كوردستان لە ئامێزى سەقامگیریدا گەشە دەكات

Monday, 15/03/2010, 12:00

لێكدانەوەمان بۆ دەستەواژەى ئاسایش:
ئەم دەستەواژەیە بۆ مرۆڤ و مرۆڤایەتى كۆمەڵێك ڕەهەندى جۆراوجۆر لە خۆدەگرێت, بەپێى قەبارەى كۆمەڵگا, بەكارهێنانى ئەم دەستەواژەیە مانا دەگۆڕێت، لە سەرەتاى ژیانى مرۆڤایەتى ئاسایشى تاك لەڕووى ڕووبەڕووبونەوەى مرۆڤ و سروشت، مرۆڤ و گیاندارە دڕندەكان دەستى پێكرد، بە درووستبوونى كۆمەلأ و خێزان و تیرە و هۆزە هاوژینەكان, ئیدى ناڕاستەوخۆ هێزێك لەناو خودى تاكەكان پەیدابوو كە تێیدا گیانى بەرگریكردن و پاراستنى خودى تاك و دواتر كۆمەڵى درووستكرد, بە درووستبوونى سنورى جوگرافى سیاسى نوێى جیهان و لەدواى پەرەسەندنە جۆربەجۆرەكان ئیدى وەكو یەكێك لە دوو دەزگا سەرەكییەكانى مەرجى بوونى فەرمانڕەوایى لایەنى پەیوەندیدارى دەسەڵات، ئەوا بەپێویست و بەبایەخ زانراحكومەتە پێشكەوتووەكانى ئەوروپا دواتر ئەمریكا دەزگاى تایبەت بەم چەمكە فرە ڕەهەندە دابمەزرێنن، بەبۆچوونى من (ئاسایش دەرخەرى پەرە سەندنە جۆربەجۆرەكانە), وەكو هەموو جەمسەرەكانى دیكەى نێو بەكارهێنانەكانى سروشت كە هاودژەكان تێیدا هەن ئەویش(ڕەش, سپى),(چاك,خراپ) ئەوا (ترس) هاودژى (ئاسایش)ە, ئاسایش دەستەواژەیكى گشتگیرە بۆ سەرجەم بوارەكان، بۆ بوارەكانى(سیاسی, كارگێڕى, كۆمەڵایەتى, ئابوورى, تەنانەت خودى بازاڕو بازرگانى) ، تەنانەت داب و نەریت و لایەنە ونەكانى دیكەى تایبەت بە مامەڵەى كۆمەڵایەتى، لە پێكهاتەى نەتەوەو توێژ و پیشەى كارگەرى و بژێوى ژیان، ئاسایش لەسەر دوو ئاست گرنگە بۆ كاروبارى سیاسى وڵات ئەویش ئاستى (ناوخۆ و دەرەكى)یە، هەروەها لە بوارى ڕۆژنامەگەرى و ڕاگەیاندن دا پانتاییەكى بەرفراوانى قوڵى هەیە بەو پێیەى میمبەرى ئاڵوگۆڕكردنى زانیارییە، كەواتا (ئاسایشى زانیارى) وەكو دەسەواژەیەكى مەعریفى خۆى دەناسێنێت، هەروەها دەكرێت پێناسەى ئاسایش بەوە بكەین كە: ژینگەیەكى لە بارى كۆمەڵایەتى یە بۆ ڕێكردنى ژیان و گوزەرانى هاوڵاتیانى ناوچەیەك، بە پاراستنى سەرو مالأ و بە ئاسایى ژیان تیایدا، ئاسایش هۆكارێكە بۆ كەمككردنەوەى ترس و دڵەڕاوكێ و تاوان و بە هێزكردنەوەى گیانى بڕوا بەخۆبوون و شانازیكردن و