هەڵبژاردن و بەشداریکردن؟

Friday, 07/02/2020, 13:11

بەشداری سیاسی و مافی دەنگدان یەکێک لە نیشانە سەرەکییەکانی ڕەفتاری سیاسی و ئاگایی هاووڵاتیانە،ئەو پرسیارە کە هۆکاری بەشداری جەماوەر لە هەڵبژاردنەکاندا چییە؟ئەمرۆ بۆتە یەکێک لە گرنگترین بابەتەکانی سوسیۆلۆژی و هەر تاکێک هۆکار و ئامانجێکی دیاریکراوی هەیە بۆ ئەوەی بەشداری دەنگدان و هەڵبژاردن بکات.بەڵام ئەوەی بۆتە خاڵی هاوبەشی هەموو تاکێکی کۆمەڵگە بۆ بەشداری چاڵاک لە پرسە چاڕەنووسسازەکاندا بوونی دڵسۆزی و باوەڕی و گۆڕانکارییە بۆ وڵات،هەتا ستوونەکانی پاراستن و بەرژەوەندی نەتەوەیی پتەوتر بێت.لێرەدایە دەبێ قەبووڵکردنی تەواویی ئیرادەی جەماوەر بێ هیچ هەڵاواردن و جیاکارییەکی ببێتە پێوەری نەگۆڕی ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور بۆ قەبووڵکرنی شیاوبوون یانیش نەبوونی تەواویی ئەو کەسانەی خۆیان بەربژێر دەکەن بۆ ئەوەی بەدەنگی جەماوەر بتووانن بگەنە ماڵی گەل یانیش پەرڵەمان.
هەر سیستەم و دەسەڵاتێک کە تێیدا هەڵبژاردن ئەنجامدەدرێت بەناچاری حکوومەتێکی دیمۆکراتیک نییە،ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردن تەنیا بەشێک لە فۆرمی دیمۆکراسی حکوومەتەکانە و هیچ پێوەندییەکی لەگەڵ ناوەرۆکی دەسەڵاتی گەل ساڵاریدا نییە.
هەتا ئەو شوێنەی ئەمرۆ دیمۆکراسی لە جیهاندا بەلانیکەمەوە گۆڕاوە بۆ بەهایەکی یونیوێرسال،زۆرینەی حکوومەتەکان بە شاردنەوەی ڕوخساری سەرەڕۆیی خۆیان لەپشت دەمامکی دیمۆکراسی لە هەوڵدانە بۆ ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردن هەتا بەو شێوەیەی بتووانن پارێزگاری لە بەرژەوەندی و دەسەڵاتی خۆیان بکەن.
ئەگەر هەڵبژاردن پێوەر بێ بۆ بوونی دیمۆکراسی،ئەوە لە کۆریای باکوور هەر پێنج ساڵ جارێک هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەدەچێت و ئەنجوومەنی باڵای گەل دروست دەکرێت و ئەندامانی سەرەکی حیزبی دەسەڵاتدار زۆرینەی خۆیان کاندید دەکەن و زۆربەیانیش دەنگی ڕەها یانیش بەرێژەیەکی نزیک لە یەکتری سەردەکەون بۆ چوونە ناو ئەو ئەنجوومەنە.شێوازی دەنگدانەکەش بەو شێوەیە کە ناوی بەربژێری جێگەی متمانەی حیزب لەسەر لێنووسێک پێشتر نووسراوە و دەنگدەر تەنیا بە تێهاویشتنی ئەو پارچە کاخەزە بۆ ناو سندوقەکە،دەنگی بەڵێ خۆی ئەداتە کاندیدی متمانە پێکراوی حیزب،لە هەموو شوێنەکانی دەنگدان پێنووسێکی سووریش دانراوە کە دەنگدەر دەتووانی بە نیشانەی لێدانی دەنگی نەرێنی خەتێکی سوور بەسەر ناوی کاندیدەکە لەسەر فۆرمەکە بکێشی و بەو شێوەیەی دەنگی سپی یانیش دەنگی ناڕەزایەتی خۆی دیاری بکات،هەرچەندە لەو ساڵانەی دواییدا یاسای هەڵبژاردنەکان لە وڵاتی کۆریای باکوور گۆڕانی بەسەردا هاتووە و دانانی پێنووسی سوور لە شوێنی دەنگدان قەدەغە کراوە و لەبڕی ئەوەش سەندووقێکی نەخێر دانراوە،بەڵام کێ جورئەتی ئەوە دەکات دەنگی نەخێر بخاتە ناو سەندووقەکەوە.!؟ئەوەش یەکێک لە هێماکانی بوونی هەڵبژاردن لەوڵاتێکدایە کە لەناوخۆ بەپێوەری دیمۆکراسی کۆریای باکوور پێناسەکراوە.
