غیابی ئەخلاقی مەدەنیی وەك سەرچاوەیەكی بێباكیی سەركردایەتیی كورد لە باشووری كوردستان

Wednesday, 18/05/2011, 12:00

كەرو گا خەرجی بارو جووتە ، هێستر ماڵی كاروانە
ئەمانە نابنە كوێخاو رەئیـــــس و مـــــیری دیـــــــــــوانی
خالسی

ئاشكرایە كە ئەخلاق یەكێكە لەو بابەتە گرنگانەی بەدرێژایی مێژوو بیری مرۆڤایەتیی بەخۆیەوە سەرقاڵكردووەو ئەم راستییەش باشتر لەوەدا دەردەكەوێت كە ئەم بابەتە بۆتە مەسەلەیەكی جەوهەریی و میحوەریی لە كایەی فەلسەفەداو هەر لە سەردەمی سوكراتی سەدەی پێنجەمی پێش زاین لە یۆنانی كۆنەوە تا ئێستا لەلایەن فەیلەسوفان و بیرمەندانی كۆمەڵایەتییەوە جێگەی مشتومڕێكی گەورەو بایەخێكی تایبەت بووە، بەچەشنێك بۆتە لقێكی سەربەخۆو بە دەیەها نامەو نووسراو كتێبی لەسەردەمە جۆراوجۆرەكاندا لەبارەوە بڵاوكراوەتەوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو زۆربەی ئاینەكانی مێژووی مرۆڤایەتیی مەسەلەی ئەخلاقیان وەك بابەتێكی بنەڕەتیی و پایەیەكی سەرەكیی بیروبۆچوون و رەوشتی ئاینییان بینیوەو بەتوندیی جەختیان لەسەر كردۆتەوە. 
لەڕاستیدا، ئەخلاق چ وەك تێكڕای ئەو پرنسیپ و بەها گشتییە پەسەندكراوە رۆژانەییانەی كۆمەڵگایەكی دیارییكراو كە تاك بەرەو ئەنجامدانی كاری دروست و چاكە هاندەدەن (دادپەروەریی، ئازایەتیی، بوێریی، دڵاوایی، دڵپاكیی، دەستپاكیی، داوێنپاكیی، راستگۆیی، رێزداریی، لێبوردەیی، ئەمەكداریی، هاوكاریی..هتد)، چ وەك بوارێكی زانستیی سەربەخۆو كایەیەكی جێگەی مشتومڕی بیرمەندان، وەك هەر بوارێكی دیكەی ژیانی مرۆڤایەتیی لە گەشەكردن و گۆڕان و پێشكەوتندا بووەو لكو چڵی جیاوازی لێبۆتەوەو بەپێی سەردەم و كۆمەڵگاو قوتابخانە فەلسەفیی و فكرییەكان رێگەی پێشڤەچوونی تەی كردووە، ئەوەی خوێنەر دەتوانێت لەڕێگەی گەڕانەوە بۆ سەرچاوەكانی زانستی ئەخلاق، زانیاریی ورد بەدەستبهێنێت و ئێمە لێرەدا ناخوازین و ناتوانین ئەو مێژووە بۆ خوێنەر بگێڕینەوە.
