ژیان و هونه‌رمه‌نایه‌تی و بیره‌‌وه‌ریه‌كانی مامۆستا عه‌لی مه‌ردان
Monday, 23/07/2012, 12:00
مامۆستای گۆرانیبێژ "عه‌لی مه‌ردان" كوردێكی دڵسۆز و خاوه‌نی هه‌ستێكی پاكی كوردایه‌تی بوو. خاوه‌نی گۆرانی و نه‌وای ڕه‌سه‌نی كوردی بووه. له ساڵی ١٩٠٤دا له شاری كه‌ركووك له باشووری كوردستان له‌دایكبووه، عه‌لی مه‌ردان كوڕی عه‌لی عه‌بدولقادر كوڕی وسمانی كوڕی حه‌مه گوڵه. دایكی ناوی شاناز بوو،. مامۆستا توانی سه‌دان مه‌قامی كوردی به‌زیندویی بۆ کورد به‌جێ بهێڵێت و ده‌ستی چه‌نده‌ها لاوی كوردی به‌هره‌داری گرت و هانیدان و پێیگه‌یاندن. ، مامۆستا عه‌لی مه‌ردان جگه له زمانی كوردی ،عه‌ره‌بی، توركی و فارسیشی خوێندووه، هه‌ر له‌سه‌ره‌تادا ئاشنایی و شاره‌زایی له سۆز و ئاوه‌زه‌كانی مه‌قامدا په‌یداكردووه. بۆ یه‌كه‌م جار فێری مه‌قامی ڕه‌سه‌ن و به‌پێزی كورده‌واری ئه‌ڵاوه‌یسی هه‌روه‌ها دوایش سه‌رباری هۆره و ئای ئای و خاوكه‌ر وه قه‌تار فێربووه. عه‌لی مه‌ردان ده‌ڵێت: "بۆ گۆزه‌رانی ژیانم، به‌پای په‌تی و سه‌ری كۆته‌وه، جوتیاری و شوانی و گاوانیم كردووه. له‌شاری به‌غداد بووم به هاوڕێی مورته‌زاخانی ئیسفه‌هانی و ئه‌سغه‌ری هه‌مه‌دانی و محه‌مه‌د سه‌عیدی سابڵاغی و زۆر شت له‌وانه‌وه فێربووم، چل شه‌ویش له‌گه‌ڵ سه‌ید عه‌لی ئه‌سغه‌ری كوردستانی یه‌كمان گرت و زۆر هونه‌رمه‌ندانه پێكه‌وه ژیاین." له‌درێژه‌ی په‌یڤه‌کانیدا ده‌ڵێت: "یه‌كه‌م مه‌قامم، مه‌قامی ئای ئای بوو، ئه‌وه‌ی له ساڵی ١٩٣٩دا له ئێستگه‌ی كوردی به زمانی كوردی باجه‌ڵانی بۆم تۆمارکرا. له ساڵی ١٩٦٥دا له ئێستگه‌ی ڕادیۆی تاران و كرماشاندا چه‌ندین مه‌قام و گۆرانی تۆماركردووه." دوا گۆرانی عه‌لی مه‌ردان به‌سته‌یه‌ك بووه، ئه‌وه‌ی له ساڵی ١٩٧٢دا له ئیستگه‌ی كوردی به‌غداد تۆماری كردووه.
مامۆستاى مه‌قام بێژى كوردى ره‌سه‌ن عه‌لى مه‌ردان له نێو بنه‌ماله‌یه‌كى هه‌ژاردا له دایك بووه له بنه‌ره‌تدا باوكى خه‌ڵكى گوندى (كانى سارد)ى ناوچه‌ى شارباژێر بووه. به‌لام دایكى (شاناز) خان له خێڵى زه‌نگه‌نه بووه كاتێ منداڵ بووه له ته‌كیه‌ى شێخ عه‌لى تاله‌بانى له كه‌ركوك له حوجره بابه‌ته‌كانى ئایینى و زمانه‌وانى و ئه‌ده‌بیاتی به عه‌ره‌بى و كوردى فێربووه، له‌كاتى گه‌نجى باوكى کۆچی دوایی ده‌کات . ، ئه‌نجا خاڵى ده یباته لای خۆی، به‌ڵام له لای خاڵی ژیانی ناجۆر بووه له خاڵی رازى نه‌بووه بۆیه ئه‌و ماوه‌یه‌ى لاى خاڵى بووه ژیانی خۆى به شیعرێك به‌جوانى و زیره‌كانه ده‌گێریته‌وه ،.