هەموو وڵاتان بەپێی هەڵکەوتی جۆگرافیایی و دیمۆگرافیای مرۆڤی دانیشتووانەکەی کۆمەڵێک یاسا و ڕێسای جیاوازی دیاریکردوە بۆ هەڵبژاردنە گشتیەکانی وڵات و ئێرانیش بەدەر نییە لەو وڵاتانەی کە سیستەمی هەڵبژاردنی تایبەت بەخۆی دروست و پێناسە کردوە.
لە رۆژگاری ئێستەدا هەڵبژاردن وەک ستوونی سەرەکی ناو ماڵی دیمۆکراسی پێناسە دەکرێت و بە پێوەری سەرەکی بۆ شەرعییەتی یاسایی و جەماوەری هەر دەسەڵاتێک دادەنرێت،ناکرێت بێ هەڵبژاردن هیچ کەس و دەسەڵاتێک مەشرووعییەتی جەماوەری و یاسایی و نێودەوڵەتی هەبێت،بەڵام لە هەمان کاتدا دەبێ ئەوەش لەبەر چاو بگرین کە چوونە سەر سەندووقی دەنگدان تەنیا ناو نووسینی پاڵیوراوێکی شیاوی دەوڵەت نییە و دەبێت هاووڵاتیانیش لێرەدا پارێزگاری لە دەنگی خۆیان بکەن،بۆ ئەوەی ساڵ لەگەڵ ساڵ نەڵێن خۆزگە بەپار.
ئەو پرسیارەی سەرەوە بە ئاڕاستەی ئەوە نییە گومان بكەین،كە ئایا هەڵبژاردن لە ناوچە كوردنشینەکانی ئێران گۆڕانکاری پێدەكرێت یان نەخێر؟بگرە مەبەستمانە لەو نووسینەدا قسە لەسەر هەموو ئەو گریمانانە بكەین كە بۆ هەڵبژاردن و دەرنجامەكانی هەڵبژاردن دروستكراون، دەمانەوێت باس لەوە بكەین،بۆچی هەڵبژاردن لە ناوچە کوردنشینەکانی ئێران خراوەتە ژێر پرسیارەوە؟ئایا بەهۆی لاوازی و بێدەسەڵاتی نوێنەرەکانە لەناو پەرڵەمانی ئێران،کە ناتووانن هیچ پرۆژەیەک پێشکەش و بخەنە دەنگدانەوە بۆ گەشەپێدانی ناوچە کوردنشینەکان،یانیش دەنگیان بەهیچ کوێ ناگات و کەس وەڵامی خواست و داواکارییەکانیان ناداتەوە لەئاست پرس و کێشە و گرفتەکانی خەڵکی شارە کوردییەکان؟
ئایا كێ بەرپرسە لە غەیابی بێ باوەڕی خەڵك بە پرۆسەی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەرانی شووڕای ئیسلامی؟ ئەی كێ لەو فەزایەدا براوە دەبێت؟واتا بێ باوەڕی تاك بە هەڵبژاردن قازانجەكەی دەچێتە سەر خەرمانی كام لایەنی سیاسی دەسەڵات؟
لە ئێستادا كە ماوەیەکی كەم ماوە بۆ هەڵبژاردنی خوولی یازدەهەمی پەرلەمانی ئێران، هەموو ئەو پرسیارانە بە مەبەستێك دەوروژێنین هەتا لە مەترسیەكانی ئەو دیاردەیە تێبگەین و رۆڵی هەر لایەنێكیش لە چاندنی تۆوی بێ هیوا کردنی خەڵك بخەینەڕوو..
