خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ كوردستان و ئیسرائیل، كورد و جوو
Wednesday, 15/12/2010, 12:00
بەگوێرەی سەرچاوە مێژووییەكان پێش رووخانی ئیمپراتۆریای ئاشوری كورد و جوو وەكو دوو نەتەوەی دێرینی ناوچەكە گەورەترین قوربانی زوڵم و زۆریەكانی ئەو ئیمپراتۆریەتە بوون بە رادەیەك كە كوردان زۆر هەوڵیان دا بۆ راپەڕین و سەرهەڵدان، بەڵام بەهەر هۆ و هۆكارێك بووبێت دادەمركایەوە، دواجار بە خەبات و كۆڵ نەدان توانرا تەخت و تاراجی ئیمپراتۆریەتی ئاشوری تێك و پێك بشكێنن و و دروست بوونی ئیمپراتۆریەتی میدیا بێتە بەرهەم و لەم ناوەندەشدا جوولەكەكان توانیان لەگەڵ برا كوردەكانیان بحەسێنەوە لەژێر چەتری ئەم ئیمپراتۆریەتە، دواتر و لەسەردەمی دوای هاتنی ئیسلام بۆ ئەم دەڤەرە ئەم دۆستایەتییە و بەیەكەوە ژیانە و تەباییەی نێوان كورد و جوو كاڵ بیۆوە بەهۆی هێرشەكانی سوپای سەلاحەدین ئەیوبی بە رەچەڵەك كورد بەداگیركردنی ئۆرشەلیم لە بندەستی كریستیانەكانەوە بۆ بەردەستی عەرەبە موسڵمانەكان و بەكەش رێڕەوی مێژووی پەیوەندی نێوان دوو نەتەوەی دێرین لەو ناوچەیە ئاراستەیەكی تری وەرگرت ئەویش لەسەر هەمان ئایدیای عەرەبەكان، ئەمڕۆ بە سەدان ساڵ تێ دەپەڕێت بەسەر دەقگرتوویی ئەم رێڕەوە خوارەی مێژوو كە بەبێ خواست و ویستی ئێمە رێگای گرتبوو، بەڵام بە هەژانی كۆمەڵێك هاوكێشەی سیاسی و دیبلۆماسی وا ئەمڕۆ رێڕەوە مێژووییەكان رێگای راستی خۆیان بۆ جارێكی تر دەگرنەوە بەر كە پێم وایە دووبارە بوونەوەی مێژوو لێرەوە دەست پێ دەكات.
چۆن تێكچوونی ئەم پەیوەندییە قوڵ بۆوە تا ئاستی فۆبیا..؟ئێمەی كورد ئەگەرچی هیچ كێشەیەكی مێژووییمان لەگەڵ برا جوولەكەكان نییە و نەبووە، بەڵام بەدرێژایی چوونمان بۆ ژێر ئاڵای ئیسلام گۆش كراوین بە دژایەتی جوولەكە و ئیسرائیل، وەك چۆن ئیسلام وەكو ئاین هاتووە پەیامی عروبە و تەعریبی لەنێوماندا بڵاوكردۆتەوە و گۆشیان كردووین بە كلتور و زمان و مێژووی عەرەبی ئیسلامی هەر بەهەمان لۆژیكیش بیر و هزری دژایەتی كردنی جوو لە عەقڵیەتی ئێمەی كورددا تۆخ كراوەتەوە و هەمیشە بلاجكتۆر خراوەتە سەر مەترسیەكانی دۆستایەتی كردنی جوو، لە هەمان كاتیش بۆ لێدانی شۆڕش و راپەڕینەكانمان تۆمەتی پەیوەندی هەبوون لەگەڵ ئیسرائیل دراوەتە پاڵ شۆڕش و سەركردەی كوردەوە بۆ ئەوەی لەم رێگایەوە شەقامی ساویلكەی عەرەبی و ئیسلامی پێ هان بدەن دژ بە كورد و خواستە نەتەوەییەكانی، ئەو تۆمەتە زەق كراوەتەوە بۆ ئەوەی بە تۆمەت سەیر بكرێت و وەها كارێك روو نەدات لەنێوان جوو و كوردانەوە، یان ئەوەتا دەقە پیرۆزەكانیان بەكارهێناوە لە رێگای مەلا و مزگەوتەكانەوە، لە رێگای قوتابخانە ئاینییەكانەوە، لە رێگای كەسایەتییە ئاینییەكانەوە ئەم بنكانەش لەلایەن دوژمنەكانی كوردەوە جێگای بایەخ بوونە بۆ ئەوەی ناراستەوخۆ تابورێك لەشێوەی(5) لەنێو خودی كورداندا دروست بكەن، بۆ ئەوەی لە ەرەوەی پڕۆگرامی بەعسیش كورد بە سای ئاینەكەیەوە هەمیشە ترسی پەیوەندی هەبێت لەگەڵ جوولەكەكان و بە حەرامی ببینێت، ئەمە پڕۆژەكاری هەموو حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراقی بووە، تەنانەت هەموو حكومەتانە بووە كە پارچەیەك لە خاكی كوردستانی بەزۆرەملێ پێیەوە لكێنراوە، ئەو حكومەتانەی كە پەیوەندیشیان بە ئیسرائیلەوە هەبووە نەیانخواستووە كورد لەو پەیوەندیانە نزیك ببێتەوە چونكە ئەو راستییە مێژووییانە زانراوە كە بە هەموو پێوەرەكان تەنها كورد و جوو لەو ناوچەیە دەتوانن پەیوەندی ستراتیژیان هەبێت و بڕوایی بدەن بە یەكتری، من هۆكاری خۆ دوورخستنەوەی جوولەكەكان بە گشتی و حكومەتی ئیسرائیل نازانم، بەڵام لەو بڕوایەش دام كە شەقامی جوولەكە هەمیشە هاوسۆزی ئێمەی كورد بوونە.
