەو فرەحزبییە لە هەرێمى كوردستانى عێراقدا ماناى وایە ئیتر سیستمى سیاسى لە هەرێمەكەدا رێچكەیەكى دیموكراسى گرتووە، ماناى وایە هاوڵاتیانى كوردستان بەگشتى و لەڕێى پارت و قەوارەكانیانەوە نوێنەرەكانى خۆیان هەڵدەبژێرن بۆ بەڕێوەبردنى دامودەزگاكانى وڵات، و بڕیاردان لە چارەنوسى خۆیان و چارەسەركردنى كێشەو گرفتەكانیان. هاوڵاتیانى ئەم هەرێمە سەلماندیان كە ئەگەر جیاوازیشن لە شێوازى بیركردنەوەو ئامانجەكانیان بەڵام ماف و ئەركى یەكسانیان هەیە، ئەوەش نیشانەیەكى بنچینەیى و ریشەیى دیموكراسییە.

دووەم: هاوپەیمانێتى و ئۆپۆزسیۆن، كێبركێ هیًمایەكى جیاكارى هەڵبژاردنەكانە. پێنج هاوپەیمانێتى لە هەڵبژاردنەكانى كوردستان لەنێوان 15 پارتى سیاسى پێكهێنرا. لیستى خزمەتگوزارى و چاكسازى لە دوو پارتى سیاسى ئیسلامى و دوو پارتى سیكۆلار پێكهات. ئەو پارتانە پێكەوە هاوكار بوون بۆ ركابەریكردنى هاوپەیمانى و پارتەكانیتر بەتایبەتى لیستى كوردستانى كە پێكهاتەى هەردوو پارتى دەسەڵاتداربوون. هەروەها ركابەرێكى بەهێز هەیە كە بە ناوى لیستى گۆڕانەوە كێبەركێ دەكات و لە هەڵبژاردنەكاندا وەكو دووەم لیست سەركەوتنى بە دەست هێنا. گۆڕان كە پێكهێنەرە سەرەكییەكەى جێگرى پێشووى سكرتێرى گشتى یەكێتى نیشتیمانى كوردستانە كە سەرۆكى لیستەكەیەو چەند كادرێكى مەكتەبى سیاسى و سەركردایەتى ئەو پارتە لە سەركردایەتى باڵاى لیستەكەن، لە گەڵ جەماوەرێكى بەرچاوى یەكێتى لە شارى سلێمانى و لە گەڵ رێژەیەك لە هاوڵاتیانى كوردستان لە شارەكانى دیكە بە تایبەت هاوڵاتیانى رەنجاو و نارازى لە دەسەڵات، گۆڕان دووەم لیستى نێوان پارلەمانى نوێى كوردستانە و بڕیارى داوە ببێتە ئۆپۆزسیۆنێكى كارا، لەم روانگەیەوە دەتوانین بڵێن لە پەرلەمانى داهاتوودا ئۆپۆزسیۆنێكى راستەقینە سەرهەڵدەدات. بەڵام كارایى ئۆپۆزیسیۆن دەوەستێتە سەر ئەو قەوارانەى بڕیار دەدەن نەچنە نێو حكومەت و ئەو پلان و بەرنامانەش كە لە كارى پارلەمانیدا ئەداى دەكەن. ئەمەش لە لێكدانەوەى گشتیدا ماناى بەرەو پێشچوونى ئەزموونى سیاسى و فرەیى لە كوردستان دەگەیەنێ و بوارى ئەوە زیاتر دەكات كە لە كاروبارى حوكمدارییدا بە دواداچوونى زیاتر بۆ خەمەكانى خەڵك بكرێ.