دەتوانین بڵێین بە پلەی یەكەم حکوومەت بەرپرسە لەو دیاردەیە، هەروەها ئەو دیاردەیە سیاسەتی بەرنامە بۆ رێژكراوی دەسەڵاتە،چونكە دەوڵەت دەزانێ ئەوەی لە دەرنجامی بڕوانەبوونی بە گۆڕانكاری لە ڕێگەی هەڵبژاردنەوە،بایكۆتی هەڵبژاردن دەكات ئەو جەماوەرە ناڕازیەیە كە لە سیاسەت و حوكمڕانی ئەوان توڕە و نیگەرانە و ئەگەر بەشداری دەنگدانیش بكات دژی ئەوان دەنگ دەدات،بۆیە بێ ئومێدكردنی خەلك بە پرۆسەی هەڵبژاردن دوو ئامانج بۆ لایەنی دەسەڵات دەپێكێت،یەكەمیان ئەو دیاردەیە لە دەنگی لایەنی ڕێفۆرمخوازان كەم دەكاتەوە،دووەمیش دەسەڵات دەنگی خۆی لەبەرامبەر بەرەی ناڕازی بە جێگیری دەهێڵێتەوە.
لە ماوەی 41) )ساڵی حوكمڕانی دەوڵەتی ئیسلامی ئێران )(10خوولی هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی شووڕای ئیسلامی ئەنجام دراوە، هیچ یەك لەم هەڵبژاردنانەش بەدەر نەبوونە لە دیاردەی دەستكاریكردنی دەرنجامەكانی هەڵبژاردن،ئەمانەش كە كرداری بەبەرنامەی هێزە دەسەلاتدارەكان بووە،جۆرێك لە قەناعەتی لای خەڵك درووست كردووە كە سیستەمی سیاسی لە ئێران بە هەڵبژاردن ناگۆڕدرێت و بوون یانیش نەبوونی نوێنەری شارەکان لە پەرڵەماندا هیچ کاریگەرییەکی ئەوتۆی لەسەر ڕەوتی پێشکەوتنی شار و ژیان و خەڵک یانیش کەمکردنەوەی دەسەڵاتی ناوەندگەڕایی (بڕۆکراسی) نابێت.بۆیە دەتوانین بڵێین هێزەكانی دەسەڵات لەو بەرنامەیاندا زۆر سەركەوتوو بوونە و ئێستا بێ باوەڕی دیاردەیەكی زەقە لەنێو دەنگدەری كوردی لە شارە كوردییەکاندا.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەو مەترسیانەی باسمان كرد و بە ئەزموون وەرگرتن لەوەی ئەگەر خەڵك نەچێتە هەڵبژاردن دەستكاری دەنگی دەكرێت،لە بەرژەوەندی باڵی نەریتخۆازی دەسەڵات،پێویست دەكات لێرەوە تا رۆژی هەڵبژاردن هێزە ناڕازییەكان و میدیاكانی دەرەوەی دەسەلات(ئەگەر هەبن)،كاربكەن بە ئاڕاستەی بەشداری پێكردنی خەڵك لە پرۆسەی هەڵبژاردن تەنانەت ئەگەر هیچ یەك لەو کاندیدانەش كە لە كێبڕكێ هەڵبژاردندا بەشداری دەکەن،دڵخوازی ئەوان نەبن دەنگیان پێبدەن،با خەڵک بە بەكارهێنانی دەنگی سپی گوزارش لە ناڕەزایەتی خۆی بكات،نەك كارتی سپی خۆی بداتە دەست ئەو دەسەڵاتەی هەتا دەنگی بۆ بدات،دەنگێک كە بچێتە سەر حیسابی ئەو هێزانەی ئەوان لێی ناڕازین.