زستانان جوتیار به‌هاوین سه‌پان
به‌بێ حه‌ق و حوق ته‌نها وشكه‌نان
سه‌ره‌ڕاى جنێو تف و تێهه‌ڵدان
خه‌و و خواردنى لێكردم به ژان
غه‌در و ته‌عدا و ئیشێكى واى كرد
شه‌وێ له‌ناكاو له ده‌ستى ڕام كرد
شه‌وێك له ناكاو له ده‌ستى خاڵۆكه‌ى رایكردووه رووى كردۆته دێى (حه‌فته غار) كه ده‌كه‌وێته خوارووى شارى كه‌ركوك، هه‌ر له‌وێ ده‌بێته كرێكارى سه‌ر سكه‌ى قیتار كه ئه‌و كاته له كه‌ركوك بۆ به‌غدا ده‌چوو به‌ناو گوندى حه‌فته غار تێده‌په‌ڕى له‌وێش مه‌قام (قه‌تار)ى ده‌گوت. پاشان ئه‌م گونده‌ش به جێدێڵێ و به‌ره‌و به‌غدا ده‌كه‌وێته ڕێ. مامۆستا عه‌لى مه‌ردان بۆ یه‌كه‌م جار له‌ساڵى ١٩٢٤ له كۆمپانیاى هۆمۆ كۆرد گۆرانى له قه‌وان تۆماركردووه ، جگه له مه‌قام و به‌سته مامۆستا عه‌لى مه‌ردان ماوه‌یه‌كیش له‌چله‌كان و په‌نجاكان سه‌ده‌ى رابردوو به‌شدارى له چه‌ند ته‌مسیلێكى ئێزگه‌ش كردووه كه له رادیۆى كوردى به‌غدا پێشكه‌ش كراون. خوالێخۆشبوو له سالى ١٩٣٢ له كۆنگره‌ى قاهیره مۆسیقاى عه‌ره‌بى به‌شدارى كردووه، چه‌ندین مه‌قام و گۆرانى تۆمار كردووه له هه‌موو ئێزگه كوردییه‌كان و ته‌له‌فزیۆنه‌كاندا هه‌یه. له‌و گۆرانیانه‌و مه‌قامانه: مه‌قامى هیجران، شه‌و تا رۆژى حه‌شر، گۆرانى ست فاتیمه، راسته‌ى خیابان، به‌یادم كه و مه‌قامى ئه‌ى مانگ. دواى ئه‌وه‌ى نزیكه‌ى ١٠٠٠" به‌سته و مه‌قامى تۆمار كراوى وه‌ك كه‌لتورێكى گران به‌ها بۆ جێهێشتووین، مخابن عه‌لی مه‌ردان ڕۆژی هه‌ینی ڕێكه‌وتی ٢٤.٧. ١٩٨١دا كۆچی دواییكردووه، له شاری كه‌ركووك له گۆڕستانی "شێخ محێدین" به خاكی پیرۆزی كوردستان سپێردراوه .
"٣١" ساڵ به‌ر له ئه‌مڕۆ و له"٢٤"ى ته‌موزى ١٩٨١ ڕوحى گه‌وه‌رى مامۆستا و مه‌قام زانى كورد "عه‌لى مه‌ردان" به‌ره‌و به‌رزایه‌كانى ئاخ و سروشت هه‌ڵفڕى و دنیایه‌ك له بێ ده‌نگى و ماتى و حوزنى بۆ به‌جێهێشتین، له‌م باسه‌ى ئێستا له‌به‌ر چاو دیدو ده‌ستان دایه، ده‌خوازین له‌و ده‌لاقه‌و په‌نجه‌رانه بچینه نێو ماڵه گه‌وره‌كه‌ى مامۆستامان و په‌ى به‌و بابه‌ته هونه‌رییانه ببه‌ین، كه تا ئه‌م ساته باسى لێوه نه‌كراوه. مه‌قام و هه‌واو هه‌ستان له‌نێو ئێمه‌ى كوردا پێویستى به قووڵ بوونه‌وه‌یه‌كى هزرى و كۆمه‌ڵایه‌تى هه‌یه، نه‌ك هه‌ر ته‌نها هه‌ر گوێگرتن و چێژى سه‌ر پێى بێت .