سێیەم: ئەم پرۆسەیە هەڵبژاردنێكى بێ وێنە بووە، چونكە پشتى بە رێكخستى بزووتنەوە جەماوەرییەكان بەست، بەو مانایەى كە دەسەڵاتى سیاسى پەیوەندى لەنێوان فەرمانڕەواو میللەت رێكخست. لەراستیدا، هاووڵاتى توانى كاریگەرى لەسەر سیستمى سیاسى درووست بكات و جیاوازى بەدی بهێنێ، لەڕێى شێوازى جۆراوجۆرى بەشداریكردنەوە وەك خۆپاڵاوتن و دەنگدان. بۆ نمونە: چوار هاوڵاتى خۆیان بۆ پۆستى سەرۆكایەتى لەبەرامبەر مەسعود بارزانى كاندیدا كرد بۆ بەدەستهێنانى پۆستى سەرۆكایەتى. ئەمە ماناى وایە كە هەموو ئەو هاوڵاتیانە بەگوێرەى شیاوى تەمەنیان دەتوانن دەنگبدەن و دەتوانن خۆیان بپاڵێون. ئەوەش دیسانەوە نیشانەیەكى دیارى یەكسانى مافەكانە بۆ هەموو هاوڵاتیان بێ جیاوازى، و داننان بە مافە سیاسی و بنەڕەتیەكان بە شێوەیەكى فەرمى و لەئاستێكى فراواندا. لەبەرئەوە لێرەدا دەتوانرێ بووترێ، هەموو دەروازەكان واڵایە بۆ بەشدارى سیاسى هاوڵاتیان بە یەكسانى و بێ جیاوازى. ئێستا دەگەینە ئەو دەرەنجامەى كە پێشكەوتنى بوارى سیاسى لە وڵاتدا هەنگاوێكى گرنگى بەرەو دیموكراسیەكى راستەقینە و بە دامەزراوەییكردنى دیموكراسى لەم هەرێمەدا بەڕى كردووە.
چوارەم: سەبارەت بە شەفافیەت و یاسایى، حكومەتى هەرێمى كوردستان داواى لە چاودێرانى نێودەوڵەتى و ناوخۆیى كرد بۆ چاودێریكردنى هەڵبژاردنەكان. زیاد لە هەزار رۆژنامەوانى ناوخۆیى و نێودەوڵەتى راپۆرتیان لەسەر هەڵبژاردنەكان نووسیوە. ئەو رێوشوێنانە كاریگەرى زۆرى هەبوو لەسەر كەمكردنەوەو نەهێشتنى ساختەكارى و پێشێلكاری كە گرنگییەكى زۆرى بۆ گشت پارتەكان و خەڵكى كوردستان هەبوو، و لەڕووى نێودەوڵتیشەوە ئەنجامەكان دانى پێدا دەنرێ و پەسەند دەكرێ. ئامادەبوونى ژمارەیەكى زۆرى چاودێرو رۆژنامەوانى نێودەوڵەتى ئاماژەیەكە بۆ گرنگیپێدانى كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بە هەڵبژاردنەكان و بوارى دیموكراسى لە هەرێمى كوردستان و عێراق و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، بەتایبەتى ئەمریكا كە چاوى بڕیوەتە پێشكەوتنى دیموكراسى لە هەرێمى كوردستان لەسەر ئاستى ناوچەكەدا، تاكو ببێتە مۆدێلێك بۆ عێراق و وڵاتە دراوسێكانى.
سیستەمى سیاسى نوێ
لە ساڵى 2005، پێداچوونەوە بە یاساكانى هەڵبژاردنى ساڵى 1992 كراو هەمواركرا، و ئەوەش بۆیە هۆى گۆڕینى سیستمى سیاسى لە هەرێمى كوردستان، چونكە سەرۆك وەزیران بەشێوەیەكى ناراستەوخۆ هەڵدەبژێردرێ و سەرۆكى هەرێمیش بەراستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێ. لەبەرئەوە سیستمى سیاسى لە هەرێمدا لە رووى دەستوورییەوە دەبێتە سیستمێكى تێكەڵە. ئەم مۆدێلە وەكو مامۆستایانى قانونى دەستورى باسى دەكەن لە چەندین وڵاتى دونیا پەیڕەو دەكرێ و كاریگەرى گەورەى خۆى هەیە لە چەسپاندنى سەقامگیرى و دابەشكردنى دەسەڵاتى جێبەجێكردن بە جۆرێك كە تەنیا سەرۆك وەزیران (لە سیستمى پارلەمانى)یان تەنیا سەرۆك دەوڵەت (لە سیستمى سەرۆكایەتى) بۆى نەبێ دەسەڵاتى جێ بەجێكردن قۆرغ بكات.