ئەوەی بەوردیی مەبەستی ئەم وتارەیە هەروەك لە ناونیشانەكەیەوە دیارە، بریتییە راكێشانی سەرنجی گشتیی لەمەڕ گرنگیی ئەخلاقی مەدەنی و نەبوونی ئەو ئەخلاقە وەك سەرچاوەیەكی بێباكیی مێژوویی لەلای سەركردایەتیی سیاسیی كورد، ئەوەی یەك لە هەرە فاكتەرە سەرەكییەكان و ئیشكالییەتە مەزنەكانی ئەو هەموو نەهامەتیی و قەیرانە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و فەرهەنگییە قوڵانەیە كە كۆمەڵی كوردیی زیاتر لە نیو سەدەیە بەدەستییەوە گیرۆدە بووە. بابەتێكی بەم چەشنە كە دەبوو لەمێژەوە ببوایەتە گوفتمانێكی جیدیی و مشومڕێكی زۆری لەبارەوە بكرایەو لە كایەی فەرهەنگیی و سیاسیی كۆمەڵی كوردیدا كاریگەریی ئەرێنیی هەبووایە.ئەوەی تاكو ئێستا بەداخەوە كەمترین بایەخی پێنەدراوەو هێشتا خوێندەوارانی كورد رامانی قوڵیان لەبارەیەوە نەبووە. لەكاتێكدا لە ئەمەریكا، هەر لەساڵانی جەنگی سەربەخۆییەوە، مشتومڕێكی گەورە سەبارەت بە ئایندەی ئەمەریكای سەربەخۆو چییەتی حكومەت و كۆمەڵگای نوێ بەرێوەدەچوو كە تێیدا مەسەلەی ئەخلاق یان فەزیلەت چەمكێكی سەرەكیی ئەو مشتومڕەو رۆڵێكی سەنتەریی لە دامەزراندنی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا هەبوو، بەو رادەیەی كەلەلای ئەوان هەردوو چەمكی (كۆماریی)و(ئەخلاق) ببوونە دوو رووی دراوێك.
دیارە لەسەردەمی هاوچەرخ و كۆمەڵگا ئازادەكان كە خاوەنی سیستمی دیموكراتین ، ئەخلاق بەسەر دوو كایەی سەرەكییدا دابەش بووە، كایەی یەكەم بریتییە لە (فەزای تایبەت) كە زیاتر ئەخلاقی تاكو هەڵسوڕانە كەلتورییو بەها ئاینیەكانەو دەتوانین بە (رەوشت/moral) ناوی بەرین، ئەوەی كە لە گروپێكی كۆمەڵایەتیی و ئاینیی و رەگەزییەوە بۆ یەكێكی تر جیاوازیی هەیە، تەنانەت ئەگەر لە دەوڵەتێكیشدا بن. ئەوەكەی دووەم بریتییە لە (فەزای گشتیی) كە تێیدا (چاكەی گشتیی/Common Good) دەكرێتە بناغەی ئەخلاقێكی گشتیی كە دەكرێت بە ئەخلاقی مەدەنی یان (ئاكاری مەدەنی) ناوی ببەین. بەم چەشنەش رەوشت وەك مەسەلەیەكی تایبەت بە تاكو ئاكاریش وەك هەڵسوڕانو پەیوەستی تاك بە كۆمەڵەوە یان بەگشتەوە، بەگوێرەی فەزاكانیان لەیەكتری جیادەبنەوە. ئەوەكەی دووەمیان كە ئەسڵی مەقسەدە واتە (ئاكاری مەدەنیی/civil ethic) راستەوخۆ پەیوەندیی بە مەدەنییەت و هاوڵاتییبوون و فەزای گشتییەوەیەو تێكڕای ئەو بەهاو ئاكارانە دەگرێتەوە كە زادەی ویستو عەقڵێكی ئازادە لەپێناو چاكەی گشتیی و پێكەوەژیانێكی دەستەجەمعییدا لە كۆمەڵگایەكی ئازادو دیموكراتییدا، ئەوەی كە تەنیا خۆی لە ئاكاری مەدەنیی ستونیی هاوڵاتیی لەبەرامبەر دەوڵەت و ئاسۆیی لەگەلأ تێكڕای هاوڵاتیانی دیكەدا دا نابینێتەوە كە بریتییە لە : رێزگرتن لە یاسا، نیشتیمانپەروەریی، قوربانیدان بە بەرژەوەندیی تایبەت لەپێناو بەرژەوەندیی گشتییدا، خەمخۆریی و هاودەردیی لەگەلأ هاونیشتمانان، پاراستنی مافو ئازادییە گشتییەكان، دڵسۆزیی بۆ ئەركو رێزگرتن لە بەهاو دەزگا نیشتمانییەكان..هتد، بەڵكو ئاكاری سیستمو بژاردەی دەسەڵاتی سیاسیش بەشێوەیەك وێنا دەكات كە دەتوانین بڵێن، ئاكاری مەدەنیی لە كۆمەڵگای هاوچەرخدا ناتوانێت لەسەرجەم ئەو بەهاو پرنسیپە دیموكراتییو لیبرالییانە لەسەر بناغەی گرێبەستی كۆمەڵایەتیی داببرێت كە پێشێلكردنی شەرمەزارییەكی گەورەیەو هەرگیز قابیلی قبوڵكردن نیە. هەر ئەمەشە كە ئاكاری سیاسەتكارێك لە سایەی دەسەڵاتێكی دیموكراتییدا دەنەخشێنێت.