خۆبەهاوڵاتیزانێكى نیشتیمانپەروەر، تەنانەت گەر وڵات یان ناوچەیەك ئارامى و ئۆقرەیى تیا بەرقەرار بێت ئەوا بیر لە پاراستنى ئاسایشى ژینگەو سەلامەتى سروشت دەكرێتەوە و هاندان بۆ خۆشگوزەرانى پەرە دەسێنێت، بەپێچەوانەشەوە ئەوا نەبوونى ئاسایش و ئۆقرەیى ئەوا دەبێتە هۆى لەدەستدانى هەموو لایەنە جوان و پڕماناكانى ژیان و گوزەران، كۆمەڵگا لە بوونى ئاسایش و ئارامى قازانج دەكات، لەسەردەمى ئەمڕۆماندا دەستەواژەى (تیرۆر) كۆمەڵگوژى و ڕەشەكوژى دژى تاك و كۆمەلأ لە كایەدایە، كە ئەمەش خاڵێكە بۆ چاندنى تۆوى ترس، بۆ بەرەنگاربونەوەى ئەم حاڵەتانە پێویستە دەزگاى فرەلایەن و تایبەت بە بوارى پاراستنى سەقامگیرى سەر بە یەكەیەكى كارگێڕى حكومەت، ئەركى بەگژدا چوونەوەى بگرێتە ئەستۆ و ئەم دەزگایەش نابێت هەماهەنگى هاوڵاتیانى ئاسایى لە یادبكات، هەروەها هۆشیارییەكى كۆمەڵایەتى تایبەت بە هۆشیاركردنەوەى بەردەوامى تاكەكانى كۆمەلأ بەئەنجام بگەیەنێت، هەروەها دەبێت لە ڕوویەكى دیكەوە ئاسایشى تەندروستى لە یادنەكەین كە ئەمەش كۆنتڕۆڵى هێنان و بردنى دەرمانى چارەسەرى تەندروستى دەگرێتەوە كە پێویستى بە تێبینیكردن و دواتر دامەزراوەى گرنگ هەیە بە تایبەت لەو پارێزگایانەى كە نزیكن لە خاڵى سنورى وڵاتانى دیكە كەلە كوردستانى ئێمەدا پشت بەهێنانى دەرمان دەبەستین و لە ناوخۆدا هێشتا نەگەیشتوینەتە ئاستى بەرهەم هێنانى هیچ جۆرێك لە چارەسەرە پزیشكییەكان.
ئاسایشى سیاسى و ئایدیا و بیر وباوەڕ و گفتوگۆى مەعریفى و كۆمەڵایەتى و ئاینى، كۆمەڵێك لایەنى پەیوەندیدارى ڕاستەو خۆن ناكرێت فەرامۆش بكرێت، چونكە لە پایە سەرەكییەكانى ئاسایشى هەر ناوچە و نەتەوەیەكن، بەپێیەى ئاماژەمان پێكرد كە دەستەواژەى ئاسایش بوونى نامێنێ كاتێك هەڕٍەشە لەسەر ژیانى تاك درووستدەبێت و دەبێتە هۆى دروست بوونى نائارامى سیاسى و سەرئەنجام كۆمەڵایەتى و ڕاستەخۆ كاردەكاتە سەر بازاڕو ئینجا پەیوەندى نێوان وڵا ت و دراوسێكانى، ئەم مەترسییە لە تاكێكەوە بۆ تاكێكى دیكە، لە تاكەوە بۆ كۆمەلأ، لە كۆمەڵەوە بۆ سەرتاپاى وڵا ت، كە ئەمەش ترس لە سەرتاپای وڵاتدا دروست دەكات، كەواتا لێرەدا ئەلتەر ناتیڤەكەى (ئاسایش)و ئۆقرەیى یەو دەبێت بەرقەرار بكرێت.