چۆن ئەم دۆستایەتییەی نێوان كورد و جوو دروست دەبێتەوە..؟رۆڵی میدیا و دەزگا و رێكخراوە مەدەنیەكان كاریگەری پۆزەتیڤی خۆی دەبێت بۆ ئەم پرسە، بەڵام دەكرێت بە ئەندازەی كاركردن و بەرنامەرێژی تێكدانی ئەم پەیوەندیە كار بۆ چاككردنەوەی ئەم پەیوەندیە بكرێت ئەویش بە جیا كردنەوەی ئاین لە دەوڵەت لەلایەك و لەلایەكەی تر هەڵەچنكردنەوەی مێژوو، بە تایبەت جیاكردنەوەی ئەو تێكەڵیەی كە لە ئایدیۆلۆژیای شۆڤێنی عەرەبی و مەزنخوازی و توندوتیژی ئیسلامی كراوە، بۆ نموونە ئەگەر ئێمەی كورد بە ئایەتی() كار بكەین كە ئەم ئایەتە لە ئەنجامی قوڵبوونەوەی كێشەكانی نێوان موسڵمانەكان و جوولەكەكانی یەسرب(مدینە) هاتووە و ئێمە ئەو كێشەیەی 1400 ساڵ لەمەوبەری نێوان عەرەب و جوو بە هی خۆمان بزانین ئەوا وەك عەرەبەكان ئەمڕۆ ناتوانین لەگەڵ دونیای تازەدا هەڵ بكەین و ناتوانین بۆ هەتایە باس لە پەیوەندی و دۆستایەتی نێوان گەلانی كریستیان و جوولەكەكان بكەین، بەهەمان شێوەش بۆ ئایەتی() بەو لۆژیكە بێت دەبێت وەكو ئیسلامێكی كورد هەر جووێك ببینین بیكوژین، ئەمە جگە لە دەیان و سەدان تێكستی ئاینی و دروستكردنی ئەفسانە و ترس و دڵەڕاوكێ لە هزری تاكی موسڵمان لەهەمبەر جوولەكە و پەیوەندی هەبوون لەگەڵیان، بۆیە دەكرێت ئێمەی كورد لە شكاندنی تێكستەكانەوە هەنگاو بۆ كردنەوەی دەرگای پەیوەندیەكانەوە بهاوێژین، شكاندنی تێكستەكانیش تەنها لە پاكنووسكردنەوەی مەبەستەكانی ئەو تێكستانە دەبێت كە دوور و نزیك پەیوەندیان بە كلتور و مێژووی ئێمەوە نییە، ئێمە میللەتێكی ئاشتی خواز و مرۆیین و هیچ كات خۆمان لەبەرەی داگیركار و خوێنڕێژ و تیرۆر نەبینیووە، هاوكات دیدگای رۆشنبیرانمان بۆ زیندووكردنەوەی ئەم پەیوەندیە مێژووییانە گرنگن بە تایبەت ئەمڕۆ جوولەكەكان لە ناوەندی سیاسی دونیادا حیساب بۆ دەنگ و بۆچوونیان دەكرێت و لوبی جوولەكە لە ناوەندە بڕیاربەدەستە جیهانیەكان كاریگەری ئەرێنی خۆی هەیە، لە هەمان كات ئێمەش بەدەست بەكەم سەیركردن رزگارمان دەبێت كە عەرەب و تورك و فارسەكان ساڵەهای ساڵە بەو جۆرە لێمان دەڕوانن و هەمیشە كاریش بۆ ئەم مەبەستە دەكەن بۆ ئەوەی كورد بەردەوام بە كەم لەخۆی بڕوانی بۆ ئەوەی دوژمنەكەی بە مەزن سەیربكات تاوەكو داوای ماف و خواستەكانی نەكات و پێی نەسەنرێ، بە پەبوەندی هەبوون لەگەڵ ئیسرائیل و گەلی جوو رەنگە بتوانین ئەم كۆت و بەندەی داگیركەران لە بیروهزرمان تێك بشكێنین، داگیركەران هەرگیز ناخوازن ئێمەی كورد خاوەنی ئیرادەی سەربەخۆی خۆمان بین بۆ ئەوەی ئێمە بۆخۆمان بە بیر و هزری خۆمان بە دەست و بازووی خۆمان ئایندە و چارەنووس و ئابوری و رۆشنبیری و سەرخان و ژێرخانی خۆمان دانەڕێژین، بۆخۆمان پەیوەندی چێ نەكەین لەگەڵ گەلانی ناوچەكە، بۆخۆمان دۆستایەتی پەیدا نەكەین لەگەڵ نەتەوەكانی تر، بۆخۆمان ئاوڕ لە مێژووی رابردووی خۆمان نەدەینەوە، بەڵكو ئەوان بەڕێوەمان ببەن وەك ئەوەی بەخۆیان دەخوازن، لە رووی كلتوری و مێژوویی و ئابوری و....هتد و تەنانەت سیاسیشەوە، ئەوان دەیانەوێت هەر بەخۆیان دۆست و دوژمنمان بۆ پەیدا بكەن، هەر بەخۆیان رێگای ئایندە و چارەنووسمان بۆ دەستنیشان بكەن، لەم گۆشە نیگایەوە ئەركی گران و مێژوویی دەكەوێتە سەر شانی رۆشنبیران و بیرمەند و روناكبیرانەوە، ئەو ئەركە مێژوویەش ئەمڕۆ داوای زیندووكردنەوە و دووبارە كردنەوەی مێژووی نێوان دوو نەتەوەی دێرینی میزۆپۆتامیامان لێ دەكات كە بە چەواشەكاری و ئایدیۆلۆژیای دۆگماوە سەدان ساڵە سڕكراوە و ئەمڕۆ لەسەر ئێمەی رۆشنبیران و چالاكوانانی سیاسی و رۆشنبیری ئەركە تا كۆتایی بە ماوەی ئەم سڕبوونە بهێنن.