بەتێڕوانینمان بۆ دونیای سیاسی و کوڵتووری و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی خۆمان هەست بەبرینەکان دەکەین و قەیرانەکان دەبینین.زۆرێک پێیانوایە کۆمەڵگە بەدەستکارییکردنی کۆی دامەزراوەکان و دەسەڵاتەکان قەیرانەکانی چاڕەسەر دەبن،هەشن ئەوانەی پێیانوایە کە دەکرێت لەخوارەوە و لە دروستکردنی تاکی هۆشیار و ئازاد دەست بەباشترکردن و جوانکردنی دونیای خۆمان بکەین.بۆ ئەوەی کۆمەڵگە بتووانێت نوێنەری ڕاستەقینەی خۆی لە پەرڵەماندا هەڵبژێرێت،پێویستی بە زیاد لە دەرکەوتەیەکە،پێویستی بە زیاد لە پڕنسیپێکە هەتا هەڵبژاردن بەشێوەیەکی پۆزەتیڤ ڕێرەوی خۆی لە کۆمەڵگەدا وەرگرێت،ئێمە لە کۆمەڵگەیەکدا دەژین،هەتا ئێستاش شتێک بەناوی ئازادی تاک بوونی نییە و تاکی کوردی ئێستا نازانێت مافی وەک هاووڵاتی چیە؟هەتا نوێنەرەکانی بتووانن پارێزگاری لە مافەکانی بکەن لە گرنگترین ناوەندی دەسەڵاتی یاساداندا کە پەرڵەمانە.
هاوکات نابێ ئێمە هەڵبژاردن و دیاریکردنی نوێنەرێکی لێهاتوو و شیاو وەک پرۆسەیەکی بێنرخ سەیر بکەین،پرۆسەی هەڵبژاردن و دیمۆکراسی ڕێگەیەکی هێواش و دورودرێژە و پڕ هەوراز و نشێوە لە ئێران بەگشتی و لە کوردستان بەتایبەتی.چۆن تاکی کوردی لەنێوان دوو بەرداشتی دژبەیکدا گیریان خواردوە و نازانن دەبێت بەشداری تەواویان هەبێت یانیش نەخێر،بەو پێیەی لە کوردستان دەوڵەت لە زۆر لایەنەوە نەیتووانیوە ئارامی و سەقامگیری ئابووری دابین بکات بۆ هاووڵاتیان،زۆرێک لە کێشەکان هەتا ئێستاش بێ چاڕەسەری ماونەتەوە و خەڵکی کورد لەناو ئەو بارودۆخە ناهەموارەدا دەبێت چۆن بیر لە دیاریکردنی نوێنەری خۆیان بکەنەوە بۆ خوولی یازدەهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی شووڕای ئیسلامی.
لە کاتێکدا نوێنەرە کوردەکانی خوولی پێشووی پەرڵەمانی ئێران لە ماوەی ساڵانێکی زۆردا نەیانتووانیوە هیچ پرۆژە یاسایەک لە ئاراستەی باشترکردنی دۆخی ژیان و گوزەرانی خەڵکی کوردستان بەگشتی لە پەرڵەماندا بخەنە دەنگدانەوە.پرۆژە گەڵێک بۆ باشتر کردنی بواری ئابووری جەماوەری کورد و کەمکردنەوەی کێشە و گرفتەکانی بەردەم وەبەرهێنەرانی کورد،کردنەوەی کارخانەی گەورە بۆ کەمکردنەوەی رێژەی بێکاری چینی خوێندەواری کۆمەڵگە،ئاوەدانی و بەهێزکردنی کەرتی کشتوکاڵ لەو ناوچەیەدا کە بەهێزترین جەمسەری کشتوکاڵە لە ئێراندا،گرفتی کۆڵبەران و نەهێشتنی دیاردەی کۆڵبەری لەشارە کوردنشینەکانی نزیکی سنوور و کۆتایی هێنان بە کووشتنی کاسبکارانی سنوورنشین،پرسەکانی گرێدراو بە باسی هاووڵاتیبوون و کەم کردنەوەی رێژەی گرتن و سێدارە و زیندان لە شارە کوردییەکان،بۆ دەرکەوتن و دوور بوونەوەی لە فەزای ئەمنیەتی تووندی ناوچە کوردنشینەکان،گەڕانەوەی سیمای مەدەنییەت و شارستانییەت بۆ ئەو ناوچانە بەگشتی و هەڵبژاردنی کەسانی هاو زمان وهاو کووڵتوور بۆ ئیدارە و فەرمانگەکانی حکوومەت لە شارە کوردییەکان،هەموو ئەوانە دەبێ لە سەرەکیترین پرۆژەی کاری ئەندام پەرڵەمانتارەکان دابێت.