بۆ زیاتر روونكردنەوە، پێویستە بڵێم هەر سیاسەتكارو تاكێكی سەر بە بژاردەی سیاسیی كۆمەڵگایەكی هاوچەرخ ئەوكاتە دەیسەلمێنێت كە هەڵگری بەها ئەخلاقییەكانە كە ئاكاری مەدەنیی تێدا بەرجەستە بێت. بۆنموونە، ئەو سیاسەتكارە دەبێت: بەرژەوەندیی گشتیی لەپێش هەر شتێكی كەوە دابنێت، كار بۆ دابینكردن و پاراستنی تەواوی ئازادییەكانی تاكو كۆمەڵگا بكات، كار بۆ هێنانەكایەو پاراستنی دەزگا مەدەنییەكانو كۆمەڵگای مەدنیی بكات، خۆی لە ئەرك و بەرپرسیارێتییەكانی نەدزێتەوە، دەسەڵات بۆ بەرژەوەندیی شەخسیی بەكارنەهێنێت و دووربێت لە خزمخزمێنەو پیاوپیاوێنەو قوژبنەكانی دەزگا ئەمنیی و هەواڵگرییەكان بە كوڕو برازاكانی پڕنەكاتەوە، خیانەت لە نیشتمانەكەی نەكاتو لەگەلأ بێگانەدا دەست تێكەڵاو نەكات، دوور بێت لە ئەنجامدانی بێحورمەتیی وهەر توندوتیژییەك بەرامبەر بە هاوڵاتییان، كار بۆ سەروەریی یاساو یەكسانیی لەبەردەم یاسادا بكاتو خۆی لەسەروو یاساوە نەبێت، لە هەڵبژاردنەكاندا ساختەكاریی نەكاتو گەر خەڵكی دەنگیان پێنەدا بێ ئاژاوەنانەوە كورسیی دەسەڵات جێبهبَلێت، دزیی لە سامانی نیشتیمانیی نەكات و قۆرخكاریی بازاڕو دەزگا ئابوورییەكان نەكات، سنووری وڵات لە پێشێلكاریی دەرەكیی بپارێزێت، رێز لە بنەماكانی سیستمی دیموكراتیی بگرێت و خۆی لە رەگەزەكانی سیستمی ستەمكاریی وەك تۆقاندنو پیلانگێڕییو هەڕەشەو بێدەنگكردنی تاكو كۆمەڵگا بپارێزێت..هتد .
