گەردوون و پرۆسەی ژیان لە کوێوە دەستی پێکرد؟چۆن دەستی پێکرد؟بۆچی کۆتایی دێت؟

وەک دەبینرێت جیهانی زانستی وێدەچێت کێشەیەکی دۆزیبێتەوە، چونکە جیھانی زانست کورتھێنانی بودجەی ھەیە و توانای لێکۆڵینەوەی لە سەرھەڵدانی ژیان لە نێوان دوو خاڵی چیای ئارارات لە باکووری گۆلی ورمێ و چیای دارستانی قەندیڵ نییە لە باشوورەوە.لە ساڵی(2012)ەوە هەتا ئەمڕۆ،ھەوڵی ئەوەمان داوە ئەم دەرکەوتە ئیلاھی و سەرسوڕھێنەرەی دەریاچەی ورمێ پیشانی جیھانی زانست بدەین،چونکە ژینگەی ئۆسترالیا ئەم زانستە ژینگەییەی بە خۆڕایی پێبەخشین کاتێک ھەستمان دەکرد ئێمەی ئیبراھیمی و لە دیار سەباوە،کە( گڵی)زەوی کۆکراوەتەوە بۆ پشتگیریکردنی جەستەی مرۆڤ لە ڕۆڵی شوانێکدا لەگەڵ مەڕەکانیدا،بۆ کۆشکی نوێی ژیان کە پێی دەوترێت مرۆڤ.

 ئەم دوو کارەکتەرەی سەرەوە ڕەگی ژیانی مرۆڤایەتین،یەکەمیان سەوزە و دووەمیان سپییە،زانکۆ و ناوەندەکانی لێکۆڵینەوەی ژینگەیی دەبێ پابەند بن و بە زووترین کات ئەم دۆخە نھێنییە ئاشکرا بکەن.بۆچی ئێرانییەکان ئەوەندە نامۆ بوونە لە ڕابردوویان و بێباکن لە ئاست چاڕەنووس و داھاتوویان؟فەلاتی ئێران یانیش زەنجیرە چیای زاگرۆس تەنیا خاکێکی سادە نییە،بەڵکو گەورەترین نھێنییەکانی ژیانیشی تێدایە.ژینگەی دووانەی دۆڵی شنۆیە ھەواڵی جیابوونەوەی بەشە گەورەکان لە جەمسەری باشوور و دابەشبوونی بەشە گەورەکان بۆ بەشە بچووکەکان دەگێڕێتەوە،بەجۆرێک لە شنۆیە هەتا گەرووی ھورمز،زەویەکانی باکووری ڕۆژئاوای ئۆسترالیا جیا دەکرێنەوە و بەرز دەکرێنەوە و ژیانی ئەم خاکانە ڕەش یان سەوزە.

بەرپرسان و مامۆستایانی بەڕێزی زانکۆی تاران،تکایە کۆتایی بەم دۆخە قەیراناوییە بھێنە کە گەلانی ئاریایی بەتەواوی بێ ئاگان لە دۆخی تووخمیی ژیان و تەنانەت پرۆفیسۆرەکانیش لە زۆر حاڵەتدا نەیانتوانیوە ڕەگ و ڕیشە بدۆزنەوە. بزووتنەوەی ھۆزەکانی دەورووبەری گۆلی ورمێ پاکێجی ژیانی تایبەتی خۆیان ھەیە و دەزانرێت کە مامەش و پیران ئەو دوو ئاماژەیەی ژیانی مرۆڤن کە ژینگەی شنۆیە بە مرۆڤایەتی دەناسێنێت،کە لە مێژووی ئێراندا بە ماد و پارس ناسێنراون.

بۆردەکانی توێژینەوەی زانکۆی تاران،لە بواری مێژوو و جۆگرافیا و ژیۆلۆژیدا،تکایە گرنگی بە کەرەستە سەرەتاییەکانی بنەچەی خۆیان بدەن لە دەوروبەری ئەشکەوتی کەرەفتو و گردی مەھۆرھای سەقز و دیواندەرە، کە دۆزینەوەکانی کاری دەستی ژێرزەمینیی گردی زێوەی سەقزیان ھەیە،و فارسەکانیش کە لە ئیلام و ناوچەکانی باشوور دەژین،ئەم ژێنە خاکییە بە ئاژەڵ و باڵندەوە سەر بە باکووری شنۆیە و کەونارە.تکایە بەدوایدا بگەڕێن چونکە مرۆڤایەتی پێویستی بەوەیە بزانێت لە کوێوە ھاتووە،بۆچی ھاتووە،ئەرکی چییە، یان باشترە بڵێین،بۆچی ھات؟و بۆچی دەچێت؟و بۆ کوێ دەڕوات؟لەگەڵمان بن تا زانکۆکان ڕێکاری پێویست بگرنەبەر و ئەنجامەکان ڕابگەیەنن.ئایا مامەش و پیران وەک قابیل و ھابیل،ئەفسانەی جیھانی ئایین نین؟دۆڵی شنۆیە بەرەو سەردەشت و پیرانشار،باخچەی عەدەن نییە؟بۆچی دەبێت ئەوەندە کەمتەرخەم بن بەرامبەر بە پرۆسەی زانستی و ئیلاھی ژیان؟پێش ئەوەی مامەڵە لەگەڵ چیرۆکی ژیان بکەین،پێویستە هەتا ڕادەیەک خاکەکان بناسین.ئەم زەویەی ئێمە لەسەری دامەزراوین لە ١٠١ توخم پێکھاتووە بەپێی خشتەی دەوری توخمەکانی زانای ڕووسی ڤلادیمێر دیمیتریڤ مێندلیڤ،کە ھەموو ئەمانە دەتوانن بە(3)حاڵەتی گازی و شلە و ڕەق بەپێی بارودۆخی ژینگەیی دەربکەون.