ئاسۆی زیندوو بوونەوەی پەیوەندی كورد و جوو"من وای نابینم كە لەگەڵ خراپ بوونی پەیوەندی ئەنكەرە و تەلئەبیب جوولەكەكان هەستیان بەرامبەر بە ئێمەی كورد جوڵابێ، بەڵام رووداوەكانی ئەم دوواییە و گرژبوونی پەیوەندیەكانی نێوان هەردوولا ئاسۆیەكی گەشی بەخشیە زیندووبوونەوەی پەیوەندی نێوان كورد و جوولەكە، ئەگەرچی ئیسرائیل هەتا ئەمڕۆش چەكی پێشكەوتوو دەفرۆشێتە توركیا بۆ لێدانی كوردانی باكور و لەناوبردن و سەركوتكردنی كورد لەو پارچەیە، بەڵام بۆ ئیسرائیل روون و ئاشكرابوو كە توركیا وەك چۆن هەمیشە دراوسێ و دۆستایەتی نەبووە و راستگۆنەبووە لە بەڵێنەكانی و نابێتە دۆستی تا سەریش بۆ هەیچ لایەك هەر بەمجۆرەش سەلماندی كە لە بچووك ترین كاردانەوەی تەنگەژە نێوخۆ و دەرەكیەكانی پەیوەندی ئیسرائیلی كردە قوربانی سیاسەتەكانی، توركیا ئەو پەیوەندیە دێرینەی لەپێناو پەیوەندیەكی گەورەتر و سوودمەندتر كردە قوربانی، بۆ ئەوەی لە تەواوی كێشە و فشارە ناوخۆییەكانی رزگاری ببێت و رای گشتی ئیسلامی بۆخۆی كێش بكات لەسەر حیسابی ئیسرائیل و لێدانی كورد و درێژەدان بە سیاسەتی نكۆڵی كردن و قڕكردنی كوردان لەو پارچەیە، ئەو هەڵوێستەی توركیا بەرامبەر بە ئیسرائیل زەنگێكی مەترسیداربوو بۆ ئیسرائیل تاوەكو ئیسرائیل بە سیاسەتی خۆیدا بچێتەوە و جارێكیتر پاكنوسی دەفتەری پەیوەندییە ستراتیژی و تاكتیكیەكانی خۆی بكات لە ناوچەكە و لە جیهانیش، چەیك كردنەوەی پەیوەندیەكانی بەبێ رەچاوكردنی دۆستی مێژوویی خۆی كە كوردە بۆ ئیسرائیل جارێكی تر دەبێتەوە نوشستی و مەترسی گەورەتر، چونكە ئەگەر بەشێوەیەكی وردتر و ئەكادیمی تر لە جیۆپۆلەتیكی ئیسرائیل و كورد بڕوانین بەو جۆرە دەرئەنجامی هاوكێشەكە بەدەست دەهێنین" ئیسرائیل جگە لە دەرگای دەریاوە هەر سێ لایەكەی تری وەك ئەوە وایە بە مین چێنرابێت و هەموو دونیای عەرەبی و ئیسلامی بە چركە بۆی لەسەنگەردان و هەمیشە بە نهێنی و بە ئاشكرا زەفەری پێ دەبەن و تاكە بەرپەرچدانەوەی ئیسرائیلیش بەرگری لەخۆكردنە، لەهەندێ حاڵەتیش لە كۆمەڵگایەكی مەزڵومەوە هەنگاو بۆ كۆمەڵگایەكی زاڵم دەهاوێژێت بۆ ئەوەی مەترسیەكان بگەڕێنەوە پێگەی خۆیان، لە دوژمنە بەردەوام و دێرینەكانی ئیسرائیل وەكو سیستەم و وەكو میللەت بریتین لە حزبوڵای لوبنانی و ئیرانی ئیسلامی و سوریا و ئینجا وڵاتانی عەرەبی، ئەمڕۆش وا خەریكە توركیاش دێتە پاڵ لیستی ئەو وڵاتانەی كە مەترسین بۆسەر ئیسرائیل و جوولەكەكان.
مەترسیبوونی توركیا دەرگای دەریا بە ئیسرائیلدا دادەخات بۆیە پێش ئەم كارەساتە پێویستە ئیسرائیل بزانێت كە كوردیش هەمان جیۆپۆلەتیكی ئیسرائیلی هەیە و دۆست و دوژمنەكانمان هاوبەشن لەناوچەكە، هیچ مێژووێكی شیرین لەگەڵ عەرەب و تورك و فارسمان نابەستێتەوە تەنانەت لە رابردوو و ئێستا و داهاتووش ئەوان بۆ ئێمەی كورد جێگەی مەترسین و دوور نییە بە دەیان جینۆسایدی تری لەچەشنی هەڵەبجە و ئەنفال و گەلی زیلان و قارنێ و قامیشلۆ و ئامودەمان تووش بكەنەوە و جارێكیتر كورد سەرگەردان بكەنەوە و دەرگاكانی دونیامان لێ دابخەنەوە، بۆ ئیسرائیلیش بە هەمان شێوە، ئەو تیرۆرەی بە نهێنی لەهەمەر ئیسرائیل ئەنجام دەدرێ ئەوا سوریا و توركیا و ئێران و عەرەبەكان بە ئاشكرا و بەبەرچاوی هەموو میللەتانی دونیاوە دەرهەق بە كورد ئەنجامی دەدەن.
