پایزی ناسیۆنالیزمی عەرەبی یان بەهاری ئیسلامی سیاسی

Wednesday, 02/05/2012, 12:00

ئەگەر لە روانگەی بیرمەندە سیاسیە كلاسیكەكان رەوا بێت(لەپێناو بەدەستهێنانی دەستكەوتەگەورەكان دەستكەوتی بچووك بكرێنە قوربانی) یاخود بۆ گەورەتركردن و بەرەو پێشەوەبردنی دەستكەوتەكان شتی تری بچووك بكرێنە قوربانی كە هەمان تیۆر(جەنەڕاڵ دیگۆڵ) لە یەرەی جەنگەكاندا دژی نازیەت پێی كاریگەربوو،
ئەوەی ئەمڕۆ لە رۆژهەڵات دەگوزەرێ ئەگەر هەمان لۆژیك بێت پێم وایە ئەمە پایزی ناسیۆنالیزمى عەرەبی و بەهاری ئیسلامی سیاسیە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ چەند ساڵێك لەمەوبەر ئەوا زۆر بە سانایی ئەو گریمانەمان بۆ دەسەلمێت كە ئەوەی ئەمڕۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روودەدەن هیچ بەهارێك نییە، سەرەتاكانی سەدەی 19 بە سەردەمی زێڕینی بیری ناسیۆنالیزمی عەرەب دادەنرێت بە رادەیەك ترسی زلهێزەكان لە هاتنە ئارای نیشتیمانێكی یەكگرتووی عەرەبەكان تا دەهات زیاتر دەبوو، بۆیە داگیركردنی نیشتمانی عەرەبەكان كەوتە واری پراكتیكەوە و لەوێوەش ئامانجەكانی ئەو بزووتنەوە ناسیۆنالیستە عەرەبیانە لە گۆڕنرا و كەوتنە كار و چالاكی لە سنورێكی بەرتەسك تر، بۆ رازیكردنی ئەو بزاوتە لە وەستان(نەخشەی راستەهێڵ) درووست بوو بۆ ئەوەی كوڵ و كەفی بزووتنەوەی ناسیۆنالیزمی عەرەبی دابمركێنێتەوە، سەركردە ناسیۆنالیستەكانی وەك(جەمال عەبدولناسر و حافز ئەسەد و عەلی عەبدولڵا ساڵح و موعەمەر قەزافی و سەدام حوسێن و زەین عابدین و حوسنی موبارەك و....هتد) بەرهەمی ئیمپیریالیزمی ئەوسا بوون كە لەسەر تەختی شانۆی سیاسی ئەوسای نیشتمانی عەرەبەكان هاتنە رۆڵ گێڕان، رۆڵ گێڕانێك بە پێی خواست و ویستی زلهێزەكان بۆ لێدانی هەردوو بەرەی(ناسیۆنالیزمی عەرەبی و یەكێتی سۆڤیەت)، شەقامی ساویلكەی عەرەبی بە بیرۆكەی(پان عەرەبیزم) یاخود(العروبە) مۆمیاكرا بۆ زیاتر لە نیو سەدە، نیو سەدە لە حوكمی ترس و تۆقاندن و سەركوتكردن و كوشت و بڕی و دیكتاتۆریەت، 2003 سەرەتای كۆتایی ئەو سیناریۆیەیە كە پێی دەگوترێ(پان عەرەبیزم).
لە دوای شكست وهەڵوەشانەوەی خەلافەتی ئیسلامی عوسمانی، پاش جەنگی جیهانیی یەكەم و دابەشكردنی وڵاتانی ژێردەستی عوسمانی لەنێوان ئیمپریا لیزمی بەریتانیاو فەرەنسا كاردانەوەیەكی وای لەلای خەمخۆران و هەڵسوراوانی ئیسلامی دروستكرد ، كە لەوكاتەوە هەتا ئێستا لە هەوڵی ئەوەدابن بە هەر جۆرێك كە بۆیان دەكرێت ، ئەم ڕابردوو ، شانازی و نەمرییە (لەلای ئیسلامیزم!) زیندوو بكەنەوە. پێداویستی سیاسەت وبەرژەوەندی ئەو كاتە (سەردەمی شەڕی یەكەمی جیهانی) وایدەخواست كە ڕاپەڕین و شۆڕشی عەرەبی ، یان بە گوتەی ناسیۆنالیستانی عەرەبی ، كە پێیان دەگوت (شۆڕشی عەرەبی گەورە) بە سەركردایەتی حسێن شەریفی مەككە ، ببنە یەدەك و هاوپەیمانی بەریتانیای مەزن لە دژی دەسەڵات و ئیمپراتۆری پیاوە نەخۆشەكە (ئیمپراتۆریای عوسمانی) . قەدەر وایدەخواست كە هێزیكی عەرەبی ئیسلامی بێتە هاوكار و جێ بەجێكار ناوچەیی بۆ هێز و ئیمپراتۆریایەكی جیهانی نائیسلامی لە دژی هێزێكی دیكەی ئیسلامی . لۆجیكی ئەوكاتەی بەریتانیا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی عەرەبی یارمەتی دانی ناسیۆنیالیزمی عەرەبی بوو لە دژی دەسەڵاتی ئیسلامی عوسمانی . سیاسەتی بەریتانیا ، لە شوێنەكانی دیكەی ڕۆژهەڵات بە تایبەتی لە نیمچە كیشوەری هیندستان هەربەو جۆرە بوو. لە كاتێكدا كە ئەو وڵاتە گرنگ وگەورەیە، كۆڵۆنی بەریتانیا بوو ، بەرگری و بەرهەڵستی هیندەكان لە دژی بەریتانیا هەمیشە لەكایەدا بووە ، بەریتانیا یەكێك لە كارەكانی بۆ بەرپەچدانەوەی داكۆكی هیندەكان هەستا بە بەهێزكردنی سیك وئیسلامییەكانی ناو هیندستان و بەپێی سیاسەتی (پەرتكەو زاڵ بە) پشتی سیك و ئیسلامییەكانی گرت لەژی هیندەكان وتەنانەت دامەزراندنی یەكەم حزبی ئیسلامی لە جیهاندا لەسەر دەست و یارمەتی و هاندانی بەریتانیای مەزن لە هیندستان پێكهات . موسلیم لیگ یان رابیتەی ئیسلامی لە ساڵی 1906 بە سەركردایەتی محمد عەلی جەناح و لە ژێر كاریگەری بیروڕاكانی (ئەبو عەلای مەودودی) بە پارەو یارمەتی و چەكی بەریتانیا پێكهات.