ئاسایشى تاك چییە؟
لە لێكدانەوەماندا بۆ ئاسایشى تاك, بەماناى كەسەكان لە ئۆقرەیى گوزەرانیان دا, ئەمە پەیوەندى بە حاڵەتى درووستبوونى ژینگەى كۆمەڵایەتى و پەروەردەیى و دەرونى كەسەكانەوە هەیە لە سەرەتاى تەمەنەوە، ئاسایشى تاكێك لە قازانجى ئاسایشى كۆمەڵدایە، هەرچەندە سەقامگیرى كۆمەڵگاش كاردانەوەى ڕاستەوخۆى دەبێت بۆ ئاسایشى تاك، گەربێت و تاكەكان تەبابن و دژى مەترسییەكان بوەستنەوە، ئەوا سەرجەم بەقازانجى تەواوى لایەنەكانى ژیانى كۆمەڵگا دەشكێتەوە، لەهەر شوێنێكى دنیادا سەقامگیربوونى هەبێ و سیستەمێكى وەكو دیموكراسیەت پەیڕەو بكرێت ئەوا بەڕاستى گرنگە بۆ ئەو كۆمەڵگایەو دەچێتە قاڵبى گەشەسەندن و پەرەسەندنى گوزەران و عەقڵیەتى مرۆڤەكانى ئەو وڵاتەوە و سەرجەم تاك لە خۆشگوزەرانى بێبەشنابێت، چونكە تاك پێویستى بە دڵنیایى هەیە بۆ ئەوەى بتوانێت داهێنان بكات، لەڕووى ئابوریشەوە ببێتە بازرگانێكى ڕووكراوەى خاوەن بۆچوون بۆ ئاڵووگۆڕكردنى كەرتى پیشەسازى و ئابوورى و جوڵانى بازاڕو بەرهەم هێنان و هەناردەكردن و هاوردەكردن، سەرئەنجام تاك دەتوانێت لەڕووى دەروونییەوە شانازى بە وڵاتەكەیەوە بكات و لەڕووى پەروەردەییەوە ئامادەیە زانستى نوێ وەربگرێ و بڵاوبكاتەوە، دەرفەت بۆ تێكدانەكان ناهێڵێتەوە.
ئاسایشى نەتەوەیى چییە؟
دەستەواژەى (ئاسایشى نەتەوەیى) دەستەواژەیەكى نوێیە، كاتێك وڵاتانى خۆبەڕێوەبەرى نەتەوەیى ئەوروپى بەكاریانهێنا لەدواى ئەوەى چوارچێوەى جوگرافى سیاسى كێشرا بۆ هەر نەتەوەیەك، چى نەتەوەیەك كۆدەكاتەوە؟ ئەوە نەتەوەیەك كۆدەكاتەوە, كۆمەڵێك بنەمایە كە ئەوانیش بنەماى هاوبەشى یە لەسەر لایەنەكانى(زمان و كەلتورو مێژوو و داب و نەریت و هەندێك جار ئاین و بیروڕا)یە، لێرەدا دەزگایەكى نەتەوەیى تایبەت بە پاراستى سەروزەرییە سیاسیەكان بەناوى(ئاسایشى نەتەوەیى) لە ئاستێكى باڵادا درووست دەكرێت و سەرجەم بەرپرسە یەكەمەكانى دەزگا سەروەرەكانى دەسەڵات و سەرۆكایەتى ئەو وڵاتە دەبنە ئەندام تێیدا، هەندێك جار و لەهەندێك وڵاتى پێشكەوتوو ئەو كۆت و بەندانەش نییە و ئەنجومەنێكى سەربەخۆ لەبرى بەكارهێنانى دەستەواژەى(ئاسایش) دەستەواژەى(بەرژەوەندى نەتەوەیى) بەكاردەهێنن، لە هەندێك وڵاتدا ئەم یەكە ئیدارییە بوونى نییە و لەجێى ئەوە نوسراوێكى گشتى بەشێوەى یاسا هەیە كەلە لایەن ئەنجومەنى نوێنەرانى ئەو وڵاتانەوە دانراوە و جەخت لەسەر پەیوەستبوون بە بڕگەكانییەوە كراوەتەوە, ئەمە تایبەت بە نەتەوەیەك، بەڵام كە چەند نەتەوە و ئاینزاى جیاواز لە وڵاتەكەتدا بوون ئەوا ئەوكات(ئاسایشى نەتەوەیى) دەگۆڕێت بە (ئاسایشى نیشتیمانى) چونكە ناكرێت زۆرینە بكەیتە سەروەرى بەرژەوەندى و كەمینەش وەلابنێیت، لەهەمانكاتیشدا دەكریت لە چوارچێوەى وڵاتێكدا ئاسایشى هەریەك لە نەتەوەكان بوونى هەبێت.