لە دونیای ئیسلامیدا بەمەبەستی جێبەجێکردنی ئەرکە ئایینییەکان، لەوانەش زیکر و تەسبیح،(101) دەنکۆڵەیان بەدەستەوەیە،(99) دەنکۆڵەی ناوی گەورە دەخوێننەوە،(2) دەنکۆڵەکەی دیکەش دەھێڵنەوە، کە ھەر بەشێکیان (33)دەنکۆڵە لەسەر ئاو بۆ کۆنترۆڵکردنی ژیان ئاوی باران کە دەکەوێتە سەر زەوی لە دوو توخم پێکھاتووە کە بریتین لە ئۆکسیژێن و ھایدرۆژێن کە بە ئاوی تەقێنراویش ناسراوە و بەم دوو باوەڕە ئایینی و زانستییەش چووینە ناو کێڵگە ژینگەییەکانی خاکی ئۆسترالیا بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی ئەمڕۆدا و سەرنجمان داوە بەو بۆشاییەی بەھۆی لادانێکی فیکری جیھانی زانینەوە دروست بووە و بنەمای تاکە تووخمی کاربۆنە و بنەمای بناغەی ژیانە لە سیستەمی بووندا.تووخمەکانی ژمارە(6)ی خشتەکە پێی دەوترێت کاربۆن کە لە پێکھاتە ئەتۆمییەکەیدا (6) ئەلکترۆنی ھەیە،خولگەی یەکەم پڕ بووە لە(2) ئەلکترۆن و ئەوەی دیکەش لە خولگەی دووەمدایە کە(ئەلکترۆنی ھەیە،ئێمەش(4) ئەلکترۆنمان نییە،ئەلکترۆنی زیاتر لە کاربۆندا.فۆڕمی پاکی ئەڵماسە و شووشەی بێ ڕەنگ و بەنرخە.کەواتە دۆخی تووخمییەکەی پێی دەوترێت نیمچە کانزا،چونکە دەتوانێت کارەبا بەخۆیدا تێپەڕێنێت لە کۆتا بازنەی ئەم تووخمەدا ئەگەر بتوانرێت ئەلکترۆنێک زیاد بکرێت کە ئەمەش مەحاڵە ئەوە تووخمەکە دەگۆڕێت بۆ فسفۆر، نایترۆژێن،یانیش گۆگرد،کە غەێرە کانزاکانن،و ئەگەر یەک ئەلکترۆن کەم بکەینەوە،توخمە کاربۆنەکە دەگۆڕێت بۆ ئاسن یان ئەلەمنیۆم.ئەم گۆڕانکارییە تووخمییەکان و گۆڕینی کانزا بۆ ناکانزا لە سروشتی ژیاندا دەبینرێت.

ئێمە ئەم ڕوونکردنەوانەمان دا چونکە پێویست بوو خوێنەر بچێتە ناو بنەماکانی ژیانەوە بۆ ئەوەی لە بوون تێبگات و تەسلیمی دروستکەرەکەی بکات کە ژیان لەسەر کانزا و ناکانزا بنیات دەنێت و زیندوومان دەکاتەوە و دەمرێت و دواتر زیندوومان دەکاتەوە بۆ ئەوەی تێبگات ئەم کۆشکە شایستەیە و چۆن بۆ پاراستنی کاردەکەین و جگە لەمە ھیچی تر نابینین.

لە بابەتەکەی داھاتوودا پێکەوە دەچینە ناو فەزای بێکۆتایی و سووڕانەوەی شەو و ڕۆژ بە دوو یەکەی سەرما یان تاریکی و گەرما یان وزەی خۆر تا ئەو کاتە بەردەوام دەبین.

ـــــــــــ

سەرچاوە:

ئەبدوڵقادر پیران/سەرۆکی سەنتەری توێژینەوەی زانستی ژێنێتیکی و ژینگەیی "کێلەشین دوو " ئۆسترالیا