شیكردنه‌وه‌ى ده‌نگ و چینه ده‌نگیه‌كانى گۆرانى بێژه‌كانمان، هه‌نگاوێكى به په‌ڵه‌ى ئێستایه بۆ دیاریكردنى قۆناغه زێڕینه‌كانى دوێنێ و ڕۆژان و ساڵانى ڕابردوو. هه‌ر له یه‌كه‌م گۆرانى سه‌ر زاره‌كى تا ده‌گه‌ینه گۆرانى تۆمار كراوى سه‌ر قه‌وان جانتایه‌ك له پرسیارى پڕ گومان به ڵێشاو ده‌ڕژێته سه‌ر جه‌سته‌ى پڕ حه‌سره‌ت و برینى ئێستاى بارى گۆرانى و ئاوازى دانراوى كوردی!!دۆزینه‌وه‌ى بنكه‌و ڕه‌گ و سه‌رچاوه‌یه‌كى ئاشكراى گۆرانى و ئاوازى مۆسیقا، ئه‌ركێكى یه‌كجار كوردانه و پیڕۆزه. هه‌ر كارێكى گه‌ڕانیش له بنه‌ماو سه‌رچاوه سه‌ره‌تاییه‌كانى دروست بوونى قالبى هونه‌رى مۆسیقاى كوردى "گه‌ر هه‌بێ" ده‌ست پێنه‌كا ئه‌وا هه‌وڵه‌كان ده‌كه‌ونه به‌رگێژاوى تێكه‌ڵى و پێكه‌ڵى مۆسیقاى گه‌لانى دراوسێمان، گرێكوێره‌یه‌ك له‌به‌ر ده‌م"ئه‌دا"و ڕوحیه‌تى ژه‌نین و ده‌ربڕینى ده‌نگه‌وه قیت ده‌بێته‌وه‌و مه‌گه‌ر هه‌ر به له‌بیرچوونه‌وه لێى ده‌ربازبین!! ... ئاوات و هێڤى گه‌لێك زۆرن به‌وه‌ى بتوانین له‌م مینبه‌ره‌دا سه‌ره‌تاییه‌كانى ده‌نگى كوردى بناسین و ئاشكراى بكه‌ین، چونكه حاله‌تى به مۆسیقا بوونى بابه‌ته هونه‌رییه‌كان بوارى ده‌نگ ده‌بێ له‌و "ئه‌دا"و مورك و بزاڤه ده‌نگیه بدۆزینه‌وه كه سروشت ئیلهام و سه‌رچاوه‌كه‌یه‌تی، كه‌واته له ده‌نگه‌كانه‌وه به‌ره‌و مۆسیقایه‌كى نه‌ته‌وه‌یى هه‌نگاو ده‌نێین ئه‌میش به مه‌رجێك ده‌بێ ئه‌و ده‌نگ و "ئه‌دا"یانه هه‌ڵبژێرین، كه هیچ كام له‌و ده‌نگانه‌ى پێش خۆیان نه‌بوونه، ده‌نگێك وه‌ك ده‌نگى "عه‌لى مه‌ردان" كه تیایدا ئه‌م خه‌سڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ى به‌خۆوه هه‌ڵگرتووه .