ئۆپۆزسیۆنەكانى ئەم سیستەمە نوێیە ئیدعاى ئەوە دەكەن كە سیستمى تێكەڵە ماناى سنوورداركردنى دیموكراسى و ئازادییەكانە. لەراستیدا، هیچ سیستمێكى سیاسى ناتوانێ دیموكراسى و ئازادیەكان سنووردار بكات ئەگەر بنەماكانى دیموكراسى لە دەستوردا چەسپابێ، چونكە هێزى دیموكراسییەت لە دەستوورو كلتوورەوە سەرچاوە دەگرێ نەك لە جۆرى سیستمى سیاسییەوە. لێرەدا دەستوور شێوازى سیستمى سیاسى دیارى دەكات، نالۆژیكییە گەر باوەڕمان وابێ كە سیستمى سیاسى شێوازى دەستور دیارى دەكات. رێسا بنەڕەتییەكانى دیموكراسى لە رەشنوسى دەستورى هەرێمى كوردستان دیاریكراون، بۆیە پێویستە ئەو رەشنووسە بەزوویى تێبپەڕێ بۆ زەمانەتكردنى سیستمى دیموكراسى لە وولاتدا. بەڵام لە قۆناعى هەنگاونان بەرەو دیموكراسى، هاوڵاتیان مافى خۆیان حەزەر لە دەسەڵاتى دامەزراوەكان بكەن، بەڵام كە دەستوور بنەماكانى دەسەڵاتى دیارى كرد ئەو كاتە هاوڵاتیان و دامەزراوە مەدەنیەكان دەتوانن فشار دروست بكەن, و هەر سنورداركردنێك لەسەر بنەماكانى ئازادى و دیموكراسى رەت بكەنەوە. لەوانەیە هاوڵاتیانى هەرێمى كوردستان بۆ قۆناغى ئێستا زیاتر پێویستیان بە سیستمێكى سەرۆكایەتى هەبێ نەك تێكەڵە ، ئەمەش لەبەرئەوەى:
یەكەم: سیاسەتى هەرێمایەتى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست پێویستى بە سیستمێكى سیاسى بەهێز هەیە. بروانە زۆربەى وڵاتە بەهێز و دیموكراتیەكان لە جیهاندا سیستمى تێكەڵە یان سەرۆكایەتیان هەیە وەك ویلایەتە یەكگرتوەكانى ئەمریكا، فەرەنسا، رووسیا.
دووەم: وێراى چەندین كێشەى هەڵپەسێردراو لەگەڵ حكومەتى فیدراڵ وەك مادەى 140، پرسى هێزى پێشمەرگە، و یاساى نەوت و گاز، چەندین مەترسى دەرەكى تر لەسەر دەستكەوتەكانى كوردستان هەیە. لەبەرئەوەى كورد پێویستى بە دامەزراوەى بەهێز, هەیە بەتایبەتى دامەزراوەى سەرۆكایەتى.
بەكورتى هەرێمى كوردستان لە سیتسەمى پەرلەمانیەوە بوو بە سیستەمى تێكەڵە. ئەمەش گرنگى خۆى هەیە بۆ بە هێز بوونى هەرێمەكە.
كارى دامەزراوە مەدەنییەكان و میدیا:
راگەیاندن بەتایبەتى راگەیاندنى بینراو (تەلەفزیۆنیى) رۆڵێكى سەرەكى و گرنگى لە هەڵًبژاردنەكاندا بینى. راگەیاندنەكان رۆڵێكى گەورەیان بینى لە گەیاندنى كارو بەرنامە و ئەجێنداى قەوارە سیاسیەكان و دەستنیشانكردنى پرسە هەرە گرنگەكان لە هەرێمەكەدا. لەلایەكى ترەوە، راگەیاندنەكان توانیان رۆڵى كارا ببینن لە كەمكردنەوەى دەسەڵاتى پارتە سسیاسیەكان لە كۆمەڵگەدا، ئەمەش هانى سەرانى پارتەكانى دا كە بیر لە میكانیزم و شێوازى دیكە بكەنەوە لە مامەڵەكردنیان، بۆیە چاوەڕێ دەكرێت هەندێك سترەكتۆر و گۆرانكارى لە خودى پارتە سیاسیەكاندا سەرهەڵبدات.