(كـــــــــــورد لە بۆشایى نەبوونى ئاسایشى نەتەوەیـــــــــــــــى دا)
بە حوكمى مێژووى ژیانى سیاسى و ئاینى و كۆمەڵایەتى خاكى كوردستان كە بەچەند قۆناغێكى سیاسى گرنگ و پڕ گۆڕانكاردا تێپەڕییوە و پێكدادانى كورد وەكو نەتەوەى سەرەكى دانیشتووى ناوچەكە لەگەلأ هێزو لایەنەدەرەكى و دراوسێكانییەوە چى بەناوزى تیرەیەك لە كورد یان بەشێك لە بەشەكانى جوگرافیاى تێكچووى سیاسى كوردستان ئەوا ململانێ و كێشەو تەنانەت جەنگى نەتەوەیى بوونى هەبووە بە ڕەچاوكردنى ئەەو ڕەخنەیەى كەلە سیاسییەكانى مێژووى كورد دەگیرێت كە گوایە هەستى ئاینى یان لە هەستى نەتەوەیى زاڵتربووە، بەدرێژایى مێژوو كورد نەیتوانیوە خاوەندارێتى لە قەوارە نیشتیمانییەكەى خۆى بكات، بەڵكو بەهۆى پەرتبوونیەوە و بەكارهێنانى هەریەك لە تیرەو هۆززەكان لەلایەن نەتەوەكانى دیكەى ناوچەكەوە خاڵى بەربەست بووە لە بەرامقبەر كورد و تاكى كوردی دا، كوردستان لەگەلأ پەرتبونیدا تەنها ئایدۆلۆژیاى هێزە جیاوازەكانى گۆڕەپانى نێودەوڵەتى هۆكارنەبووە بەڵكو دابەشبوونە جوگرافى و كارلێككردنە كۆمەڵایەتى و ئاینییەكان هۆكارى یاریدەدەربوون، لەبەرامبەر ئەمەدا هزرى تاكى كوردى بریتى بووە لە دووبارەكردنەوەى ئەو دێڕە قسەیەى كە دەڵێت(دەست بە كڵاوەكەى خۆتەوە بگرە با (با) نەیبات)! كە ئەمەش یەكنەگرتوویە تاكەكانى كورد دەردەخات لە بەرامبەر هێزە نەیارەكانییەوە، ئەمەش ڕاستەخۆ وایكردووە(بەرژەوەندیە نەتەوەییەكان)ى خستۆتە نەستى تاكى كوردییەوە و هاونیشتیمانیەك لە خەمى ئەویدیكەدا نەبووە، بەواتایەكى دیكە ئاسایشى ناوچەیەك بە قازانجى ئاسایشى ناوچەیەكى دیكە نەبینراوە و خوێندنەوەى پاراستنى بەرژەوەندى بۆ نەكراوە كە ئەمەش جێى ئەسەفە، هەمیشە ویستراوە كەلتورى نەتەوەى بەرامبەر زالأ بكرێت، لەبەرامبەردا ناهۆشیارى كۆمەڵایەتى و كەمى خوێنەوار و كەسى زیتەڵەى سیاسى كورد هۆكارێكى دیكەى بەرچاوبووە، مامەڵەى پارچەكانى كوردستان لەگەلأ یەكدا بەستراوە بە مامەڵەى وڵاتە هاودژەكانەوە، هەركامێكیان ویستبێتى جەنگ دژى ئەوى دى بەرپابكات ئەوا كوردى لە دژى لایەنەكەى دیكەى وەكو(سوپا) لەڕیزەكانیدا بەزۆر یان بە خوایشت بەكارهێناوە نمونەش (جەنگى چاڵدێران) لە نێوان عوسمانییە توركەكان و سەفەوییەفارسەكان (1514)، قەتڵو عامى ئەرمەن لەلایەن دەوڵەتى عوسمانى توركى، جەنگى هەشت ساڵەى نێوان (عێراق-ئێران) (1980-1988) كە سەرجەم ئەم جەنگانە یەكەم زەرەر بەر تاكى كوردى كەوتووە و بووەتە هۆى كورد فقڕان و تێكدانى سەقامگیرى و شئاسایش و سەرئەنجام زەرەرى لەیەك گوتارى بزوتنەوەى سیاسى كوردایەتى داوە و ئێستا