ئەو حزبەو ئیسلامییەكانی هیندستان ، كە پاكستان و بەنگلادیش بەشێك بوون لە هیندستان لەو كاتەدا ، بوونە داردەستی بەریتانیا لەناو وڵاتدا وبەكرێگیراوی داگیركاران لە دژی خەبات و نیشتمان . تەنانەت سوپای هیندی بەریتانی یان سوپای (بەریتانیای ڕۆژهەڵاتی) لە خودی ئەو سیك و ئیسلامییانەی هیندستان پێكهاتبوو ، كە بەشێكی زۆری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی داگیركردو تا ئێستاش یادەوەری ئەو داگیركارانە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵات و لەلای ئێمەش هەر ماوە ، بۆ نموونە ناوهێنانی پارە بە (رووپیە) كە پارەیەكی هیندییە . بەمجۆرە لە دوای شكستی عوسمانی سەنگەری بەریتانیاو سەنگەری خەباتی ئیسلامی و (بەتایبەتی عەرەبی) بوونە یەك سەنگەرو عەرەبەكانیش گەلێك سوودی گەورەیان لەوهاوپەیمانییە بینی . دامەزراندنی وڵاتانی دەستكردی عەرەبی وەكو عێراق ، ئوردن ، سوریا كە لەلایەن خودی بەریتانیاوە پشتیوانیكران . دروستكردنی بە زۆری پاكستان و بەنگلادیش لەلایەن بەریتانیا، وەكو مەرجێكی ئەو ئیمپراتۆرە گەورەیە بۆكشانەوە لە هیندستان . واتە بەریتانیا دەیخواست كاتێك هیندستان بەجێ‌ بهێڵێت ، كە ئەو ناوچانەی زۆربەی دانیشتوانیان ئیسلامن وەكو (بەنگال) و (پەنجاب ، سەرحەد (ئەو كاتە ناوی ئەفغانستان بوو) كشمیر ، سەندو بلوچستان) (دەوڵەتێكی ئیسلامی وابەستە بەخۆی) لە ژێر دەسەڵاتی موسلیم لیگ كە پێشتر لە لایەن خۆیەوە دامەزرابوو ، دروست بكات . بەو شێوەیە پاكستان بەسەر هەردوو بەشی رۆژهەڵات (بەنگلادیشی ئێستا كە لە ساڵی 1971 لە پاكستان جیا بۆوە) و رۆژئاوا (پاكستانی ئێستا) بووە دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە ساڵی 1947 . بەم جۆرە ئیمپریالیزمی بەریتانیا وڵاتێكی كرد بە سێ‌ بەشەوەو لەسەر بناغەی دینی و بە زۆر دەوڵەتێكی ئیسلامی (وابەستە بە خۆی) لە هیندستان جیا كردەوە (1)
سیاسەتی ئەو كاتەی بەریتانیا لە وڵاتانی ئاسیای ناوەڕاستدا هەر بەو جۆرە بوو ، هەوڵی بەریتانیا بۆ بنیاتنان و بەهێزكردنی یەكەم ڕێكخراوی نێودەوڵەتی ئیسلامی بە ناوی (الجامعە الاسلامیە) لە دژی یەكێتی سۆڤیەت و توركیای علمانی ، هەر بەڵگەی ئەوەن كە دەیویست لەو ناوچانەشدا هاوكارو هاوپەیمانی خەباتی ئیسلامی بێت لەدژی سۆڤیەت و توركیا . سەرەنجام بەریتانیا لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی عەرەبیدا چەند قەوارەو دەوڵەتی دەستكردی وابەستە بەخۆی دروست كرد . بەزۆر وڵاتی پاكستانی ئیسلامی لە هیندستان جیاكردەوە و كردییە وابەستەی خۆی ، وڵاتی ئەفغانستانی لە چەند پارچەیەك بە شێوەیەكی دەستكرد دروست كرد ، بەشێكی لە هیندستان ، بەشێكی لە ئێران و بەشەكەی دیكەی لە ئۆزباكستان داگیر كرد و كردی بە وڵاتێكی سەربەخۆ و پاشكۆی خۆی وەكو ڕێگرێك بۆ گەیشتنی روسیا (پاشان سۆڤیەت) بە ئاوی گەرم و بە پاكستان . هەوڵی بەریتانیا بۆ ئەوە بوو كە ناوچەی نێوان هیندستان هەتا دەریای ناوەڕاست بخاتە ژێر وابەستەی خۆیەوە . پاكستان ، ئەفغانستان ، ئێران ، عێراق ، ئوردن و فەڵەستین هەموو ئەم وڵاتانە جگە لە ئێران هەمووی بە زۆری بەریتانیا دروست كران و ئێرانیش ناچار كەوتە بازنەی بەریتانیاو وابەستەیی ئەو ئیمپراتۆریا گەورەیە . یەكێك لە كارە سەرنج ڕاكێشەكانی بەریتانیا لەم ناوچەیەدا (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاكستان) بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدا بوو كە پەیمانی ناوچەیی لە بەرژەوەندی خۆی و ئەو