راگەیاندنەكان رۆڵى سەرەكیان بینى لە هۆشیاركردنەوەى هاوڵاتیان لەبارەى هەڵبژاردنەكانى پەرلەمان و سەرۆكایەتى هەرێم. لەلایەك هانى هاوڵاتیانیاندا بۆ بەشدارى كردن لە هەڵبژاردنەكان، و رێنمایى هاوڵاتیانیان كرد بۆ چۆنێتى بەشدارى كردن. لەلایەكى ترەوە كەناڵى جیاواز كرانەوە بۆ خستەنەڕووى كارنامەو ئەجێنداى قەوارە سیاسیەكانى بەشدار لە هەڵبژاردنەكان.
رێكخراوەكانى كۆمەڵگەى مەدەنى و دەزگا سەربەخۆكان رۆڵى گەورەیان لەو بوارەدا بینى. چەندین تۆڕى چاودێرى بۆ كۆى پرۆسەكە بوونیان هەبوو، رێكخراوە مەدەنییەكان چەندین چاودێریان لە شار و شارۆچكەكانى كوردستان ئامادە كردبوو. وێڕاى بوونى بەرنامە و پلانى دیكە بۆ سەرخستنى پرۆسەكە. بۆ نمونە پەیمانگەى كوردستان بۆ پرسە سیاسیەكان بە راوێژى ئۆفیسى هەولێرى كۆمیسیۆن و بە هاوكارى گەل و حكومەتى ئەمریكا لە سەتەلایتى نەورۆز لە قۆناغى بانگەشەدا بۆ یەكەم جار لە ناوچەكە بەرنامەیەكى تایبەتى بە ناوى بەرەو هەڵبژاردن وەكو سەكۆیەكى یەكسان بۆ هەموو كیانە سیاسییەكان ئامادە كرد و لە كۆتایى بەرنامەكەش مونازەرەیەكى هێمنانەى بۆ هەموو كیانە سیاسییە بەشدار بووەكانى هەڵبژاردن دروست كرد و لە كۆتایى بەرنامەكەش بە جۆرێك قەوارەكان هەڵوێستى كۆتایى خۆیان نواند كە وێڕاى جیاوازى بیر و رایان نیشتیمانێكى گەورە كۆیان دەكاتەوە كە كوردستانە.
تێڕوانینى گشتى
پرۆسەكە لە تۆماركردنى ناوى قەوارەكان و كاندیدەكانەوە، بۆ پرۆسەى بانگەشەكردن زۆر بە باشى و دیموكراسییانە بەڕێوەچوو، ئەگەر هەندێ توندوتیژى لە كات و شوێنى جیاواز هەبووبێ، لێ لە قەبارەیەكى گەورە و ئاستێكى فراوان نەبووە كە كاریگەرى لە سەر پرۆسەكە هەبووبێ. ئەمە بە گەواهى هەموو لیست و قەوارە و چاودێرە بیانى و ناوخۆییەكان بووە.
دەسەڵاتدارانى هەرێمى كوردستان لە سەرەتادا سەرخستنى پرۆسەكەیان بە لاوە بایەخمەندبووە، بەردەوام بە بیرى هاوڵاتیان هێنایەوە كە ئەمە دەرەفەتێكى باشە بۆ ئەوەى كوردستان بخەینە قۆناغێكى پێشكەوتوو ترە، ئەم پەیامەى دەسەڵاتدارانى حكومەت و قەوارەكان جیاوازەكان تا ئاستێكى زۆر بۆ خوارەوە گوازرایەوە و جێ بەجێ كرا.