ئەگەر بمانەوێت سەبارەت بە چەمكی ئاكاری مەدەنیی لەلای دەستەبژێری سیاسیی و دەسەڵاتدارانی كورد بدوێن، دەبێت پێشتر دان بەو راستییەدا بنێن كە بابەتی ئەخلاق چ لەڕووی تیۆریی و چ لەڕووی پراكتیزەوە، جگە لە مەسەلەی رەوشت لەسەر بنەما ئاینییەكان كە لە وەعزی مزگەوتەكانەوە دراوە بە گوێی خەڵكدا، تا ئێستا كەمترین بایەخی پێنەدراوەو چ ئامادەییەكی ئەوتۆی لەنێو ئەدەبیات و فەرهەنگی كوردییدا نەبووە، چ جای ئاكاری مەدەنیی كە راستەوخۆ پەیوەستە بە كۆمەڵگای مەدەنییو پێگەی هاوڵاتیبوون و دەسەڵاتو حكومەتی نیشتیمانیی هاوچەرخی دیموكراتیی و گرێبەستی كۆمەڵایەتیی و فەزای گشتییەوە و چاكەی هەمووانەوە، نەبوونی ئەو بوارانەی بووەتەهۆی ئەوەی كە كۆمەڵگای كوردیی و دەستەبژێرە سیاسییەكەی لەنیو سەدەی رابردوودا لە دەرەوەی ئاكاری مەدەنییدا بەتەواویی دەست و پێ سپی بمێنێتەوە.
ئەو راستییەی كە كۆمەڵگای كوردیی لەسەرەتای سەدەی بیستەمەوە كۆمەڵگایەكی نبمچە دەرەبەگیی كشتوكاڵیی خێڵەكیی دواكەوتوو بووەو لەپرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەتی نیشتیمانیشدا نەك هەر مایەپوچ بووە، بگرە بەسەر چەندین دەوڵەتی داگیركەری خاوەن سیستمی دیكتاتۆریی سەركوتكەردا دابەشكراوە كە ئینكاریان لە بوونی كوردو هەوڵی قڕكردنیان داوە، ئەوەش سەرجەم دەرفەتەكانی بەردەم هێنانەكایەی فەزایەكیان لەباربردووە كە خولقێنەری ئاكاری مەدەنین، جگەلەوەی مێژووی جوڵانەوەی چەكدارانەی كوردستان، مێژووی ململانێیەكی توندوتیژیی چەكدارانەی شاخەكیی نابەرامبەرە دژ بە داگیركەران، وێڕای جەنگێكی نێوخۆیی وێرانكەر لەنێوان باڵە جیاوازەكانی جوڵانەوەكەدا كە نەك هەر خەونێكی پێشینەی منەوەرانی كوردی سەبارەت بە نیشیمانپەروەریی وەك رەگەزێكی ئاكاری مەدەنیی لەباربردووە، بەڵكو ئاكامە نەرێنییەكانی بەچەشنێكی ئەوتۆ رەنگیانداوەتەوە كە بنەما سەرەتاییەكانی رەوشتی تاكیشیان بنكۆڵ كردووەو بەوەش كۆمەڵگایان لە قەیرانێكی ئەخلاقیی گشتییدا خەساندووەو پێچەوانەی ئەو وەرچەرخانە ریشەیەییەی كە دەبووایە شۆڕش لە سەرجەم كایە سیاسییو فیكرییو ئابوورییو كۆمەڵایەتییو فەرهەنگییو ئەخلاقییەكانی بیكردایە، هاتە كایەوە. بۆ نموونە: قوربانییدان بە بەرژەوەندیی نەتەوەییو نبشتمانیی گشتیی لەپێناو بەرژەوەندیی تایبەت، جاشایەتیی، خیانەت، دیلكوژیی، پەناكوژیی(تەنانەت لەسەرخوانی میوانیی)، بنەماڵەچێتیی، هەرێمگەرایی، دزییو شڕەخۆرییو گەندەڵیی، بێحورمەتییكردن بە ئینسانی كوردو كاركردن بۆ بێئیرادەكردن و كۆیلەكردنی، توڕدانی پەروەردەی نیشتیمانییو بێپرەنسیپی و باڵادەستی ئەخلاقی جەنگلأو زەمینەخۆشكردن بۆ بەرهەمهێنانی ئینسانی گێلو بێ بەهاو چڵكاوخۆرو ئەڵقە لەگوێ كە رۆڵی مورتەزەق ببینێت. ئەوەش لەڕاستییدا سەرچاوەی تێكڕای نەهامەتییو كارەساتە گەورەو تاوانە مێژووییەكانی زیاتر لەنیو سەدەی جوڵانەوەی چەكدارانەی كوردستانن .