وڵاتانەدا بەدی بهێنێ‌ . پەیمانی سەعد ئاباد (1937) لە نێوان (توركیا ، عێراق ، ئێران ، ئەفغانستان) و بە سەرپەرشتی بەریتانیا بە ناوی ئەو كۆشكەوە ناونرا (سەعد ئاباد) كە لە تاران پەیمانەكەیان تیا ئیمزا كرد . ئەم پەیمانە سیاسەت و ڕێكخستنی ناوچەیی بەریتانیا بوو لە دژی كۆمۆنیزم و دەسەڵاتی سۆڤیەت و چالاكییەكانی لە ناوچەكەدا . ماددەی ژمارە (7) ی ئەم پەیمانە ڕێگەی دەدا بە دەوڵەتانی عێراق ، توركیا و ئێران كە هاوبەشبن لە بەرەنگاربوونەوەی خەباتی كوردان . پەیمانی بەغدا لە ساڵی 1955 لە نێوان (توركیا ، عێراق ، ئێران ، ئەفغانستان ، ئەمەریكاو بەریتانیا) و ئەم پەیمانە بەشێك بوو لە پەیمانی ناتۆ و تا ساڵی 1979 ی خەیاند . لەم ساڵەدا لە ئێران شۆڕشی ئیسلامی كراو كۆماری ئیسلامی ئێران لە پەیمانەكە هاتە دەر . هەر لە ساڵی 1979 سۆڤیەت ئەفغانستانی داگیر كردو ئەویش لە پەیمانەكەدا نەماو بەم جۆرە تەنها دوو وڵاتی ناوچەكە (توركیا و پاكستان) و ئەمەریكاو بەریتانیا مانەوە و ناچار پەیمانەكەیان هەڵوەشاندەوە .
سەردەمێكی نوێ‌ لە هاوسەنگی و سەرهەڵدانەوەی دیاردەی ئیسلامیزم لە ساڵی 1979 بە دواوە ڕەوش و سەردەمێكی نوێ‌ لەم ناوچەیەدا (رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) پەیدا دەبێت و دوو كێشەی زۆر گرنگ و كاریگەر زۆربەی وڵاتانی ناوچەكەی لە دەوری ئیسلام و لە دەوری یەكەمین زلهێزی رۆژئاوا (ئەمەریكا) لە دژی سۆڤیەت كۆدەكاتەوە . شۆڕشی ئیسلامی ئێران ، یەكێك لە گەورەترین و كاریگەرترین ڕوداوەكانی جیهان و ناوچەكە ، كە ئەویش دوو ڕەوش و ئەنجامی گرنگی لێ‌ پەیدا بوو . یەكەم، لە دوای هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی ئیسلامی یەكەمین دەوڵەتی ئیسلامی دژ بە رۆژئاوا هاتە كایەوە (ئەگەر ئەوە لەبەرچاوبگرین كە دوو دەوڵەتی ئیسلامی سعودیە و پاكستان ڕاستەوخۆ هاوپەیمان و وابەستەی ئەمەریكاو رۆژئاوا بوون) . دووەم، جارێكی تر گەڕانەوە بۆ بونیاتگەرایی ئیسلامی و ئیسلامی سیاسی لەسەر دەستی دەوڵەتێكی بەهێز و كاریگەری وەكو ئێران بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە بەپێی ئیسلام و شەریعەتی ئیسلامی ، هێزو شایستەیی بۆ ئیسلام وەكو مۆدیلێكی سیاسی پەیدا كردەوە . لەم سەردەمە بە دواوە ئیسلامی سیاسی و بونیاتگەرایی ئیسلامی نەفرەتێكی تووندی لە رۆژئاواو بڕیارێكی پەیگیری بۆ زیندوو كردنەوەی شارستانی ئیسلامی لە خۆی نیشاندا ، لە ڕێگەی زیندوكردنەوەی ڕابردوویان . مەبەستی ئەوان بەدیهێنانی دەسەڵاتی شەریعەتە ، واتە كۆمەڵێك یاسا كە پایەكەی لە قورئاندایە ، قورئان كە دین و دەوڵەت لەیەك جیاناكاتەوە ، ئەوان ڕابردوویان كردۆتە ڕێنمایی ئایندەیان ، ئەوان شۆڕشگێڕن نەك كۆنە پارێز ، دەیانەوێت پێش بونیادنانی دنیای نوێ‌ ، دنیای كۆن نابوود بكەن . داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن سۆڤیەتەوە كاردانەوەیەكی زۆر بەهێزی لەلایەن دەوڵەتانی ئیسلامییەوەو بە هاوكاری ئەمەریكاو رۆژئاوا لە دژی سۆڤیەت بەدی هێنا . ڕەوشی یەكەم ، واتە شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران سیاسەتێكی ئیسلامی لە دژی ئەمەریكاو رۆژئاوا بەدی هێنا ، لە كاتێكدا رەوشی دووەم سیاسەتێكی ئیسلامی هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكاو لە ڕاستیدا لە كەناری ئەمەریكا لە دژی سۆڤیەت بەدی هێنا . هەردوو رەوشەكە ، هەردوو سیاسەتەكە و هەردوو بەرەكە یارمەتی و هێزی لە ڕادە بەدەری بۆ سیاسەتی ئیسلامی پەیدا كرد .