كۆمیسیۆنى باڵاى سەربەخۆیى هەڵبژاردنەكان تا ئەندازەیەكى زۆر لە كۆى پرۆسەكە بە پیشەگەرانە و بێ لایەنى كارەكانى خۆى جێ بەجێ كرد و توانى قانون و رێنماییەكانى خۆى بەسەر هەموو لایەك جێ بەجێ بكات، بە تایبەت لە كاتى بوونى خروقات و پێشێلكارى لە بانگەشە و دەنگداندا. چەند لیستێك سزا درا لە كاتى بانگەشە و چەند وێستگەیەكى دەنگدانیش بە هۆى پێشێلكارییەوە دەنگەكانیان بە تاڵ كرانەوە، ئەوەى سەرنج هەبوو لە لایەن چاودێرانەوە دەربارەى كارەكانى كۆمیسیۆن پەیوەندى بە جۆرى مەرەكەبى دەنگدان و نەگەڕانەوەى ناوى رێژەیەكى هاوڵاتیان بوو كە بە هۆى دەنگدانیان لە رێى فۆرمى 111 گومانى گزى و دەنگدانى زیاتر دروست بوو. بەڵام بەگوێرەى راپۆرتى چاودێرەكانى ئێمە ئەم كارانە لە ئاست و قەبارەیەكى وا گەورە نەبوون كە كاریگەرییان لە سەر كۆى پرۆسەكە و رێژەى دەنگەكان هەبێ. كۆمیسیۆنیش لەم كارەدا بێ هەڵوێست نەبوو.
پرۆسەكە بە گشتى لە لایەن هێزەكانى ئاسایش و پۆلیسى كوردستان زۆر بە باشى كۆنترۆڵ كرا و خۆشبەختانە كارێكى شیاوى باس رووینەدا، كیانە سیاسییەكان شێوازە جیاجیاكانى بانگەشەیان بە ئازادى و لە كەشێكى ئارام و هەست كردن بە ئاسایش و سەقامگیری جێ بەجێ كرد، دەنگدەر بەو پەڕى ئازادى و لە كەشێكى پارێزراوى ئەمنیدا دەنگى خۆیدا. رێژەیەكى باشى هاوڵاتیان بە تایبەت ئافرەت و گەنج وەكو كەرنەڤاڵێكى نیشتیمانى بەشدارییان لە پرۆسەكە كرد.
لەڕاستیدا، زۆر گرفتى دەرەكى و ناوخۆیى هەیە كە هەڕەشە لە دیموكراسى هەرێمى كوردستان دەكەن. لەسەر ئاستى ناوخۆییدا، هێشتا رێژەیەكى بەرچاوى خەڵك لە نێو رێكخستنە حیزبی و مەدەنییەكانیش كاریگەرى سیستمى تۆتالیتارى پێشوو و كۆمەڵگەى داخراویان لەسەرە دیموكراسى و ئازادیەكان سنووردار دەكەن. لەسەر ئاستى ناوچەیشدا، هەرێمێكى دیموكراسى بێ پشت و پەنا توشى زۆر گرفت دەبێ لە ناوجەرگەى دیكتاتۆریەت كە رۆژهەڵاتى ناوەڕاستە. بۆیە دەسەڵاتدارانى ناوچەكە هەوڵدەدەن كاریگەرى هەرێمى كوردستان لەسەر عێراق لەڕێى دەستوەردانیان لە هەڵبژاردنەكانى پەرلەمانى داهاتووى عێراق كەم بكەنەوە، ئەمەش لە رێگەى پشتگیرى كردنى ئەو پارتە سیاسییانەى كە مەیلیان بۆ بەهێزبوونى دەسەڵاتى ناوەند لە عێراقدا هەیە. لەراستیدا ئەوە هەڕەشەیەكى گەورەیە لەسەر پرۆسەى دیموكراسى لە هەرێمى كوردستان، چونكە هەر دەستێوەردانێكى دەرەكى بەشێوەیەكى نێگەتیڤى كاریگەرى دەبێ لەسەر پرۆسەى ئازادى و دیموكراتى.
وێڕاى ئەو مەترسیانە، پرۆسەى دیموكراسى لە هەرێمى كوردستان بەشێوەیەكى چالاكانە بەرەوپێشەوە دەڕوات، ئومێد هەیە كە ئەم پێشكەوتنە بەردەوام بێ و كاریگەرى لەسەر كۆى كایەكانى كۆمەڵگە بەرجەستە بێ.