ئێمە لەم وتارەدا تەنیا سێ نموونە وەردەگرین و بۆئەوەش ناچارین ئاوڕێك لە بیرەوەرییە مێژووییەكان بدەینەوە تا راستیی نەبوونی ئاكاری مەدەنیی لەلای سەركردایەتیی كورد لە باشووری كوردستان بۆ خوێنەرانی ئازیز روونبكەینەوە.
یەكەم: سیاسەتكاری ناسراوی كوردی سوریا (عەبدولحەمید دەروێش) لە بیرەوەرییەكانیدا بەناوی (تیشكێك لەسەر جوڵانەوەی كوردیی لە سوریا)، باس لەوە دەكات كە لەكاتی ئاڵۆزبوونی ململانییەكانی نێوان مەلامستەفاو مەكتەبی سیاسی پارتیدا، لەگەلأ جگەرخوێنی شاعیری ناسراوی كورد، هاتوونەتە كوردستانی عێراقو سەردانی مەلامستەفایان كردووەو لەو كاتەشدا لەلایەن حكومەتی بەعسەوە هەوڵێك بۆ دانوساندنو وەڵامدانەوەی داواكارییەكانی كورد هەبووە، بەڵام مەلامستەفا ئامادەی دانوسان نەبووە. ناوبراو لەوبارەیەوە لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت:" پرسیارم لێكرد سەبارەت بەوەی كە حكومەتی عێراق بەڕاستیی داوای ئەوەی لێكردوون لەسەر بنەمای پێدانی ئۆتۆنۆمی بە گەلی كورد، دانوسانیان لەگەڵدا بكات، باررزانی هیچ دوودڵیی لە وەڵامدانەوە پێشان نەداو وتی: ئەمە راستە بەڵام دانوساندنم لەگەلأ بەعسییەكاندا رەتكردۆتەوە..
لێرەدا، منیش رای خۆم دەربڕیو وتم: باشە باشتر نەبوو لەگەلأ حكومەتی عێراقدا بچنەسەر مێزی گفتوگۆ مادامەكی ئەوانە ئامادەن داواكارییە سەرەكییەكەی شۆڕشی كوردیی كە خودموختارییە، بێننەدی؟..
بارزانی بەهەڵچوونەوە وەڵامیداوەو وتی: تەنیا لەبەر یەك هۆ لەگەلأ بەعسییەكاندا دانوسان ناكەم ئەویش ئەوەیە (هەتا جەلالو تاقمەكەی بكەمە جاش). ئەو مەبەستی ئەوەبوو شەڕ هەڵدەگیرسێنێتەوەو جەلالو تاقمەكەشی شانشبەشانی حكومەت دەجەنگن(بەفیعلیش شەڕ لەنێوان شۆڕش و حكومەتی عێراقیی پاش چەند مانگێگ هەڵگیرسایەوە). ئالێرەدا منو جگەرخوێن لەم هەڵوێستە تۆڵەسێنانەی بارزانی زۆر داخو پەژارەمان خوارد، هەڵوێستێك كە تا ئەو ئاستەی ئەستەم بوو لێیتێبگەیت.."
بەڵێ، مەلامستەفا بارزانی (باوكی رۆحی نەتەوەیی كورد)و دامەزرێنەرو سەرۆكی پارتی "دیموكراتی كوردستان" وەك پارتییەكان ئاماژەی بۆ دەكەن، لەبەر رقێكی خۆی ئامادە بووە جوڵانەوە چەكدارییەكەی كورد بكات بە دوو لەتەوەو گفتوگۆ لەگەلأ حكومەتدا سەبارەت بە مافە نەتەوایەتییەكانی كورد رەتبكاتەوە تەنیا بۆئەوەی جەلالو تاقمەكەی بكات بە "جاش" ، بێئەوەی بیر لەو كارەساتە مەزنانە بكاتەوە كە دەشێت بەهۆی ئەو رقەوە بەسەر خودی جوڵانەوەكەو میللەتەكەماندا بێت، ئەوەی ئاسەوارێكی خەتەرناكی لەمێژووی سیاسییو كۆمەڵایەتیی كورددا جێهێشت و پێویست ناكات روونكردنەوەی لەبارەوە بدەین.