تێكدانی رێڕەوە راستەقینەكانی مێژوو لەپێناو وەدەستهێنانی خاكی زۆرتر و خاكی گرنگتر و خاكی پیرۆزتر و خاكی بە پیتتر بووە لە مێژوودا، جووەكان دەمێكە ئەم درووشمە دەڵێنەوە و زۆر بڕواشیان پێی هەبووە(حدودنا لنیل الی فرات و الباقی للاكراد)، ئەگەر لە نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕواست بڕوانی كە عوسمانیەكان دروستیان كردبوو لە ساڵی 1812 سنوری كوردستان لەگەڵ سنوری ئیسرائیلە، لە نەخشەی رۆژهەڵاتی تازەشدا ئەم راستیە بەرچاو دەكەوێت، كاتێك ئەم شێواندنەی مێژوو دەبینرێت دەقاو دەق مرۆڤ سیاسەتی پەرتكە و زاڵبە(فرق تسد)ی دێتە بەرچاو، چونكە كاتێك زلهێزەكانی دونیا یاخود نەتەوە سەردەستەكان ویستویانە نێوماڵێك تێك بدەن ئەوا پەنایان بۆ ئەم شێوازە سیاسەتە بردووە و لەوێوەش توانیویانە بەچەواشەكاری ئەم درزە بخەنە نێو نەتەوەكان و میللەتان، درزی نێوان كورد و جووش بەم شێوەیەبووە، لەكاتێكدا هەموو نەتەوە سەردەستەكان بە ئێستای جوولەكەشەوە لە واقعیەتی راستكردنەوەی ئەم هەڵە گەورەیەی مێژوو دەزانن، بۆیە دەبینین توركەكان لە سەرەتاوە بێ ئەندازە خۆیان لە جووەكان و دواتر ئیسرائیل نزیك كردۆتەوە و تەنانەت ئیمپراتۆریایەكی گەورەی ئیسلامیان كردە قوربانی دۆستایەتی خۆیان بە جووەكانەوە تەنها بۆ ئەوەی جوو لە ئایندەدا نەبنە هاوپەیمان و هاو رەچەڵەكی یەكتر زیندوو بكەنەوە و بەهۆیەوە تورك لەناوچەكەدا ببێتە كەمینەی ژێردەست، لەلایەكی ترەوە ئیران هاتووە ئەم دۆستایەتییە مێژووییەی وەلا ناوە بە بیری ئیسلامی و شیعەگەراییەوە ناكۆكیەكانی خۆی بە جووەكانەوە قوڵ و قوڵتر كردۆتەوە و لەوێوەش نانی خۆی لەسەر خوانی ساویلكەیی عەرەبەكانی فەلەستینەوە پەیدا كردووە و هاوكات ئیران لەناوچەكەدا بۆتە داینەمۆی تۆخكردنەوەی ناكۆكی عەرەب ئیسرائیل هەر بۆ ئەو مەبەستەی كە ئاماژەمان پێیدا، لەپێناو ئەوەی كە جووەكان بە دۆست و هاورەچەڵەكە رەسەنەكانی خۆیان لەناوچەكەدا نەبن بە هاوپەیمان، بۆ ئەوەی لە ئایندەدا بەرەیەكی بەهێز ئیران نەخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆی، عەرەبەكانیش بەهەمان تیۆری ئیسلامگەرایی و فراوانخوازی و مەزنخوازی ساویلكەیی عەرەب هاتوونە لە رێگەی دەقە پیرۆزەكانەوە كۆنتڕۆڵی بارودۆخەكەیان كردووە و لە رێگەی مێژوونووس و نووسەرە دەربارەكانی بارەگای خەلیفە و ئەمیر و ئیمپراتۆرەكانیانەوە سەر و ژێری مێژووی ئەو ناوچەیەیان چەواشە و دەستكاری كردووە، بە نەفەسێكی پان عەرەبیزم هاتونە كاریان لەسەر دابڕاندنی جووەكان لەكۆمەڵگای مرۆڤایەتی كردووە و هەموو ئاراستە نوێگەراییەكانی مێژوو، راستگۆیی و پاكی و زانست و زانین و هەرچی ئەدەب و هونەری كۆمەڵگای رۆژهەڵاتیشە ئاراستەی بیابانی عەرەبی و بارەگای خەلیفەكان كراوە بەجۆرێك تۆ وا هەست دەكەیت پێش ئەوەی ئیسلام بێتە ناوچەكە هیچ شارستانیەتێك لە جیهاندا نەبووە و دونیای پێش ئیسلام دونیای نەبوونی بووە، ئا لێرەوە سەرتاپای مێژوو شێوێنراوە و بەعەرەب كراوە تەنانەت خودی رەچەڵەكی پێغەمبەری ئیسلام و هەموو پێغەمبەرەكانی تر لەلایەن عەرەبەكانی بیابانی عەرەبی تەعریبكراوە.
نەتەوەی كورد و جوو لە چ خاڵێكی مێژوویی و ئایینی یەكدەگرنەوە..؟لە پەرتووكی(سبائك الژهب فی معرفە قبائل العرب(1)) دا هاتووە كە كورد و جووەكان لە رەچەڵەكدا برای یەكترن و لە نەوەی سامی كوڕی نوحن كە بەمجۆرە باسی دەكات: كوردۆ و گورجۆ كوڕی ئیرانن، ئیران كوڕی ئاشورە، ئاشور كوڕی سامە، سام كوڕی نوحە(كورد و فارس و جوولەكە و ئەرمەن و گورجی و هاشمی و قوڕەیشی سامین)، كەنعان و مسر و قۆت و گۆش كوڕی حامن و حامیش كوڕی نوح پێغەمبەرە(ئەفریقی و عەرەب و رەش پێستەكان كوڕی حامن)، (تورك كوڕی كۆمەرە و كۆمەر كوڕی یافسە و یافسیش كوڕی نوحە).
پێغەمبەر ئیبراهیم باوكی بەنی ئیسرائیلە و لە رەچەڵەكدا كوردی شاری روحایە(ئورفا)ی باكوری كوردستان، هەروەها ئیسرائیل ناسناوی پێغەمبەر یەعقوبە و یەعقوبیش كوڕی پێغەمبەر ئیسحاقە و ئیسحاقیش كوڕی ئیبراهیم پێغەمبەرە، رەچەڵەكی پێغەمبەر موحەمەد پێغەمبەری ئیسلام دەگەڕێتەوە بۆسەر قورەیش و قوڕەیشیش دەگەڕێنەوە بۆسەر رەچەڵەكی سامی كوڕی نوح و موحەمەد لە نەوەی پێغەمبەر ئیسماعیلە و ئیسماعیلیش كوڕی ئیبراهیم پێغەمبەرە، ئێستا كوردی باشوور ئیسحاقینە و كوردی ئامەد و ئورفا ئیبراهیمی و ئیسماعیلینە، بەم شێوەیە دەبینین باوكی پێغەمبەرەكان واتا هەر لە نوحەوە تا دەگاتە موحەمەد لە رەچەڵەك سامین و لە میزۆپۆتامیا هاتوونە بوون، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێ كە كورد و جوو لە رەچەڵەك بەیەك دەگەنەوە و ئەم برایەتی و دۆستایەتییە تا رۆژی ئەمڕۆ شێوێندراوە و شاردراوەتەوە.