١/تایبه‌تمه‌ندى هونه‌رى "ئه‌دا"له ده‌نگى "عه‌لى مه‌ردان"
له ناوه‌ندى هونه‌رى مۆسیقادا، كاتێ باس و خواس دێته‌سه‌ر ئاوێته كردنى وشه له‌گه‌ڵ نۆته واته (شیعر له‌گه‌ڵ مۆسیقا) ئه‌وا دابه‌شكردنه هونه‌رییه‌كه بۆ "٣" جۆر گوتن لق و پۆپ ده‌كا، گۆرانى بێژ هه‌یه "مغنى یه واته: ده‌توانێ وشه‌ى ئاوازدار بڵێ) ئه‌م جۆره‌یان سه‌ر له‌به‌رى مرۆڤایه‌تى ده‌گرێته‌وه، به‌واتایه‌كى تر: ئێمه هه‌موومان به چه‌مكى هونه‌رى ئه‌م زاراوه‌یه "مغنى ین. جۆرى دووه‌مى گۆرانیبێژ "موئه‌ددى یه ئه‌م چین و توێژانه له بنه‌ڕه‌تدا ده‌نگیان خۆش نییه، به‌ڵام كاتێك گۆرانییه‌ك ده‌ڵێن له ڕووى "تجوید"ه‌وه ڕوح به‌به‌ر ئه‌و شیعره‌دا ده‌كه‌ن و توانایه‌كى له ڕاده به‌ده‌ریان هه‌یه بۆ ڕاكێشانى سه‌ڕنجى خه‌ڵك له هه‌ر كوێیه‌ك بن. جۆرى سێیه‌م كه هه‌موو باره هونه‌رییه‌كان له باوه‌ش ده‌گرێ "مگرب"ه ئه‌م جۆره‌كه‌سانه خه‌سڵه‌ت و سیفه‌تى داهێنانیان هه‌میشه به ڕواڵه‌ت و ڕوخساره‌وه دیاره، كه‌چى كاتێ ئه‌و هه‌موو خاسیه‌تانه‌ى باسمان لێوه‌كردن ده‌چنه خانه‌ى به‌راورد كردنى زانستى له ڕووى "ته‌كنیك و ئه‌دا"وه ئه‌وا بێگومان "مۆدى گۆرانى واته(گۆرانیبێژ) هه‌مووكات له ڕیزى پێشه‌وه‌ى ناو هێنانى هونه‌رییه .
له خاسیه‌ته هه‌ره گرنگه‌كانى ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" سه‌رهه‌ڵدانى تجوید"ێكى تازه له پیت و وشه‌ى ئاوازداردا، كه هه‌میشه نۆته‌ى لێ ده‌تكێ و وشه‌ى "ئازیزم" به چه‌مكى "ئه‌دا"ى هونه‌رى ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" ده‌چێته خانه‌ى ئه‌و وشانه‌ى كه ئاوازێكى تایبه‌ت ڕوحه‌كه‌یه‌تى درێژكردنه‌وه‌ى ئه‌م وشه شعرییه به "ئه‌دا"ى "Adlib" واته گوتنى بێ زرمه و ڕه‌زم ئیقاعێكى هه‌میشه‌یى به‌خۆوه هه‌ڵگرتووه، ته‌نها ئه‌و كه‌سانه هه‌ستى پێده‌كه‌ن، كه له‌نێو دنیاى گه‌وه‌رى ئه‌ده‌ب و نووسین و هونه‌ردا گیرساونه‌ته‌وه. یه‌كێ له خاسیه‌ته‌كانى ترى هونه‌رى ئه‌م ده‌نگه ڕاكێشانى وشه‌ى شیعرى له گۆرانییه‌كاندا به دواى ئه‌و ئاوازه‌ی، كه بۆى دایناون یاخود گوتوونیه‌تیه‌وه، كاتێ كه گوێبیستى گۆرانییه‌كى ئه‌م هونه‌رمه‌نده ده‌بین هه‌ست ده‌كه‌ین كه جۆره لادانێك له "Tempo"دا هه‌یه، به‌ڵام كه‌ره‌سته مۆسیقاییه‌كان كۆتاییان دێت. سه‌یر ده‌كه‌یت "ئه‌دا"ى گۆرانیه‌كه له ڕووى هونه‌رییه‌وه، گه‌یشتۆته لوتكه‌ى داهێنان و ئه‌فراندن، ئه‌م خاسیه‌ته‌ش ته‌نها له "٣تا٤" گۆرانیبێژى ترى دواى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" ده‌نگى داوه‌ته‌وه، ئه‌مه له‌لایه‌ك. له‌لایه‌كى تره‌وه "ئه‌دا" كردنى گۆرانییه ڕه‌زم خاوه‌كان "گۆرانى گوڵه‌باخ" له‌گه‌ڵ گۆڕانه ڕه‌زم مامناوه‌ندییه‌كان "Moderato" "كراسه‌كه‌ت چیتى مۆره" ئیقاعى ٥/٨ به‌بێ هیچ پسانێك یاخود وه‌ستانێكى كت و پڕ له‌بڕینى وشه شیعرییه‌كاندا واى كردووه هه‌میشه گوێگر به هه‌موو هه‌ست و هۆشى گیانى تێكه‌ڵى ئه‌و ساته گه‌وره‌یه هونه‌رییه بێت، كه زه‌مه‌نى گۆرانیه‌كه له باوه‌شى گرتووه.
