یەکەم کاردانەوەی تورکیە بەرامبەر بە دەستپێکردنی شەڕی غەززە بەهۆی ئاگاداربوونی سەرسوڕهێنەر بوو، هەروەک چۆن کاردانەوەی تورکیە دوای لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا بۆ پشتیوانی لە یاسا نێودەوڵەتییەکان و پێداگری لەسەر ڕێزگرتن لە سەروەری کیێڤ جێگەی سەرسوڕمان بوو.لە هەردوو حاڵەتەکەدا ئەنقەرە کە پەیوەندییەکی بەهێز و بەردەوامی لەگەڵ هەردوو وڵاتی شەڕکەردا هەیە،وادیارە پێشوەختە پێشنیاری نێوەندگیری کرد. لە هەردوو حاڵەتەکەدا،ئەو دوو ئاڵییە لە بەریەککەوتنی سەرەتاییدا بەدی دەکرێت،تەنها دەرئەنجامی قەیرانێکی کتوپڕ نییە،بەڵکو ڕەگ و ڕیشەی لە سروشتی قووڵی دیپلۆماسیەتی تورکیەدا هەیە،کە زۆرجار بە درێژایی مێژووی خۆی ناچار بووە وەرچەرخانی گەورەی و مەترسیدار بکات.

لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، کاتێک حەماس هێرشی لەناکاوی خۆی دەستپێکرد،تورکیە و ئیسرائیل بەرەو ئاساییبوونەوە دەڕۆیشتن دوای زیاتر لە دە ساڵ لە پەیوەندییە ئاڵۆزەکان کە هەندێکجار سنووری پچڕان بوو، کە لە ئەنجامی قۆناغە ئاڵۆزەکانی بنیاتنانەوەی پەیوەندییەکانەوە بوو. توانای بەڕێوەبردنی ئەم ساردبوونەوە و گەرمبوونی پەیوەندییە کە دەبێتە هۆی سەرسوڕمان،ڕەگ و ڕیشەی لە لێکنزیکبوونەوەی سیاسی و ستراتیژی و لە سەرووی هەمووشیانەوە ئابوورییەوە هەیە.داهاتووی ئەم پەیوەندییە ئاڵۆزانە لە هەلومەرجە نوێیەکەدا کە بەهۆی گەڕانەوەی تەرکیزی ململانێی ئیسرائیل و فەلەستین بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بووە، چی دەبێت؟

تورکیە یەکەم وڵاتی موسڵمان بوو کە ڕاستەوخۆ دوای دروستبوونی ئیسرائیل لە ساڵی ١٩٤٩ دانی بە ئیسرائیلدا نا،ئەو دوو وڵاتە هاوبەشی کۆنن و بە باشی یەکتر دەناسن. سەرەڕای هەندێک گرژیی بێدەنگ کە لە کاتی شەڕی سارددا لە ململانێکانی ئیسرائیل و عەرەبەکانەوە سەریهەڵدا، بەڵام دوای کۆتایی هاتنی جیهانی دوو جەمسەری پەیوەندییە هاوبەشەکانیان لە دۆخێکی باشدا بوو و سەرهەڵدانی پارتی داد و گەشەپێدان (AKP) لە سەرەتای ئەم سەدەیەدا هەبوو پێناچێت کێشەیەک بێت.پرسیار هاوسۆزی دڵسۆزانە.تەنانەت لە ساڵی ٢٠٠٨دا ئەنقەرە میوانداری دانوستانە نافەرمیەکانی کرد بە ئامانجی ڕێگەدان بە ئیسرائیل و ڕژێمی سوریا بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان، کە سەرکەوتوو نەبوون.

نزیکی لەگەڵ حەماس:

سەرچاوەی ئەو مەودایەی نێوان تورکیا و ئیسرائیل کە لە ساڵی ٢٠٠٩ دەستی پێکرد، زیاتر بوو لە خودی پرسی فەلەستین، ئەو دۆخە نوێیەی کە لەگەڵ سەرهەڵدانی حەماس لە کەرتی غەززە لە دوای هەڵبژاردنەکانی ٢٠٠٦ سەریهەڵدا. کاتێک ئیسرائیل هەڵمەتێکی بۆردومانی بەرفراوانی لە چوارچێوەی ئۆپەراسیۆنی "پرۆسەی تواوە" دەستپێکرد، ئەنقەرە دەستبەجێ کاردانەوەی هەبوو.لە ڕووداوێکی یادگاریدا لە کۆنفرانسی داڤۆس لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٠٩، ئەردۆغان بە تۆنێکی توند هێرشی کردە سەر (شیمۆن پێرێس)، سەرۆکی ئیسرائیل.