ئەمەریكا لە دژی سۆڤیەت یارمەتی پاكستان و موجاهدینی ئەفغانی دەدا ، سۆڤیەت و چین لە دژی ئەمەریكا یارمەتی ئێرانیان دەدا . لەبیرمان نەچێت كە كێشەی فەڵەستین و ئیسرائیل یەكێك بوو لەو زەمینانەی كە زۆر بە تووندی بووە هۆی رەوشی ئیسلامی لەو وڵاتەدا كە تا ئێستا ئاكامەكەی هەر ماوە . بەم شێوەیە ساڵی 1979 وەرچەرخانێكی گرنگ و كاریگەری بۆ سیاسەتی ئیسلامی هێنایە دی و ئەم سەردەمە بەردەوام دەبێت تا سەرەتای ساڵی 1991 ، واتە ئەو كاتەی كە ئەمەریكا راستەوخۆ هێزەكانی هێنایە ناوچەی كەنداو لە دوای داگیركردنی كوەیت لە لایەن عێراقەوە . شەڕی ئێران و عێراق لە ساڵانی (1980-1988) بە جۆرێك ناوچەكەی پڕ چەك كردبوو ، كە تەنها ئەو دەوڵەتانە سوودیان دەبینی لە دژی خەڵكی بێچەك و بێتاوانی وڵاتەكانیان . ئەمەریكاو رۆژئاوا ئەوپەری یارمەتی عێراق و وڵاتانی كەنداویان دەدا لە دژی ئێران و بەشێوەیەكی زۆر ترسناك ناوچەكە میلیتاریزەكراو ئەمانەش سەرەڕای پڕچەككردنی ئەفغانستان و پاكستان لە دژی سۆڤیەت . دەوڵەتانی عەرەبی ، زۆرترین سوودیان لەو هەلومەرجەی دوای 1979 وەرگرت و بەردەوام ئەم دەوڵەتانە لەلایەن ئەمەریكاو رۆژئاواوە یارمەتی دەدران ، یان لەلایەن سۆڤیەتەوە هاوكارییان دەكرا وەكو وڵاتانی (سوریا ، لیبیا ، یەمەن و تەنانەت عێراقیش) لە دژی ئەمەریكا .
دەهەی ساڵانی 1990 دەبێتە سەردەمێكی نوێ‌ لە ژیانی پان عەرەبیزم و پان ئیسلامیزم و بەم جۆرە پیلانێكی نوێ‌ ، رێكخستنێكی نوێ‌ و سیاسەتی تازە سەبارەت بەو دیاردەیە دەست پێدەكات : وڵاتانی عەرەبی پەیڕەوی ئەمەریكاو رۆژئاوا ، واتە : میسر ، ئوردن ، تونس ، سعودیاو وڵاتانی كەنداو ، مەغریب زۆرترین سوودیان لەو بەرەیە وەرگرتووە . وڵاتانی ناسیۆنالیستی عەرەبی كە بە ئاشكرا لە دژی ئەمەریكا كارو راگەیاندن دەكەن (عێراق ، سوریا ، لیبیا ، سۆدان ، یەمەن) گەلێك یارمەتییان لەلایەن روسیاو جار جارەش لەلایەن (فەرەنسا!) وە لە دژی ئەمەریكا وەرگرتووە . ئەم دەوڵەتانەی جۆری دووەم ، واتە ناسیۆنالیستە ئاشكراكان و یارمەتی دەرانی تیرۆری نێودەوڵەتی ئیسلامی ، لەبەر ئەوەی دەوڵەت و جەماوەریان راستەوخۆ خستۆتە دژی ئەمەریكاو رۆژئاواو ئیسرائیل ، بۆیە تەماشادەكەین بە هیچ جۆرێك ڕێگایان بە بزوتنەوەی ئیسلامی دژی ئەمەریكا نەداوە ، چونكە راستەوخۆ خۆیان ئەو كارەیان كردووە . بەڵام لە وڵاتانی پەیڕەوی ئەمەریكادا دیاردەی سەرهەڵدان و بەهێزبوونی ئیسلامی سیاسی و چەكدار دەبینین . كە ئەوان یەكێك لە كارە گرنگەكانیان دژایەتی ئەمەریكاو رۆژئاواو ئیسرائیل بووە. لەبەر ئەوەی ئەم دەوڵەتانە پەیڕەوی رۆژئاوان و گەلێك سوودیان لە ئەمەریكا بینیوە ، بۆیە كاری دژایەتی ئەوانیان داوە بە بزوتنەوەی ئیسلامییەكان . واتە ئیسلامی سیاسی لە جیاتی دەوڵەتەكانی عەرەبی ، شەقام و جەماوەر و میدیای عەرەبی لە دژی ئەمەریكا هاندەدات و ئەوان شەڕێك دەكەن كە خودی دەوڵەتەكان لەبەر بەرژەوەندی خۆیان بۆیان ناكرێت ، واتە پەیڕەوكردنی سیاسەتی دابەشكردنی دەورەكان (توزیع الادوار). ئەم دەوڵەتانە بەناوی دیموكراسی و سیاسەتی پەرلەمانییەوە (كە زۆر كەم دیموكراسی و ئازادی لە وڵاتانی عەرەبی هەیە ، مەگەر بە ڕەزامەندی و مۆڵەتی دەوڵەت ، هەروەكو چۆن بۆ مەبەستی خۆیان رێگایان بە ئیسلامی سیاسی داوە) دەستی بزوتنەوە ئیسلامییەكان ئازاد كردووە ، كە سیاسەتی دژی ئەمریكایی و دژی ئیسرائیلی پیادە بكەن . تەنانەت وڵاتانی توركیاو پاكستانیش هەر بەو شێوەیە ڕەفتار دەكەن ، لە كاتێكدا خۆیان سوودمەندن لە ئەمەریكاو رۆژئاوا ، بەڵام دژایەتی ئەوانیان داوە بە بزوتنەوە ئیسلامییەكان .