سەرچاوە مێژووییەكانی دۆستایەتی كورد و جوو:بە سەدان سەرچاوەی زۆر گرنگی مێژوویی لە ئەرشیفی كوردیدا بوونی ئەو برایەتی و دۆستایەتی و هاوكاریەی نێوان هەردوو گەلی برا دووپات دەكەنەوە، ئەمانەی خوارەوە مێژووێكی ئەوەندە كۆن نین كە پێمان دەڵێن ئەمە تایبەتمەندیەكانی كوردبووە بۆ دۆستایەتی گەلانی تر، لەكاتێكدا فارس یان تورك و عارەب دەڵێن: نەخێر جوو برای كوردان نین چونكە كورد ئیسلامن و جووەكانیش دژی ئیسلامن كەواتە برایەتی نێوان كورد و جوو هەڵخەڵەتاندنی یەكترە و چەواشەكردنی خەڵكە، ئەوان ئێمەی كورد بە هاو ئاین و دراوسێ دەزانن، بەڵام هەرگیز بە برامان نازانن چونكە هەرگیز برا مافی برای ناخوات، كەچی ئەوان بە ناوی ئاینەوە ئەمڕۆ مافی ئێمەیان زەوت كردووە، لە كاتێكدا ئاینی ئیسلام ئاینی سەندنی مافی مرۆڤەكان بووە، شۆڕشی مافخوراوان بووە، ئەگەر ئەم قسانە هەمووی هەقانیەتە بەرامبەر بە ئیسلام و ئەمانە ئایدیۆلۆژیا بنەڕەتیەكەی ئیسلامن ئەوا هەرگیز ئێمە لەلایەن جووەكانەوە زوڵممان لێ نەكراوە بەڵكو هەر تورك و عەرەب و فارس جینۆساید و ئەنفال و رەشەكوژیان كردووین تەنها لەبەر ئەوەی كورد بووینە و نەمانویستووە خاكی كەس داگیربكەین و چاومان لە كۆیلە كردنی هیچ نەتەوەیەك نەبووە، كەواتە هەرگیز تورك و عەرەب و فارس نابنە دۆست و برامان كە بەسای ئاین و خوێنڕشتنیانەوە بوون بەدەوڵەت و داگیركار و خوێنڕێژ، نموونەی هەرە نزیك ئەمڕۆ توركمانەكان لە عێراق لە توركیا زیاتر خەنجەریان لەكایە لەهەمبەر كورد، لە توركیا زیاتر دژ بە بەرژەوەندیە باڵاكانی نەتەوەی كورد دەوەستنەوە، ئینجا سەرەرای هەموو ئەم زوڵم و ناهەقیانە ئێمە دەچین داوای برایەتی و تەبایی و دراوسێتی و ئەو چەمكە سواوانەیان لێ دەكەین كە ئەوان هەرگیز بڕوایان پێی نییە و لە دەستیشیان بێت بە هەزاران ئەنفالی ترمان بەسەردا دەهێننەوە.
ئەمەی خوارەوە چەند نموونەیەكی نزیكی ئەم مێژووەن كە كورد بەرامبەر بە نەتەوە و ئاینەكانی تری كوردستان بە تایبەتی جووەكان چۆن بوو:
- لەنیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەدا بەدرخان پاشا (1802-1867) بوو كە بە شایەتی سیۆنارە دیانەكان، دەیویست لەنیوەی یەكەمی سەدەی نۆزدەدا، واتا (1843-1847) دەوڵەتێكی كوردستانی دروستبكات كە موسڵمان‌و دیان‌و جوو و لایەنگرانی ئاینەكانی دی مافی وەك یەكیان هەبێ(2) .
- لیبەراڵێتیی ئاینی لەنێو كورددا، لەدەورانی حكوومەتی شێخ مەحموددا، لەراددەیەكدا بوو كە دیان‌و جوولەكە، نەك هەر بەسەربەستی، ئاینی خۆیان دەپەرست، بەڵكو لەحكوومەتی كوردستانیشدا پایەی بەرزیان هەبوو، بۆ وێنە كەریمی ئەلەكە كە لەخێزانێكی دیانی بەنێوبانگی كوردستان بوو، وەزیری داراییی حكوومەتی كوردستان بوو(3). زۆر جار كە جوولەكەكان لەنێو خۆیاندا شەڕیان ببوایە، شێخ مەحموود خۆی دەچوو ئاشتی دەكردنەوە،(4) شێخ عەبدولسەلامی بارزانی كە لە 1908ەوە بۆ وەدەستهێنانی مافی كورد لەنێوچەی بادیناندا دەستیكرد بە شۆرش دژی رژێمی "ژۆن تركەكان"و لەساڵی 1914دا لەموسڵ لەسێدارەدرا، بەشایەتیی قەشەیەكی دیان كە نێوی Wigramە(5).
- خواجا حینۆ (كە یەكێك بوو لەو جوولەكە كوردانەی لەساڵی 1948ەوە لە ئیسرائیل دەژیا) لە هاوڕێ نێزیكەكانی بارزانی بوون. (6)
- هەروەها كاتێك ژەنەراڵ عەبدولكەریم قاسم، رژێمی شایەتیی لەعێراقدا رووخاند (لە 14/7/1958دا)، بارزانی گەڕایەوە بۆ عێراق‌و ویستی ببێتە هاوپەیمانی قاسم. بەڵام كە قاسم ناپاك دەرچوو لەگەڵی لەسەرەتای شەستەكاندا، پێوەندیی لەگەڵ ناسریستەكان‌و یەكێتیی سۆڤێتدا پەیدا كرد. لە 11ی مارتی 1970دا لەگەڵ بەعسییەكاندا پەیماننامەیەكی ئیمزا كرد. بەڵام كە بەعسییەكان هەوڵی كوشتنی بارزانییان داو پەیمانەكەیان نەهانیە جێ(7)، ئەوجا لەگەڵ شای ئێران‌و شا سعوود‌و ئەمریكاو ئیسرائیل پێوەندیی بەست. چەند رۆژێك بەر لەوەی كۆچی دواییی بكات لەئەمریكا لە 31/3/1979دا، تەلگورافێكی پیرۆزبایی لێدا بۆ خومەینی؛و بەتەمابوو بگەڕێتەوە بۆ ئێران، بەڵام ئەوەبوو مردن رێی نەدا. بەڵام بارزانی خۆی، بێگومان، نە سەر بە "دێمۆكراسیی بەریتانیایی" بوو، نە "رێی ژیانی ئەمریكایانەی بەدڵدا چووبوو"، نە "كۆمۆنیست‌و ماركسیست" بوو، نە "سەهیۆنیست" بوو، نە موسڵمانێكی بنچینە گریش بوو، هەروەها نۆكەرو بەكرێگیراوی هیچ دەوڵەتێكێش نەبوو، بەڵام دۆستایەتی بە جووەكانەوە زیاتر بوو چونكە ئەوانیش بەدەست زوڵم و زۆری عەرەبەكانەوە دەیاناڵاند(8) .