هۆكارێكى دیارە بۆ بوون بە لەمپەر لەبەردەم نەبوونى (ئاسایشى نەتەوەیى كورد و كوردستان)، لایەنە دەرەكیەكانیش ئەم دەرفەتەیان قۆستۆتەوە،هەرچەندە هەستى نەتەوایەتى لێرە و لەوێ كە جێى بایەخى توێژینوەیە بوونى هەبووە كە لە شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵاى نەهری و شێخ سەعیدى پیران و شێخ مەحمودى بەرزنجى و كۆمارى مەهاباد بەسەرۆكایەتى (قازى محەمەد)و مەلا مستەفاى بارزان و شۆڕشى ئەیلەل و دواتر شۆڕشى نوێ بە ڕابەرایەتى یەكێتى نیشتمانى كوردستانى ئەوكات و چەندین جوڵانەوەى سیاسى تر، تائێستا گوتارى كوردى نەبووەتە یەك گوتارى نەتەوەیى بۆیە ئەستەمە داواى ئاسایشى نەتەوەیى تەواوى كورد لە ئێستادا یەكبخرێت و بخرێتە چوارچێوەیەكەوە، چونكە ئاوێتەبوونى سیاسى جوگرافى و كۆمەڵایەتى و پەروەردەیى و ئاینى لە نێوان پێكهاتەكانى ئەو وڵاتانە و كوردەكاندا هەیە كە كوردستانى بەسەردا دابەشكراوە كەواتە واقیع حوكمى دۆخەكە دەكات، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەیادبێت كە هەركاتێك مەترسى دەرەكى زیادبكات ئەوا هەستى نەتەوایەتى زیاد دەكات و لەو بڕوایەدام هێزە نیشتیمانییەكان ناكۆكى و ململانێكانیان دەخەنە لاوە، ویستى سەربەخۆبوون بەماناى (سەقامگیرى سیاسى)ش زۆركات ئەو نەتەوانەى كە كوردستانیان بەسەردا دابەش بووە خۆیان بوونەتە هۆى ئەوەى كورد بیر لە سەربەخۆ بوونى نەتەوەیى بكاتەوە، لە عێراقدا ئەنجومەنى ئاسایشى نیشتیمانى هەیە و سەرجەم سەرۆكى دەسەڵاتەكان تیایدا بەشدارن بەڵام كەرەستەكانى ئاسایشى نەتەوەیى شكنابرێت، لە بنەڕەتدا دامەزراوەیەكى پڕ بایەخ نییە، لێرەشدا تەنها ئەركەكەى بەڕێوەچوونى دژایەتى كۆنە بەعسییەكان بووە، هەرێمى كوردستان پێویستى بە دامەزراوەیەكى گرنگى یاسایى نیشتیمانى هەیە و تیایدا كەسانى تایبەت مەندوو پسپۆڕ وارچێوزەیەكى ڕوون دابنێن و دوور بكەونەوە لە بەكارهێنانى خاڵى مەتاتى و كشاوە دەبێت بەرژەوەندى نەتەوەو كەمینەكان لە كوردستان و دەستورى هەرێمەكەدا بەڕەوانى و یاسایى ئاماژەى پێبكرێت بۆئەوەى دڵنیابن لە (ئاسایشى نەتەوەكان)ى تر لە چوارچێوەى یەك نیشتیماندا، لەهەمان كاتدا نەچنە سەنگەرى نەیارانى بەرژەوەندى كوردەو و پشتگیریان نەكەین بۆ دژایەتى كردنى هێزە نەتەوایەتییەكانى دیكەى پارچەكانى ترى كوردستان، بوونى دەزگایەكى نیشتمانى كاراى تایبەت بە ئاسایشى نیشتیمانى ئەم هەرێمە دەبێتە وەرچەرخانێكى پرشنگدار بۆ بوژاندنەوەى كەرتى ئابوورى و بازرگانى و ژیان وگوزەرانى تاك لە ئۆقرەییدا گەشەسەندن بەخۆوە دەبینێت.
[email protected]
سەرنووســـــــــەری گۆڤاری (دەنگ)