دووەم: محەمەدی حاجی مەحموود لە "رۆژژمێری پێشمەرگەیەك"دا باسی لە هەڵوێستی مەسعود بارزانی دەكات لە سەروبەندی هەڵگیرساندنی شەڕی ناوخۆی كوردستان لە ناوەڕاستی نەوەتەكانی سەدەی بیستەمدا، ئەو شەڕەی كە كاولكارییەكی مەزنی بۆ كوردستان هێناو دەرفەتی گەورەشی لەدەست گەلی كورددا بۆ ئەوەی پاش راپەڕینەكەی ساڵی 1991 برینەكانی پێشووی ساڕێژ بكاتو كۆمەڵگایەكی هاچەرخ بنیاتبنێت. ئەو دەڵێت: "هەر لە 18/12 وەزعەكە زۆر ئاڵۆز بوو من قسەم لەگەلأ كاك مەسعود كرد لەو رووەوە كاك مەسعود دەیوت ئەم جارە خۆم دەچمە شەڕەوە وە ووتی ێدام حسێنو هەموو كەس قبولأ دەكەم بەڵام جەلال قبولأ ناكەم من زۆر قسەم لەگەڵدا كرد كە شەڕەكە گەورە دەبێتو لەدەست دەردەچێت ووتی كەرامەتی پارتی شكاوە لە كەلارو كفریو دەربەندیخان ئاڵای پارتیان داگرتووەو خستویانەتە ژێر پێوە كورد چیە من سەركەوتنی كورد لە پارتیەوە دەبینم"
سێیەم: محەمەدی حاجی مەحموود ، هەروەها لە بیرەوەرییەكانیدا باس لە جەلال تاڵبانی دەكات كە دوای خیانەتی 31ی ئاب و پەلاماری هێزەكانی پارتیو بەعس بۆ شاری هەولێر، لە هەولێر هەڵاتوونو لەو رەوشە ئاڵۆزەدا كە باشووری كوردستان و ئەزموونەكەی رووبەڕووی هەڵدێرێكی مەزن دەكردەوە چوونەتە لای مام جەلال و دەڵێت:" پاشان ئێمە رۆیشتین بۆلای مام جەلال، لەرێگا وتیان ئێستا مام جەلال وەزعی چۆنە، كاك مولازم عومەر وتی قابلە مام جەلال خەفەت بخوات ئەوە چەند ساڵە ماڵی مەلا مستەفا هەر باسی (66) و عێراق دەكەن ئێستا مام جەلال بە پارەش دەیكڕێ، شتی وای دەست نەدەكەوت كە ماڵی مەلامستەفاو دەبابە پێكەوە شانبەشانی یەك پەلاماری یەكێتی و پێشمەرگە و شاری هەولێر بدەن، هەروەها وتی ئێستا پێی خۆشە ئەوان لەو سەنگەرەدا بمێننەوە" .
خوێنەرانی بەڕێز، ئەمەیە گیانی خەمخۆریی و هاودەردیی نەتەوەیی و پێگەی راستەقینەی ئەخلاقی مەدەنی لای ناودارترین سەركردەكانی سیاسیی كورد لە باشووری كوردستانو هێشتا سەرچاوە مێژووییەكان هەزاران نموونەی تریان تێدایە، هەربۆیە لەمێژووی هاوچەرخی كورددا، هیچ شتێك لە خوێنی لاوانی كورد هەرزانتر نەبووەوو لە بازاڕی بازرگانییكردنیش بە نەتەوەو نیشتمانەوە لەپێناو بەرژەوەندی شەخسیی و بنەماڵەییدا گەرمتر نەبووە.