٢/چینه ده‌نگ و میانه‌ى هونه‌رى ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"
ده‌نگ وه‌كو دیاریده‌یه‌كى سروشتى و زانستى له ڕووى لێكۆڵینه‌وه‌و هه‌ڵسه‌نگاندنى جۆره‌كان و له‌رینه‌وه‌كانى له‌كاتى گوتندا دابه‌ش ده‌بێته سه‌ر دوو گروپى سه‌ره‌كی: "ده‌نگى پیاوان" به ته‌نها و ده‌نگى "ئافره‌تان و مناڵانیش"به‌یه‌كه‌وه. ئه‌م دوو گروپه سه‌ره‌كیه‌ش هه‌ریه‌كه‌یان "٣" لقى ترى لێده‌بێته‌وه. "ده‌نگى پیاوان" له گڕه‌وه "قرار" بوێژ "جواب" ده‌نگى باس "Bass" باریتۆن "Bariton" تینۆر "Tinor" ده‌نگى ئافره‌تان و مناڵانیش به هه‌مان شێوه‌ى پێشو له گره‌وه بۆ ده‌نگى تیژ ئالتۆ "Alto" كونترئالتۆ "Conter Alto" میزوسوپرانۆ "Mizzo Sprano" سوپرانۆ "Sprano" مه‌به‌ستى سه‌ره‌كى هێنانه‌وه‌ى نمونه‌ى ئه‌م ده‌نگانه له‌م باسانه‌ماندا ته‌نها بۆ وه‌بیرهێنانه‌وه نییه، به‌ڵكو بۆ زانین و هه‌ست كردنه به‌و چینه ده‌نگیانه له‌لایه‌ن خودى گۆرانیبێژه‌كانمانه‌وه ئینجا ئاواز دانه‌ر و مۆسیقا ژه‌ن. داخى هه‌ره‌گه‌وره‌مان هه‌ر له ساڵى ١٩١٩"ز یه‌وه بگره تا ئه‌مڕۆ گۆرانیبێژى كورد نه‌بووه شاره‌زاى چینه ده‌نگى خۆى ببێ! هه‌ر ئه‌م حاڵه‌ته‌ش واى كردووه، كه زۆر دره‌نگه وه‌خت گۆرانیبێژه‌كانمان بوونه‌ته خاوه‌ن كه‌سایه‌تى و ده‌نگى تایبه‌تى خۆیان .
بۆ شیكردنه‌وه‌ى ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" ده‌ڵێین ئه‌م ده‌نگه كۆمه‌ڵێك چینه ده‌نگى "5 ــ 6" تۆنى به‌كارهێناوه، له هه‌مووشیان سه‌ركه‌وتنى چاكى وه‌ده‌ست هێناوه. له ڕووى دابه‌شكردنى زانستى ئه‌م ده‌نگه، ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" زیاتر به‌ره‌و چینه ده‌نگى تینۆرى "٢ + ١" هه‌نگاو ده‌نێ. له‌سه‌ر پلیكانه‌ى مۆسیقادا بڕوانه نمونه "١" .
ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" له ده‌نگى "مى گره‌وه تا ده‌نگى "دۆ"ى تیژ واته "١٣" ده‌نگ و نیو ده‌نگ "ئه‌دا" ده‌كات، بێگومان ئه‌و میانانه‌ى كه ده‌كه‌ونه نێوان ده‌نگه‌كانیشه‌وه له سكێلێك بۆ سكێلێكى تر ده‌گۆڕێن. ئه‌و "ئه‌دا" كردنى مه‌ردانیش به‌پێى پێداویستى هونه‌رى بابه‌ته‌كه له خزمه‌تى گه‌وره‌یى خودى داهێنان دایه. ئه‌گه‌ر "تیتراكۆردێك" ببێته مایه‌ى ناسینه‌وه‌ى سه‌ره‌تاى ده‌ست پێكردنى مه‌قامێكى ڕۆژهه‌ڵاتی، ئه‌وا ئه‌م چوار ده‌نگه واته ئه‌م تیتراكۆرده له‌لاى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" به‌شێوه‌یه‌ك ده‌كه‌وێته به‌رگوێ، كه مانا هه‌ڵگرى "٣ ــ ٤" مه‌قامى تر به‌خۆیه‌وه هه‌ڵبگرێ!!. میانه هونه‌رییه‌كانیش چ له "ئه‌دا"ى مه‌قام بێت یاخود له به‌سته‌كاندا به زنجیره یه‌ك له دواى یه‌ك بن یاخود میانه سیانى بچووك یان هه‌ر میانه‌یه‌كى ترى هونه‌رى دوو خاسیه‌تى زۆر گرنگیان پێوه دیاره:- له هیچ میانه‌یه‌كدا وشه‌ى شیعرى دابڕ نه‌كراوه له گۆڕینى میانه‌یه‌كدا به‌واتایه‌كى تر وشه‌ى ده‌ست پێكردنى مه‌قامى قه‌تار و ئه‌ڵڵاوه‌یسى "ئازیزم" میانه‌یه‌كى "4"ى ته‌بایه، ئه‌م وشه‌یه له‌كاتى "ئه‌دا" كردنى به مۆسیقاوه ڕوحیه‌تێكى هونه‌رى مۆرك و ڕه‌سه‌نایه‌تیت پێ ده‌به‌خشێ. هه‌ست ده‌كه‌ى ده‌نگ له‌بڕى مۆسیقاو ڕۆڵى سه‌ره‌كى ناساندنى "ئه‌دا"ى كوردى ده‌بینێ!! خاسیه‌تى دووه‌میش هه‌موو میانه‌كانى ده‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" له خزمه‌ت ئه‌و سكێله سه‌ره‌كیه‌دان، كه بابه‌ته ئه‌ده‌بیه‌كه خواستى و مه‌رامیه‌تى .
٣/ئیقاع له گۆرانییه‌كانى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"
ئیقاع هه‌میشه دیوى ناوه‌وه‌ى گۆرانى و مۆسیقا و سه‌ما و ده‌نگ ده‌خاته ڕوو، به‌واتایه‌كى تر رێكخستنى زرمه و ترپه‌كانى ئیقاعى گۆرانییه‌كان له دابه‌شكردنى باڕو مازۆره‌كانى ڕه‌زمى سه‌ره‌كى خۆى ده‌نوێنێ، كه گۆرانیه‌كه تیایدا خۆى ده‌خاته قاڵبى قۆناغى كۆتایى گوێگرتنى بیسه‌ر و دیده‌نى بینه‌ر. له قالبدانى هه‌ندێ گۆرانى به ئیقاعى جۆراوجۆر جۆره تێكه‌ڵیه‌كى ئاڵۆز له‌گه‌ڵ ئیقاعى هاوبه‌شى ڕۆژهه‌ڵاتى دروست ده‌كات، بۆ نموونه: ئیقاعێكى ساده‌ى وه‌ك ٢/٤ یان ٤/٤" بۆ كۆمه‌ڵێك ترپه و زرمه ده‌ژه‌نرێن، به‌ڵام هه‌موویان تێكڕا له ڕووى ژماره‌وه سنووردارن و هه‌ر ده‌رچوونێكى لاوه‌كى ده‌بێته هۆى له یه‌ك دابڕانى شیعر و ئاواز و ئیقاع و "Tempo"، ده‌نگ و سۆز، به‌كارهێنان و گه‌وزاندنى ئیقاعى ڕۆژهه‌ڵاتى به تایبه‌تى ئیقاعى عه‌ره‌بى "الوحده الكبیره"و "المێمودى الكبیر" له نێو ئاوازێكى دانراوى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" ده‌بێ به چ ڕوحیه‌تێكى داهێنه‌رانه