بۆچی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی دژی دۆستایەتی و هاوپەیمانی كورد و جوون..؟وڵاتانی عەرەبی لە هاتنە وجوودی ئەجندایەكی تازە دەترسن لە ناوچەكەدا كە ببێتە مایەی ترس بۆسەر ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیستەمی وڵاتەكانیان، چونكە ماوەی چەندین سەدەیە وڵاتانی عەرەبی كۆمەڵگای عەرەبی بە ناوی داكۆكیكردن و بەرگریكردن لە ئاین هەڵدەخەڵەتێنن و دەرئەنجامیش بەخۆیان بوونەتە هۆ و هۆكاری سووكایەتی كردن بە ئاین و لاوازكردنی، دروستكردنی كۆمەڵگایەكی كەبت كراوی كپ و تۆقێندراو كە لە تیرۆر زیاتر هیچ لەم جۆرە كۆمەڵگایانە بەرهەم نەهاتووە و ئەمڕۆ جیهانی عەرەبی ئەم دیمەنە ترسناكەی حوكمڕانی ئەو سیستەمە ئیفلیجەی رابردووە كە نیشتمانی عەرەبەكانی كردۆتە زیندانێكی گەورە بۆ بیر و دیدگا جیاوازەكان و ئاین و ئاینزاكان و ئازادییەكان و مافەكانی مرۆڤ، ترسی عەرەبەكان لە هاتنە ئارای هێزێكی تری لۆجیستی و پڕ لە توانای ماددی و مەعنەوی زەنگی پەلەقاژەكانی حكومەت و رۆشنبیرانی عەرەب بەرز دەكەنەوە و هەمیشە و بە بەردەوامی تەلیسكۆب دەخەنە سەر هامووشۆی كورد و جوو لە ناوچەكە، ئەمەش لای نەیارانی كورد و جوو بوەتە فۆبیایەك كە ساڵانێكە مۆتەكەی خەوی نەزۆكیانە.
دكتۆر عەلی دەشتی پێی وایە دوژمنایەتی عەرەب و جوولەكەكان سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە پێش ئیسلام، چونكە عەرەبەكان بەدروشمی(ئەوەی لاوازبێت لە بیابان بیكوژە و ئەوەی تاڵان نەكات لە بیابان تاڵان دەكرێت و ئەوەی نەكوژێت دەكوژرێت*) توانیان درێژە بە ژیانیان بدەن و ژیارێكی دوور لە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی بۆخۆیان پێك بهێنن لە نیمچە دوورگەی عەرەبی، (پرۆفیسۆر سلید جیمس) لە پەرتووكی(The Areb*)دا دەڵێت: ژیانی بەداوە(كە رەچەڵەكی نەتەوایەتی عەرەبەكانە) تەنانەت مێ بوونیشیان لەلا شەرم بوو بۆیە ئەوەندە دڕندانە رەفتاریان كردووە كە كچەكانی خۆشیان زیندە بەچاڵ كردووە، سیمۆند فرۆید پێی وایە(شعور بژنب) هەست كردن بە تاوانبارێتی لەلای مرۆڤەكان زۆر كردەی نامرۆڤانەی لێ دەكەوێتەوە كە ئەو مرۆڤە هەتا هەتایە غەریزەی مەرگ بەسەریدا زاڵە بۆیە ئەوكەسە سڵ لەهیچ ناكاتەوە*، بەو پێوەرەش عەرەبەكان لە كۆمەڵەیەكی پچڕ پچڕی نیمچە دوورگەی عەرەبیەوە لەژێر ئاڵای ئیسلام یەكیان گرت لە پێناو زۆرتر بەدەستهێنان و خاكی بە پیتتر و خاكی باشتری دوور لە ساراكانی بیابان و دوور لە مشك و مار و دووپشكی بیابان بەهەشتێك بهێننە وجود، لێرەوە دەبینین ئیسلام وەك شۆڕشێكی عەسكەرتاری ئەو قەبیلە دڕندە و نەزانانەی عەرەبی یەكخست بۆ ئەو ئامانجانەی كە ئاماژەمان پێی دا، كۆبوونەوە ئایینیەكان كە خۆیان لە قاڵبی عیبادەت و نوێژی بەكۆمەڵ داڕشت و دواتر كۆبوونەوەی ئاینی هەینی و گووتاری سیاسی و سەربازی و كۆمەڵایەتی فاكتەری سڕكردنی ئەو دڕندانەبوو كە بەدرێژایی ژیانیان لە بیابانی نەبوونەوە هەستیان بە تاوان دەكرد هەر لە زیندەبەچاڵكردنی پارچەی گیانیانەوە تا دەگاتە كوشت و بڕی و رووت كردنی كاروانەكانەوە، هەر ئەوەشە دەبینین یەكەم شەڕ لە ئیسلام بە تاڵانكردنی كاروانی بازرگانەكانی قوڕەیشەوە دەست پێ دەكات و بە ناكۆكیەكانیان لەسەر دەسەڵات و ئەمیرایەتی كۆتایی پێ دێت.
(ئاد.جی فارمە) لە پەرتووكی(عەرەب و ئیسلام*)دا دەڵێت: ئەگەر شۆڕشی ئیسلام هەڵنەگیرسابایە ئەوا بەدەویەكانی نیمچە دوورگەی عەرەبی وەكو دەیناسۆرەكان لەناو ئەچوون، بەڵام ئەو شۆڕشە بووە فاكتەری زیندووبوونەوەی ئەم كۆمەڵەیە.