عەرەبەكان لە دوای ساڵانی (1990) بەدواوە دەیانەوێت جۆرێك لە پان عەرەبیزم و پان ئیسلامیزم (كە هەردوكیان یەك ناوەڕۆكیان هەیە) بەدی بهێنن و لەو ڕێگەیەوە جێگای خۆیان لە جیهان پەیدا بكەن . هەندێك لە چاودێران و كارناسان هۆشداری ئەوەیان داوە كە ئیسلام هەوڵدەدات ببێتە هێزێكی جیۆپۆلتیكی و ئایدیۆلۆژی یەك پارچە و چەكدار . دانیشتوانی زۆرو زەوەندی عەرەبی و ئیسلامی ، هێزی ماڵی بەتایبەتی سامانی نەوتی یارمەتی ئاڕاستەی ترسناكی ئەوان دەدات بە رۆژئاوا كە دەبێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم جیهانە ئاڵۆزو هێرشبەرەی ئیسلام لەگەڵ مۆسكۆ و (چین و هیندستان) پەیمانی نوێ و یەكێتی تایبەتی بەدی بهێنێت(2) . خاوەنی ئەم بۆچونانە لەو باوەڕەدایە ، كە لە سەدەی نوێدا ئیسلام و رۆژئاوا (یان دیموكراسی) دەكەونە بەرانبەرو دژی یەكدی . ئەوەی وا دەكات كە خەڵك لە دەوری بونیاد گەرایی ئیسلامی سیاسی كۆببێتەوە لە خودی بیروباوەڕی ئەواندا نییە ، بەڵكو بە هۆی ئەو شتانەوەیە كە ئەوان لە دژی كار دەكەن : واتە ئەوان دوورنمایەكیان بۆ ئازادی و بەهرەمەندبوونی مرۆڤ نییە لە ژیانێكی باشتر ، بەڵكو هەوڵی ئەوان بۆ زیندوكردنەوەی نەمری و شایستەیی دەسەڵاتە كۆنەكانە(3).
شكست و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و هاتنی راستەوخۆی هێزە گەورەكانی دنیا (ئەمەریكاو بەریتانیا) بۆ ناوچەی هەرە گرنگی رۆژهەڵاتی ناوین و نەمانی مەترسی هەژموونی سۆڤیەتی لەم ناوچەیەدا و هێزی سەرەكی پاوەنكەری ناوچەكە دەبێتە ئەمەریكا . بۆ زیاتر شارەزابوون لەسەر ئەم ناوچەیە و لەو سەردەمەدا ، وا پێویست دەكات كە رەوشی رۆژهەڵاتی ناوین و جیهانی عەرەب لە چەند خاڵێكدا باس بكەم :
یەكەم : لە ئەنجامی ركابەری تووندی سۆڤیەت و ئەمەریكا لە ساڵی 1979 بە دواوەو لە دوای داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن سۆڤیەت ، شۆڕشی ئیسلامی ئێران و جەنگی عێراق ئێران ، ئەم ناوچەیە بووە ناوچەیەكی پڕ چەك و گڕگرتوو . جێگای یەكلایی كردنەوەی ناكۆكیەكان و ڕودانی كارەساتە گەورەكانی جەنگ و داگیر كردن . ریكەوتنی سەرهەڵدانی ئیسلامی و عەرەبی لەگەڵ ئەمەریكاو لە دژی هەژموون و پەلاماری سۆڤیەتی ، رەوشەكەی بە قازانجی دەوڵەتانی ناوچەكە گۆڕی و یارمەتی و هاوكاری لە ئەندازە بەدەر بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عەرەب لەلایەن ئەمەریكاوە پێشكەش كراو سەرەنجام لەم سەردەمەدا (1979-1991) زۆرترین دەستكەوت بەر دەوڵەتانی ناوچەكە كەوت، بەڵام پاش نەمانی مەترسی سۆڤیەت و هاتنی راستەوخۆی هێزی ئەمەریكاو بەریتانیا بۆ كەنداو ، توركیاش دێتە ناو بەرژەوەندی ئەم ناوچەیە. ئەم رەوشە بووە سەرچاوەو زەمینەیەك بۆ كاردانەوەیەك بەرامبەر هاتنی ئەمەریكا ، بەڵام چونكە خۆیان نەیاندەتوانی ئەو كارە بكەن ، بۆیە ئەم ئەركەیان سپارد بە بزووتنەوە ئیسلامییەكان و دەستیان كرد بە یارمەتی دانی بزووتنەوە ئیسلامیەكان و (تەنانەت چەكدار كردنیان !) بۆ پڕكردنەوە و بونیادنانی سیاسەتی دژی ئیسرائیلی و ئەمەریكی و بەریتانی . كاتێك ئەو دەوڵەتانە خۆیان ئەو كارەیان پێنەكرا ، بزووتنەوە ئیسلامییەكان بە ریكەوتنی شاراوە و ناراستەوخۆ هەستان بە هاندانی جەماوەرو شەقامی عەرەبی لە دژی ئەمەریكاو ئیسرائیل . ئەگەر ئەوە بزانین كە لە ساڵی 1991 بە دواوە گفتوگۆی عەرەبی ئیسرائیلی بە چاودێری ئەمەریكا بەرەو پێشەوە دەچوو ، كە پاشان لە ساڵی 1993 دا رێكەوتنی (ئۆسلۆ) ی لێ‌ پەیدا بوو . دەوڵەتە عەرەبییەكانی بەشدار و لایەنگری گفتوگۆ لەگەڵ بەرژەوەندی ئەمەریكی و رۆژئاوایی خۆیان بە ئاشكرا سیاسەتی لایەنگرییان لەو رەوشە هەبوو ، بەڵام لە ڕێگەی بزووتنەوە ئیسلامییەكانەوە ناڕاستەوخۆ دژایەتیبوونی ئەمەریكایان لە ناوچەكە دەكردو هەڕەشەیان لە بەردەوام بوون و مانەوەی ئیسرائیلیش دەكرد . ئەمە وێرای دژایەتی ئاشكرای دەوڵەتانی ناسیۆنالیستی عەرەبی و نەیار لە بەرامبەر ئەمەریكا كە ئەوانیش (عێراق ، لیبیا ، یەمەن ، سوریا ، سودان).