هەموو ئەوانە بەشێک بوونە لە پرۆژەی بانگەشەی هەڵبژاردنی ئەندامانی خوولی پێشوو و ئێستای مەجڵیسی شووڕای ئیسلامی،بۆ نموونە دەتووانین لێرەدا ئاماژە بە نوێنەری شاری بۆکان و نوێنەری شاری مهاباد بکەین،کە لە دوو خوولی پێشووی مەجڵیسی شووڕای ئیسلامیدا ئامادەییان هەبووە و زۆریەک لە خەڵکی ئەو دوو شارە دەنگیان پێداون وەک پارێزەرانی دەنگی شەقامی کوردی،بەڵام ئایا هەتا ئەو کاتەش ئەو دوو بەڕێزە توانیویانە لە ئاست پێداویستی و داخۆازییەکانی خەڵکی ئەو دوو شارە بن لە پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا!
کردنەوەی چەند پرۆژەی بچووکی ئابووری لەو شارانە ناتووانین وەک دەستکەوتێکی بەرجەستەکراو سەیر بکەین کە بمانەوەی لەسەری ڕاوەستین و هەڵسەنگاندنی بۆ بکەین،جگە لەوانەش کەم نین ئەو ژمارە زۆرەی دەنگدەران لەو دوو شارە کە بەهۆی کەمتەرخەمی و خەمساردی ئەو دوو نوێنەرە بەتەواویی لە پرۆسەی دەنگدان بە کاندیدی تازەش پاشگەز بوونەتەوە و نایانەوەی بچنە سەر سەندووقی دەنگدان،بەو پێیەی ئێمە وەک رۆژنامەنووس رۆژانە لەناو خەڵکدا دەژین و گفتوگۆ دەکەین لەسەر بابەتی هەڵبژاردن،تەواویی ئەوانەی وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە و ئاماژە بەوەی دەکەن،کە نوێنەرانی پێشووی ئەو دوو شارە چیان کردوە بۆ چاڕەسەری کێشە و گرفتی خەڵکی،کە ئێمە بمانەوەی دووبارە بەشداری هەڵبژاردن بکەین و دەنگ بدەین بەو کەسانەی ئێستا خۆیان ناونووس کردوە و دەیانەوەی بۆ خوولی یازدەهەم بچنە سەر کورسی پەرڵەمان
هەڵبژاردن و پرۆسەی دیمۆکراسی ئەگەر هێواش و درێژخایەنیش بێت، ئێستا سەدانجار لە کردەوی دراماتیکی و شۆڕشگێڕانە باشترە.ئاکتی گۆڕانکاری خێرا جگە لە ئاڵۆزکردنی بارودۆخ و بەرهەمهێنانەوەی بارودۆخێکی خراپتر لەوەی پێشوو شتێکی دیکەی لێ سەوز نابێت..