ئەگەر بەشێوەیەكی زانستی لەم چەند رستەیەی سەرەوە بڕوانین هۆكارەكانی دوژمنداری عەرەب و جوومان بۆ دەردەكەوێت، جووەكان هەمیشە پێغەمبەر لەدوای پێغەمبەریان بۆ دابەزیوە، هەر لە ئیبراهیمەوە تا دەگاتە موسا رێنمایی بەو گەلە داوە و گەلێكی خاوەن شارستانیەت و مەدەنی بوونە، بۆیە بەتاوانیان زانیووە هەڵبكوتنە سەر خێڵێكی تر یان ئاین و ئاینزایەكی تر یان نەتەوە و نەتەوەیەكی تر یاخود خاكێكی تر داگیربكەن، بەڵكو ئەوانیش بڕوایان بە یەكخوایی و رێنمایی پێغەمبەرەكەیان و پەرتووكە ئاسمانیەكەیان بووە، لە پەرتووكە ئاسمانیەكەشیان پێیان گووتراوە كە چی حەرامە و چی حەڵاڵە و چۆن بژین و بەچی بژین..؟! بۆیە جووەكان پابەندی ئاینەكەیان بوونە و هەمیشە بە كار و كشتوكاڵ و پیشەی دەستی لەو دەڤەرە ناوبانگیان هەبووە تەنانەت جووەكان لەكوردستان و عێراقی عەرەبی و ئێرانیش هەر بەو تایبەتمەندیانەیان ناسرابوون، ئەم تایبەتمەندیانەیان هۆكارێك بوو كە پێش هەر ئاین و نەتەوەی تر بكەونە بەر شاڵاوی غەزا و جیهاد و ئەنفال و تاڵانی عەرەبەكانەوە،
جا نەتەوەیەك ئەوە بنەمای شارستانیەتەكەی بێت دەبێت لە دونیای تازەدا چۆن بژین و چۆن رەفتار بكەن، كورد لە درێژایی سەدان ساڵ خەبات و تێكۆشانی خۆیدا رۆژێ لە رۆژان كوردێك خۆی لەنێو خەڵكی سڤیل نەتەقاندەوە و رۆژێك مرۆڤێكی سەرنەبڕی و دیلێكی نەكوشت و كەسی زیندە بەچاڵ نەكرد، جووەكانیش بەهەمان شێوە لە تۆڵەی هۆڵۆكۆست هیچ رەشە كوژیەك و تیرۆر و تاوانێكیان ئەنجام نەدا، ئەمڕۆش ئیسرائیلیەكان بە سەدان دەرفەت و هەلی ئاشتی و لەیەكترتێگەیشتن دەخەنە بەردەم عەرەبەكان و عەرەبەكانیش بەهۆی وا بەستەبوونیان بە ئیران و عەقڵیەتی بەسەرچووی عروبەوە پرسی بنەڕەتی خۆشیان لەبیرچۆتەوە، كێشەی عەرەبەكان لەوەدایە دان بە تێكشكانی نەتەوەكەیان نانێن، كەچی ئومەی عەرەبی لەوپەڕی زەلیلیەوە لەبەر دەستی ئیرانی و ئەمەریكیەكان یاری پێ دەكرێت، عەرەبەكان وای هەژمار دەكەن ئەوەی هاتبێتە ژێر ئاڵای ئیسلام واتا تەعریب بووە(لە واقعیشدا هەر وایە) بۆیە دوژمنی خۆیان بە دووژمنی هەموو ئیسلام و عەرەب دەزانن، یاخود ئەگەر بوون بە دوژمنی هەر كەس و لایەن و گروپ و نەتەوە و كاریكاتیریستێك ئەوا پێویستە هەموو ئومەی ئیسلام ببێتە دوژمنی ئەو لایەنە، حەز نەكردنی عەرەبەكان بە هەبوونی دۆستایەتی لەنێوان كورد و جوو یاخود ئیسرائیل و كوردستان لەم گۆشە نیگایەوە سەیر دەكەم، ئێستا دەوڵەتی سوریا بە سەدان كوردی سڤیل و بێ تاوانی لە كونجی زیندانە تاریكەكانی بەند كردووە بە تۆمەتی سیخوڕی ئیسرائیل و ئیرانیش بە هەمان شێوە، لە حاڵەتێكدا وڵاتی ئوردەن و میسر و كوەیتی دۆستی سوریا دۆستی لەمێژینەی ئیسرائیلن.
تا چەند دۆستایەتی كردنی جوولەكە و ئیسرائیل خزمەت بە دۆزی نەتەوەیی كورد دەكات..؟سیاسەتمەدارەكانی ئێمە بەهۆی وابەستەبوونیان بە وڵاتانی ئیسلامیەوە یاخود وڵاتانی دژە ئیسرائیلی وەك(ئیران و سوریا و عێراق)ەوە هەمیشە لە رووی بەرژەوەندی حزبیەوە كاریان كردووە، گەورەترین حزب لە هەرچوار پارچەی كوردستان پارتی كرێكارانی كوردستان PKK بووە لە رووی هێزی ئایدیۆلۆژی و توانای جەماوەری و سەربازیەوە، بەڵام بەهۆی پەیوەست بوونی ئەو حزبە بە وڵاتێكی عەرەبی و ئیسلامی لە شەو و رۆژێكدا سەرۆكی ئەم حزبە لەم وڵاتە وەدەرنرا و دەرئەنجام زیندانی ئیمرلی بووە دوا وێستگەی، پەكەكەش وەكو هەموو حزبە كوردیەكان لەسەر حیسابی پارچەی رۆژئاوای كوردستان پەیوەندی بە حكومەتی سوریاوە هەبوو، وەك چۆن حزبی دیموكراتیش لەگەڵ حكومەتی بەعس و پارتی و یەكێتیش لەگەڵ ئێران و توركیا و سوریا، واتا هەمیشە پەیوەندیەكان لەسەر بنەمای تاكە كەسی و حزبی بووە لەسەر حیسابی نەتەوەی كورد، بۆیە دەبینین تەواوی ئەو پەیوەندیە نهێنی و ئاشكرایانە فاكتەرێكی سەرەكی لاوازی بزووتنەوەی سیاسی و نەتەوەیی كوردی بووە لە هەر چوار پارچەكە، هاوكات هەر رژێمە و بەجۆرێك ئەحزابەكانی تری پارچەكەی تری بۆ بەرژەوەندی خۆی بەكارهێناوە.
لە ماوەی رابردوو ئەزموونێكی دوور و درێژی سیاسەتوانانی كورد بوە وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبیەوە ئەوەی سەلماند كە پشت بەستن بە وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبی پشت بەستنە بە جیهانێكی پڕ لە ئاشوب و ئاژاوە و دواكەوتوویی و ناتەبایی و پەراوێزخراو، پشت بەستن بەو وڵاتانە لەسەر خوێنی كورد بووە، نەك تەنها پشت بەستن بەڵكو دۆستایەتیشمان لەگەڵ تەواوی وڵاتە عەرەبی و ئیسلامیەكان بەگشتی و وڵاتە دراوسێكانمان بە تایبەتی مایەی نەهامەتی و بەرەو پاشەوەچوونی دۆزی رەوای نەتەوەكەمان بووە، دۆستایەتی دوژمنەكەت كە ئەو دەوڵەتێكی دانپیانراو بێت و پارچەیەك لە خاك و نەتەوەكەی تۆی لەژێردەستدا بێت واتا جاشێتی، واتا نۆكەرایەتی داگیركەر، وەك(ستاند ریگن) لە پەرتووكی(دیبلۆماسیەت*)دا دەڵًێت: پەیوەندیە تاكتیكیەكانی نەتەوەیەكی ژێردەست بە نەتەوەیەكی سەردەستەوە بە واتای تاكتیك نایەنت بەڵكو بۆ نەتەوە سەردەستەكە ئەمە ستراتیژیەتە و بۆ نەتەوە ژێردەستەكە تاكتیكە و بە مانا لۆژیكیەكەی دەچێتە خانەی نۆكەرایەتییەوە..!