بەمشێوەیە لەلایەن هەموو دەوڵەتانی ئیسلامی ، چ عەرەب یان نا عەرەبی ، هێزێكی یەدەكی ئیسلامی و عەرەبی هەڵگری بیروباوەڕی ناسیۆنالیستی عەرەبی و ئیسلامی سیاسی سازو بەهێز كرا بۆ دژایەتیكردنی ئەمەریكاو رۆژئاواو ئیسرائیل . بە بڕوای من ئەمە یەكەمجارە ، لە دوای هەڵوەشاندنەوەی خەلافەتی عەباسی ، گوتاری ئیسلامی عەرەبی (سوننی) و پان عەرەبیزم و بەو هێزو بەریناییە بێتە مەیدان و یەكبگرێت .بەڵام بە شێوەی زۆر سیاسی و گونجاو و هاوچەرخ و بەپێی پێوەرەكانی ئێستای دنیای سیاسەت ، واتە دابەشكردنی دەوری جیاواز بۆ یەك مەبەست . دەوڵەتە عەرەبیە میانڕەوەكان یان وابەستە (میسر ، مەغریب ، تونس ، سعودیە و كەنداو ، ئوردن ، لوبنان و دەسەڵاتی فەلەستینی) زۆرترین قازانجیان لە ئمەریكاو رۆژئاوا دەستكەوت و دەوڵەتە عەرەبیە ناسیۆنالیستەكان (سوریا ، لیبیا ، یەمەن ، عێراق و سودان) هەروەكو جاران بە ئاشكرا لە دژی ئیسرائیل و ئەمەریكاو رۆژئاوا كار دەكەن. پاشان بزووتنەوە ئیسلامییە بەهێزەكان لە دژی ئەمەریكا هاتنە مەیدان لە هەر سێ‌ بەرەكەدا جارێكی دیكە عەرەب خۆی رێكخستەوە و بەرەیەكی سوننی عەرەبی بەهێزو كاریگەری (رانەگەیەنراوی!!) لە دژی ئەمەریكاو رۆژئاوا و بەهاكانی بەدەستهێنا . سیاسەتی ئەمەریكاو رۆژئاوا لەدژی سۆڤیەت و دەست نەبردن بۆ هەڵوەشاندنەوەی جێگیری و هاوسەنگیەك كە نزیكەی سەد ساڵ پێشتر بەریتانیا لەم ناوچەیەدا دروستی كردبوو ، سەرەنجام زۆرترین دەستكەوتی بۆ عەرەب بە دیاری هێناو هێدی هێدی دەوڵەتە عەرەبیەكان توانییان بەرەیەكی سیاسی ، ئابووری عەسكەری و دینی لە دنیادا دروست بكەن .
دووەم : یەكێك لە كێشە هەرە ئاڵۆزەكانی دوای شكستی سۆڤیەت و هەڵوەشاندنەوەی بلۆكی رۆژهەڵات ، مەسەلەی ئەفغانستان و سەركەوتنی بزووتنەوەی تالیبانی سوننی مەزهەب و تووندڕەوی ئیسلامی بوو لە دژی ئەمەریكا ، كە بە یارمەتی عەرەبی ئەفغان ، پارەی سعودیەو خلیج و كارئاسانی پاكستان بوو . هەڵبژاردنی ئەفغانستان لەلایەن ئوسامە بن لادنی سعودی و رێكخراوی (ئەلقاعدە) بە یارمەتی پارەو پشتگیری ئاشكرای سعودیە و خلیج و ناچار بوونی سیاسەتی پاكستانی بۆ ڕێگە گرتن لە نفوزی ئێرانی . فرسەتی گونجاوی دا بە دەسەڵاتی ئیسلامی عەرەبی كە ئەو شوێنە بكەنە بنكەیەكی عەرەبی ئیسلامی دەرەوەی جیهانی عەرەب و لە وڵاتێكدا كە میللەتێكی هەژار ، نەزان و دواكەوتووی تێدایە كە زەمینەی پەرەسەندنی سیاسەتی ئیسلامی توندڕەوی (سوننە)ی تێدایە ، وڵاتێكە كە خەڵكی زۆری تێدا دەژی كە چەندین ساڵە ناسنامەی ئیسلامیان بووەتە كارێكی پێویست و ناچار لە دژی داگیركەرە نا ئیسلامییەكانی (بەریتانیا و سۆڤیەت) ، نزیكە لە پاكستانی بە ناسنامە ئیسلامی سوننە (لە بەرامبەر هەڕەشەو هەژموونی هیندی نا ئیسلام ، ئەگەر ئەوەش بزانین هیند و پاكستان لە نەژادا یەكن ، بەڵام تەنها جیاوازییان لە هیندۆس بوون و ئیسلامیدایە) واتە ئیسلام سەرچاوەی یەكەمی جیاوازی ناسنامەی پاكستانە لە هیندستان . دەبێ‌ ئەوەش بزانین كە پاكستان خاوەنی چەكی ئەتۆمییەو تەماحی بزووتنەوەی ئیسلامی عەرەبی لە خەڵكێكی شەڕكەر ، برسی ، نەزان و