لەو کاتەوە بینیمان حکومەتی نوێی تورکیا لە حەماس نزیکتر دەبێتەوە و هەوڵدەدات وەک پارتێکی دانوستانکاری فەرمی قبوڵ بکات. پاشان کاتێک کەشتیی مەرمەڕە کە ئاڵای کەشتییە یارمەتییە مرۆییەکان بوو، هەوڵی شکاندنی گەمارۆی غەززەی دا، تورکیا و ئیسرائیل تا ئەو شوێنە ڕۆیشتن کە پەیوەندییەکانیان پچڕاند.ئەم کەشتییە لەلایەن ڕێکخراوێکی ئیسلامی تورکیاوە بەکرێ گیراوە و لە کاتی پشکنینەکەیدا ٩ کرێکاری مرۆیی تورکیا کوژراون.دوای ئەم ڕووداوە وا دیار بوو پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات بۆ هەمیشە تێکچووە. بەڵام لە ساڵی ٢٠١٣ (بنیامین ناتانیاهۆ) بە شێوەیەکی تەواو بێ وێنە بە فەرمی داوای لێبوردنی لە تورکیا کرد. ئەردۆغان داوای لێبوردنی فەرمی وەک مەرجێک بۆ دەستپێکردنەوەی پەیوەندییەکان ڕاگەیاند.بەڵام باشتربوونی پەیوەندییەکان دوای ئەم دەستپێشخەرییە زۆر نەهاتە ئاراوە و لە ساڵی ٢٠١٤ دوای هەڵمەتی هێرشە نوێیەکان بۆ سەر غەززە ("تیغی پاراستن")، سەرۆکی پارتی داد و گەشەپێدان ئیسرائیلی تۆمەتبار کرد بەوەی "لە بەربەرییەتدا لە هیتلەر تێپەڕیوە".(1).بەڵام لە ساڵی ٢٠١٦ دوای ئەوەی قەرەبووی کەسوکاری قوربانیانی کەشتیی ماڤی مەرمەڕە درا، پەیوەندی دیپلۆماسی لە بەرزترین ئاستدا بە ئاڵوگۆڕی باڵیۆزەکانی نێوان هەردوو وڵات دامەزرا.بەڵام ئاشتییەکە تەمەنی کورت بوو.

لە ساڵی ٢٠١٩دا سەرکوتکردنی توندی ڕێپێوانی گەورەی فەلەستین بۆ گەڕانەوە بۆ غەززە کە قوربانییەکی زۆری بەجێهێشت، جارێکی دیکە بووە هۆی ناکۆکی زارەکی لە نێوان سەرۆک کۆماری تورکیا و سەرۆکی دەوڵەتی ئیسرائیل. لەو کاتەوە ئاستی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان خراپتر بوو تا لە ساڵی ٢٠٢٢، دوای سەردانەکەی ئیسحاق هێرزۆگ، سەرۆکی ئیسرائیل بۆ تورکیا، دوو وڵات جارێکی دیکە باڵیۆزەکانیان ئاڵوگۆڕ کرد. لەو کاتەدا ئەنقەرە هەوڵی کەمکردنەوەی ناکۆکییەکانی لەگەڵ جیهانی عەرەبی (میسر، ئیمارات، سعودیە و...) دەدا، کە پێدەچوو لە دوای ڕێککەوتنی ئیبراهیمەوە چووبێتە قۆناغی لێکنزیکبوونەوەی گشتی لەگەڵ ئیسرائیل.

ئەوەی سەرنج ڕاکێشاوە لە دەرەوەی ململانێیەکی سەقامگیر، ئەو نەرمی و نەرمییە کە دواجار توانیویەتی پەیوەندی نێوان هەردوو وڵات بپارێزێت.چونکە نە پشکنینی ئەو کەشتییە مرۆییە، نە هێرشە ترسناکەکانی سەر غەززە کە تادێت ترسناکتر دەبێت، نە گرژییە زارەکییە زۆر توندوتیژەکانی نێوان ئەو دوو سەرکردەیە، نە سەرکوتکردنی خوێناویی ناڕەزایەتییە فەلەستینییەکان، نەیانتوانی پەیوەندییەکانی ئەم دوو زلهێزە ناوچەییە لاواز بکەن. 

پێگەی کۆمەڵگەی جولەکەکان:

بۆئەوەی تێبگەین کە پەیوەندییەکانی تورکیا و ئیسرائیل چۆن توانیویانە بمێننەوە و بەردەوام زیندووبکرێنەوە، گرنگە ئەو هۆکارانە دەستنیشان بکرێت کە بەشدارن لە سەقامگیری پێکهاتەکەیدا.بەهێزی پەیوەندییە ئابوورییەکان پایەی یەکەمی ئەم بەردەوامیی پەیوەندییانەیە.بۆ ئەوەی قەناعەت بەم شتە بکەین، ئەوە بەسە وەبیرهێنانەوە کە لەماوەی ئەو ساڵانەی کە باسکرا لە ململانێکان، تورکیا هەناردەکردنی بۆ ئیسرائیل سێ ئەوەندە زیاد کرد، لە 2.3 ملیار دۆلارەوە لە