لە دوای 11ی سێپتێبەریش جیهانی ئیسلامی و عەرەبی ئەوەیان سەلماند كە دەخوازن گۆشەگیر لەنێو بۆتەی عروبەدا سەنگەری تیرۆر بگرن و لە تەنهاییدا پێشوازی لە هەزارەی سێیەم بكەن، رووداوە خوێناویەكانی دارفۆر و باشووری سودان و رەتكردنەوەی قیبتی و كریستانەكانی لە میسر و فەتوای موفتی سوریا بۆ كوشتنی كوردان و فەتوای ئەزهەر بۆ شۆڕشڤانانی باكور و جەنگی یەمەن و سعودیا بەرامبەر حوسیە یەمەنیەكان و شەڕی تائیفی نێو عێراق پێمان دەڵێن كە شارستانیەتی عەرەبی وەك چۆن هاتووە و گەشەی كردووە هەر بەم شێوەیەش دەگەڕێتەوە شوێنی بنەڕەتی خۆی، قەبوڵ نەكردنی هیچ نەتەوە و ئاین و ئاینزایەك و قەبوڵ نەكردنی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی و قەبوڵ نەكردنی نوێگەرایی و داخستنی دەرگاكانی دونیا بە رووی كۆمەڵگای عەرەبی ئەمڕۆ بەرچاوترین دیاردەی نێو كۆمەڵگای مرۆڤایەتییە، بۆیە عەرەبەكان دەخوازن میللەتانی دونیاش وەك خۆیان بن و ناخوازن هیچ دۆستایەتیەكی تۆكمە لەدەرەوەی قەڵەمڕەوی ئەوانەوە بخولقێت، پشت بەستنی هەر نەتەوە و لایەنێك بەو كۆمەڵەیەش ئەو ئەنجامانە بۆ هەموو لایەكان یەكسان دەكاتەوە.
پەیوەندی هەبوون بە جوولەكە و ئیسرائیل بۆ ئێمەی كورد چاكترە لە پەیوەندیمان بە دوژمنەكانمان ئەوانەی بە ناوی دۆستایەتی و هاو ئاینی و مێژوو و ئایینی هاوبەشەوە پارچەیەك خاكیان لێ داگیر كردووین، ئەو دوژمنانەی لە حاڵی لاوازیدا برامانن و لە بەهێزیشدا جەلادمانن، لەم گۆشە نیگایەوە من پشت بەستنی هەرێم بە تایبەتی و لایەنە سیاسیەكانی كوردستان بەگشتی بە ئەمەریكا و ئیسرائیل و وڵاتانی ئەوروپا بە باشتر دەزانم لە توركیا و سوریا و ئێران و ئێراق، دۆستایەتی وڵاتێك یاخود میللەتێك كە هیچ ناكۆكی و ناحەزیەكی لەنێوان نەبێت چاكترە لە دۆستایەتی دوژمنێك كە ساڵەهای ساڵە لەسەر ئێسك و پروسكی نەتەوەكەمان وڵاتی خۆی بونیاد دەنێت، بارودۆخی ئەمڕۆی بزووتنەوەی رزگاریخوازی نەتەوەی كورد هەموو رۆژگارە ناسكەكانی تێپەڕاندووە كە ترسی لە پەیوەندی و دۆستایەتی وڵاتانی ترەوە هەبێت، لە ناوچەكەش تەنها كورد و جوو هاوكێشە و دوژمنی هاوبەشیان هەیە بۆیە بۆ ئەم قۆناغە بە بۆچوونی خۆم و زۆربەی سیاسەتمەدارانیش دۆستایەتی كردنی جوو و پەیوەندی هەبوون بە ئیسرائیل هیچ زیانێكی نابێت بەڵكو زیاتر دۆزی رەوای نەتەوەكەمان بەرەو پێش دەچێت و دەرگایەكی روناكتری پەیوەندیەكان بە رووی نەتەوەكەمان دەكرێتەوە.
ئەمجارەیان قەندیل ئیسرائیلی هەژاند..!سەرچاوەكان:(1) سبائك الژهب فی معرفە قبائل العرب/ أبی الفوز محمد أمین البغدادی الشهیر بالسویدی/ الناشر دار الكتب العلمیە بیروت لبنان / الگبعە اڵاولی 1423- 2002
(2) (Kinnane, Derk: The Kurds and Kurdistan, London 1964, p. 23)
(3) (رۆژنامەی "بانگی كوردستان"ژمارەی رۆژی 15/10/1922 ل5.)
(4) هەمان سەرچاوە
(5)Wigram, W(illiam) A (inger): The cradle of mankind. Life in Eastern Kurdistan, 1st Edition1914, 2nd Ed 1922, London, p. 138
(6) (رۆژنامەی (Neue Zrcher Zeitung) ژمارە 296ی رۆژی 2/10/1971و رۆژنامەی (Die Welt) رۆژی 4/10/1971).
(7) هەمان سەرچاوە
(8) هەمان سەرچاوە
ژێدەر:
- ناسیۆنالیزمی كوردو سەركردایەتیی كلاسیك/ د.جەمال نەبەز/ گۆڤاری نیشتمان ژمارە(1) چاپی دووەم 2010 - هەولێر- كوردستان
* بیست و سێ ساڵ پێغەمبەرایەتی/ دكتۆر عەلی دەشتی
* (Professor : Slade James(The Arabs) -2009)
* افكار ڵازمنە الحرب و الموت/ السیغموند فروید
* AD.G.Ferme...... Arabs and Islam
* الدبلوماسیە/ ستاند ریجن/ ترجمە: عبدالباقر محمد الدهلقی/ قاهرە/ 2008
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