دواكەوتووی ئەو ناوچەیە ، هێزی ئەتۆمی و پاشان بوونی چەندین كۆماری ئیسلامی سوننە مەزهەبی (ئوزبەكستان ، تاجیكستان ، توركمانستان ، قیرغستان و كازاخستان) كە باشترین دەروازە بۆیان ئەفغانستانە . ئەو وڵاتانەی كە ناوم بردن پاش ئەوەی لە روسیای دوای نیزامی سۆڤیەتی جیابوونەتەوە هەر بە بەیاری ماونەتەوە و لەلایەن سیاسەتی نوێی جیهانی دەسەڵاتدارەوە پڕ نەكراوەتەوە و هێشتا لە (دەرەوەی دەسەڵاتن) هەروەكو زبگینیۆ بریجنسكی لە كتێبەكەیدا ناوی هێناون . بەمجۆرە هێزی چەكدارو پایەداری عەرەبی ئەفغان (ئوسامە و قاعدە) شەڕكەرێكی زۆر و زەوەندی تالیبان (ئەفغان و پاكستان) ، وڵاتێكی بێ‌ خاوەن و مەجبوور بە هەر یارمەتیەك وایكرد تەماع و تەرتیبی عەرەبی ئەوێ‌ بكاتە یەكێك لە شوێنە گرنگەكانی پیادەكردنی سیاسەتی تیرۆریزمی ئیسلامی ئاشكراو هەڕەشەكردن لە دنیاو بە تایبەتی لە دنیای ئەمریكاو رۆژئاوا (كە ئیسرائیل بەشێكە لەوان).
سێیەم : پاش شكستی سۆڤیەت و هاتنی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی ناعەرەبی (جۆرج لینچۆفسكی لە كتێبە ناودارەكەیدا"شرق الاوسگ فی الشۆون الدولیە" رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكات بە دوو بەشەوە : القلب العربی و الحزام الغیر العربی) و بە تایبەتی توركیاو پشتیوانی راستەوخۆی ئەمەریكا بۆ دامەزراوەی سەربازی پاكستان و ڕێگەگرتن لە نفوزی ئیسلامی و هیندی لەو وڵاتە ، زەمینەی جەماوەری پەیدابوونی هێزی ئیسلامی لەو وڵاتانەشدا پەیدا بوو . ئەم جارەش بە یارمەتی و هاندانی هەردوو مەڵبەندە گرنگەكەی ئیسلامی سوننەی عەرەبی (سعودیە و ئەزهەر) پارەیەكی زۆر بۆ ئەو بزووتنەوە ئیسلامییانەی ئەو وڵاتانەش ڕەوانە كراو ئەمەش بە چاوپۆشی سەرانی ئەو دەوڵەتانە . دەبێت ئەوەش بزانین كە سەرانی دەوڵەتی پاكستانیش (هەروەكو عەرەب بە پەیڕەو ئەمەریكییەكان) ناتوانن خۆیان بە ئاشكراو راستەوخۆ لە دژی هەژموونی ئەمەریكی و بەریتانی جەماوەری ئەو وڵاتەی خۆیان سازبدەن ، بۆیە ئەوانیش پێویستیان بەو كارە هەیە كە بزووتنەوە ئیسلامییەكان ئەو كارەیان لە جیاتی بكەن . ئەگەر ئەمەریكا لە ڕێگەی كودەتای (پەروێز موشەڕەف) ی سەرۆكی سوپاوە نەكەوتایە خۆی بۆ وەرگرتنی دەسەڵات ، بێگومان سیاسەتی (نەواز شەریف) و رابیتەی ئیسلامی و بوونی نفوزی عەرەبی و سعودی لەو وڵاتەو كاریگەری هێزی زۆر و زەوەندی فەقێكانی تالیبانی چەكدار (عەرەب و غەیرە عەرەب) وایدەكرد كە بە تەواوی ئەو وڵاتە پڕ دانیشتوان و پڕ چەكە بكەوێتە دەستی سیاسەتی ئیسلامی سیاسی چەكدارەوە . یەكەمین كار كە پەروێز موشەرەف كردی لادانی سوپا سالاری پاكستان و بەرپرسی بەرنامە ئەتۆمییەكان بوو ، كە دوو كەسی نزیك بوون لە سیاسەتی نەواز شەریف ، كە ئەویش خۆی پەروەردە و بەچكەی عەرەب و سعودیە بوو ، یان هەر وەكو عەرەبەكان دەڵێن (ربیب السعودیە) . هیچی وای نەمابوو سیاسەتی ئیسلامی (نەواز شەریف ، تالیبان و ئوسامە و عەرەبی ئەفغان) دەست بەسەر بەرنامەی چەكی ئەتۆمی پاكستاندا بگرن ، بەڵام سیاسەتی ئەمەریكا لە ڕێگەی كودەتای پەروێز موشەڕەفەوە بەرنامەی ئەوانیان پوچەڵكردەوە .