یەکێک لە کێشەکانی تری بەردەم هەڵبژاردنی مەجڵیسی شووڕای ئیسلامی لەو خوولەدا ڕەتکردنەوەی شیاونەبوونی بەربژێری باڵی رێفۆرمخوازانە کە بە ڵێشاو لەلایەن ئەنجوومەنی پاراستنی دەستووری ئێران(شورای نگهبان)بەربژێربوونیان ڕەتکراوەتەوە و ئێستاش کەوتوونتە هەوڵ و تەقەڵا بۆ دووبارە پێداچوونەوە بەناوی بەربژێرەکانیان،ئەوەش بۆ یەکەمین جارە لە هەڵبژاردنەکانی مەجڵیسی شووڕای ئیسلامی بەو شێوەیەی ناوی زۆربەی کاندیدە رێفۆرمخوازەکان لەلایەن ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور ڕەتبکرێتەوە و فەزای هەڵبژاردن بەشێوەیەکی یەک دەست بکرێت و شوێنێک بۆ دەنگە جیاوازەکان نەمێنی.هەرچەندە ستراتیژی بنەڕەتی لەلایەن ڕێبەری باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران لەسەر بنەمای بەشداری گشتی خەڵکی و لایەنە سیاسیە جیاوازەکانی ناو گۆڕەپانەکە دارێژراوە و خراوەتە بەر باس و گفتوگۆ و دەبێت لەو چوارچێوەیەدا ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور هەنگاو هەڵبگرێت و پێداچوونەوە بەو بڕیارەدا بکات،هەتا ئەو دۆخە ناڵەبارە کۆتایی پێ بێت و بەستێنەکان فەراهەم بکرێن بۆ ئەوەی جەماوەریش بەشێوەیەکی ئەکتیڤ بەشداری ئەو خوولەی هەڵبژاردنەکانی مەجڵیسی شووڕای ئیسلامی بکەن.
ڕەتکردنەوەی شیاو نەبوونی ئەندامانی بەڕەی رێفۆرمخۆازی لە لایەن ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور لەو قۆناغە سەخت و دژوارەی ئێستادا کە ئێران بەگشتی و ناوچەکە بەتایبەتی پێدا گوزەر دەکات،دەتووانی کێشە و کۆسپی زۆر دروست بکات لەپێش ڕەوتی دیمۆکراسیخۆازی کۆمەڵگەی ئێرانی بەگشتی و ستوونەکانی دیمۆکراسی بەتایبەتی،چۆن هەموو جیهان چاوی لەسەر هەڵبژاردنی ئەو خوولەی پەرڵەمانی ئێرانە و دەبێت دەسەڵات و ناوەندە بڕیار بەدەستەکان دوبارە چاو خشاندنەوە بکەن،بەو بڕیارەدا و ڕێگە نەدەن هەڵبژاردن بکەوێتە ناو فەزایەکی بێ ڕەکابەری یەک ڕەنگ،ئەوەش دەتووانی دەرکەوتەی مەترسیداری هەبێت لەناو شەقامی ئێرانیدا و رێژەی بەشداری جەماوەریش کەم بکاتەوە.
هەرچەندە ئێستاش دیار نییە هۆکاری ڕەتکردنەوەی بەکۆمەڵی ئەندامانی باڵی رێفۆرمخوازان بۆ ئەو خوولەی هەڵبژاردنی پەرڵەمانی ئێران چیە؟بەڵام دەبێت هەرچی زوویە هەموو لایەنەکانی ئەو مەسەڵەیە بۆ ڕای گشتی ڕونبکرێتەوە.
وەک هەموومان دەزانین چاوەدێری بەردەوامی ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور لەسەر کاندیداکان(بەربژێرەکان) شتێکی نوێ نییە و هەموو خوولەکانی هەڵبژاردنی پەرڵەمان ئەو کێشەیە دروستبووە و چاوەدێری کردن و پاڵاوتنی ئەندامانی پەرڵەمان بۆتە بەرنامەی سەرەکی ئەو ئەنجوومەنە و لە زۆر لایەنەوەش خراوەتە بەر هێرشی ڕەخنەی هەموو ئەندامانی خوولەکانی پێشووی پەرڵەمانیش،بەڵام ئەو جارە ڕەتکردنەوەی بەلێشاوی ئەندامانی بەڕەی رێفۆرمخۆاز دەنگی ناڕەزایەتی سەرۆککۆماریشی بەرز کردەوە،کە ئەگەر ئەنجوومەنی پاراستنی دەستوور دەیەوی هەڵبژاردنێکی یەک دەست بەڕێوە بچێت،دەتووانی بەئاشکرا بۆ ڕای گشتی ڕوونیبکاتەوە..