به‌كاربێت كاتێك ئه‌م ترپه و زرمانه له‌گه‌ڵ كێشى شیعرێكى كوردى ئاوێته ده‌بن!! ... شتێكى ئاساییه كاتێ ئه‌و ئاوازانه‌ى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"ى هونه‌رمه‌ند دانراون بیر له‌وه نه‌كرابێته‌وه چۆن ترپه‌كانى ئیقاع لاسایى كه‌ره‌وه‌ى ئه‌و ئیقاعانه نه‌بن، كه ئه‌و كات له‌نێو مۆسیقاى عێراقى به تایبه‌تى و عه‌ره‌بى به‌گشتى باو بوون. ئه‌م كاره‌ش بۆیه ئاسایى بووه، چونكه هه‌ڵس و كه‌وت و دایه‌لۆگى هونه‌رى هونه‌رمه‌ند مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" هه‌میشه له‌گه‌ڵ كه‌ڵه هونه‌رمه‌ندانى ئه‌وساى عێراقى وه‌كو: "محه‌مه‌د گوبانچى و هاشم محه‌مه‌د الرجب و روحى خماش" و چه‌ندین هونه‌رمه‌ندى تر بووه. مامۆستاى گه‌وره‌مان له به‌كارهێنانى هه‌ندێ ئیقاعى نامۆ به كوردیش ڕۆلێكى هونه‌رى گه‌وره‌ى بینیووه، بۆ په‌رده لادان له‌سه‌ر ئه‌و ته‌مومژانه‌ى، كه هه‌ندێ به‌رهه‌مى ڕه‌سه‌نى داپۆشیوه‌و ئیقاعى جۆرجینه (٥/٨ یاخود ١٠/١٦) ئاوێته‌یه‌كى چاكى ئه‌و شیعرانه كراوه، كه پێش ئه‌و مه‌حاڵ بوو به‌و جۆره بگووترێن. خالێكى تریش، كه په‌یوه‌سته به ڕه‌خساندنى بوارى بیركردنه‌وه له ئامێره پێستداره‌كان به ڕاى ئێمه: ئامێرى ئیقاعى تایبه‌ت به میلله‌تى كورد، كه ئه‌و كات نه‌توانراوه بكرێ به ئامانجێك و ده‌ستى بگاتێ له هه‌ندێ گۆرانى وه‌ك "خاڵۆ هۆ خاڵۆ"و "خۆم و عوده‌كه‌م" هه‌ندێ جارى تریش دواى مه‌قام واته دواى به‌شى "Adlib" ئیقاع وه‌ك باگراوند(پاشینه)ێكى هونه‌رى به ته‌نها ئاوێته‌ى ده‌نگه ڕه‌سه‌نه‌كه بووه، چونكه به ئاشكرا له هه‌ندێ گۆرانى مامۆستاى گه‌وره‌مان بۆنى مۆسیقاى غه‌یره كوردى دێ و بژه‌نه‌كان نه‌یان توانیوه ڕه‌دووى ئه‌و ده‌نگه ڕه‌سه‌نه بكه‌ون و هه‌ر هیچ نه‌بووایه ته‌رجومه‌ى ئه‌و ده‌نگه‌یان كردبایه له ڕووى ئه‌دا و گوتنى كۆپڵه و هه‌ستانه‌كان. ئه‌گه‌ر ئیقاع وه‌ك بابه‌تێكى زانستى له‌نێو گۆرانى كوردیدا بچه‌سپێ پێویسته له ترپه و زرمه‌كانى نێو سروشتى كوردستان بناغه لێبده‌ین و ته‌كیه و خا‌قاو ئیقاعه‌كانى ده‌روێش عه‌بدوڵا، بكه‌ینه بنكه‌ى گه‌ڕان و سه‌رچاوه‌ى له دایك بوونێكى تازه‌ى نه‌زم و كێش .
٤/ده‌نگى ئامێره‌كانى مۆسیقا له گۆرانییه‌كانى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"دا
هه‌ر له‌گه‌ڵ یه‌كه‌مین له‌رینه‌وه‌ى ژێى ئامێره‌كانى مۆسیقا، له یه‌كه‌م ئاهه‌نگى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" له ٢٩/١/١٩٣٩ تا دوایین گۆرانى "كۆڵان به كۆڵان جاده به جاده"ى ئه‌م هونه‌رمه‌نده دڵ گه‌وره‌یه له (١٤/٧/١٩٥٧) مۆسیقاى ئامێره‌كانى هاوبه‌ش له گۆرانییه‌كانیدا نه‌یانتوانى ئه‌و ڕۆڵه به‌رچاوه ببینن "بۆ دروستكردنى هاوسه‌نگیه‌ك له‌نێوان مۆسیقاى كۆپله‌كانى