توركیاش هەربە هەمان شێوە پێویستی بەو سیاسەتە هەیە و پەیدابوونی بزووتنەوەی ئیسلامی (سوننی) بە هێزی توركی لە دژی ئەمەریكاو رۆژئاوا هەر لە ئەنجامی ئەو سێ‌ هۆكارەوە دەبێت كە ئەمانەن : بوونی زەمینەیەكی ئیسلامی چونكە هەموو ئەو وڵاتانەی كە ناومان هێنان ئیسلام بەشێكە لە ناسنامەكەیان ، چاوپۆشی ئەو دەوڵەتانە لە سەرهەڵدان و بەهێزبوونی ئەو بزووتنەوانە بۆ بەرپاكردنی سیاسەتی دژی ئەمەریكی كە خۆیان ناتوانن پێی هەڵسن . بەم شێوەیە ڕەوشی وڵاتانی ئیسلامی ناعەرەبی (پشتێنەی ناعەرەبی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاكستان) دەبێتە بەشێك لە سیاسەتی ئیسلامی سیاسی .
دەرئەنجام:
پێم وایە سەركەوتنی شۆڕشەكانی وڵاتانی عەرەبی بەسەر ئەو سەركردانەی كە نوێنەرایەتی ناسیۆنالیزمی عەرەبیان دەكرد مانای كۆتایی هاتنی یەكجارەكی(پان عەرەبیزم)ە و هاتنە ئارای(پان ئیسلامیزم)ە.
هاوكێشەكە بەو جۆرە دەبێت، پێشتر عەرەبەكان بە نیازی یەكێتی خاكی عەرەب بوون لە چوارچێوەی نیشتیمانێكی عەرەبی یەكگرتوو لە رۆژهەڵاتەوە(عێراق) تاوەكو رۆژئاوا(مەغریب)، بەڵام (نەخشەی راستەهێڵ) و دابەشكردنی نیشتمانی عەرەبەكان بەسەر چەند وڵاتێكی كانتۆنی وەك ئەوەی ئەمڕۆ هەیە چووە ژێر گڵەوە، ئەمڕۆش چ رۆژئاوا و چ تەواوی وڵاتە زلهێزەكان بە تایبەتی بەریتانیا و فەرەنسا باجی ئەو هەڵە گەورانەیان دەدەن لە پڕۆژەی(نەخشەی راستەهێڵ)، بەڵام دەكرێ بەهەمان لۆژیكدا بچینەوە كە ئەوان لە پێناو وەدەستهێنانی دەستكەوتی گەورەتر شتی بچووكتریان كردە قوربانی تاوەكو ئەمڕۆ بێنە سەر ئەم خوانە ئامادەیە، بە دیكتاتۆریەت و گەندەڵیەكانی ئەو سەركردە ناسیۆنالیستانە لە ماوەی ئەو چەند ساڵەی حوكمڕانێتیاندا سەلما كە بیر و ئایدیۆلۆژیای ناسیۆنالیستی عەرەبی بۆهەتایە كۆتایی پێهات و جارێكی تر لە مێژوودا نابینرێتەوە و هیچ تاكێكی عەرەبیش بە گشتی و شەقامی عەرەبی بە تایبەتی جارێكی تر حوكمی ناسیۆنالیزم و پان عەرەبیزم ناخوازنەوە.
دەستپێكی تەواوی شۆڕشە عەرەبیەكان لە مزگەوتەكانەوە بوو و هاوكات سەركەوتنی شۆڕشەكانیش هەر بەسای پیاوانی ئایینی و چالاكوانە ئیسلامییەكانەوە بوو، ئەمڕۆش هەمان سیناریۆ دووبارە دەبێتەوە، پێشووتر بینیمان كە چۆن ناسیۆنالیستەكان بە گوڕ و تینەوە بەو شێوەی ئێستا بە چەپڵەڕێزان هاتنە سەر تەختی فەرمانڕەوایەتی، بەهەمان شێوەش ئیسلامی سیاسی وا هێدی هێدی جڵەوی دەسەڵات دەگرنە دەست لەو وڵاتانە، پێم وایە دیسانەوە بۆماوەی ساڵانێكی تر عەرەبەكان دەكەونە ژێر چنگ و چەپۆكی دیكتاتۆرێكی تر، بەڵام ئەمجارەیان بە جل و بەرگی ئایینییەوە، تا ئەو دەمەی شەقامی عەرەبی دیسانەوە ئاراستە دەكرێتەوە دژی ئەم دەستە و تاقمانە، بە كورتی بۆ لێدان و كاڵ كردنەوەی توندڕۆی پان ئیسلامیزم و بەرهەمهێنانی تاكێكی عەرەبی ئازاد دوور لە بیری(ناسیۆنالیستی و ئاینگەرایی) جارێكی تر هەر لە مزگەوتەكانەوە بیرۆكەی(ئیسلامیزم) دەكەوێتە بە شاڵاوی شۆڕشی عەرەبەكان وەك شۆڕشی رێنسانس لە ئەوروپا، ئیتر جارێكیتر هەردوو بیرۆكەی(ناسیۆنالیستی و ئایینی) تەختی حوكمڕانی بە چاوی خۆیان نابیننەوە بەمەش كۆتا بە نەخشە و پڕۆژەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی تازە دێت، هەر بۆیە ئەوەی ئەمڕۆ لە وڵاتانی عەرەبی روو دەدات هەرگیز بەهار نییە بەڵكو پایزی ناسیۆنالیزمی عەرەبی و بەهارێكی بیابانی ئیسلامی سیاسیە، بەهاری بیابانیش هەمیشە بێ بەر و ئەنجامە.