گۆرانیه‌ك یاخود مۆسیقاى نێوان گۆرانییه‌كان به‌گشتى و ده‌نگى ڕه‌سه‌نى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"یش به‌تایبه‌تی. ئه‌و دیارده ماڵ وێرانه‌ى له زۆربه‌ى هه‌ره زۆرى گۆرانیبێژه ڕه‌سه‌نه‌كانمان له‌به‌ر چاوه‌و مۆسیقا هه‌رگیز نه‌گه‌یشتووته ئاستى ئه‌دا كردنى گۆرانییه‌كه. ئه‌م باره ناشارستانیه ئاكامه‌كانى وان به‌سه‌ر ئه‌مڕۆى مۆسیقاى كوردى له ڕووى نه‌بوونى میتۆدێكى هاوبه‌ش بۆ دروستكردنى (ژه‌ن)ى به‌هره‌دار له‌سه‌ر هه‌ر "٣" گروپه ئامێره مۆسیقاییه‌كان "ژێدار ــ نوودار ــ پێستدار". مۆسیقا له گۆرانییه‌كى كوردى ساڵانى "١٩٤٠ ــ ١٩٥٠" ته‌نها بۆ پڕكردنه‌وه‌ى ئه‌و بۆشاییه بوو، كه له‌نێو مه‌وداى گۆرانییه‌كه‌دا هه‌بوو. داخى هه‌ره گه‌وره‌شمان بۆ ئه‌و مۆسیقا ژه‌نه كوردانه بوو، كه ئه‌و كات له ئێزگه‌ى به‌غدا بوون و كارى مۆسیقایان ئه‌نجام ده‌دا، ئه‌وانیش نه‌یانتوانى خۆیان له كاریگه‌ریه‌تى مۆسیقاى عه‌ره‌بى ڕزگار بكه‌ن و چه‌مكێكى كوردى بده‌نه ئه‌و ده‌نگه ڕه‌سه‌نانه‌ى له كوردستانه‌وه به‌ره‌و ئه‌وێ ده‌چوون. "تایه‌ر تۆفیق ــ حه‌سه‌ن زیره‌ك ــ ڕه‌سوڵ گه‌ردى ــ حه‌سه‌ن جزراوى چه‌ندین گه‌وره مه‌قام زان و ته‌نانه‌ت "كاوێس ئاغا"ى به زمان ڵاڵ و به ده‌نگ بولبول هه‌ر هه‌موویان به ده‌ست ئه‌م باره ده‌یانناڵاندو به ده‌یان گۆرانى میلۆدى ڕه‌سه‌ن له ئه‌نجامى نه‌ژه‌ندنیان به شێوه‌یه‌كى ڕاست و دروست له‌ناوچوون یاخود ڕۆژگار لوولى دان و خستینه باوه‌شى كه‌له‌پورێكى ترى غه‌یره كوردی. ئه‌مه له ڕۆژگارێكدا كاره‌ساتێكى ترى هونه‌رى خسته‌سه‌ر نه‌هامه‌تیه‌كانى ئه‌م گه‌له پڕ ئازاره، نه‌بوونى مۆسیقایه‌كى به ڕواڵه‌ت و ڕوخسار و ناوه‌ڕۆك كوردى هه‌میشه ده‌بێته هۆى له‌ناوچوونى ده‌یان ئاوازى سه‌رزاره‌كى كه به‌هره ده‌یان ده‌داته به‌ر شه‌ماڵى فیكه و گوتنه‌وه‌ى ئێره‌و ئه‌وێ. ئه‌وه‌ى لێره‌دا مه‌به‌ست ده‌یه‌وێ مۆسیقاى گۆرانییه‌كانى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" "هه‌ندێ گۆرانى له‌ڕاده به‌ده‌ر بێ". ئه‌وانى تر ده‌بوایه ته‌نها و ته‌نها به میلۆدیه‌كى زۆر ساده و ساكار تۆمار بكرابان گه‌ر به ئامێره‌كه‌ى " قادر دیلان"ى هونه‌رمه‌ند بووایه، بۆ ئه‌وه‌ى ڕه‌نگ و تام و بۆى سروشت و ئیش و ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌كانى هونه‌رمه‌ندانى كوردى پێوه دیار بوایه. مۆسیقا له‌و بارانه‌دا ڕۆڵى به‌رچاوى ده‌بێ، كاتێ ده‌نگ توانستى ده‌ڕبڕینى نامێنێ، وه‌ك وه‌لێ له گۆرانییه‌كانى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"دا ده‌نگى ڕه‌سه‌ن ئه‌و كاته ده‌نگ هه‌ڵده‌بڕێ كاتێ مۆسیقاى باگراوندى بژه‌نه‌كانى گۆرانییه‌كانى به‌سه‌ره‌وه نه‌بووه، ئه‌گینا له‌م بواره‌شدا لاپه‌ڕه‌یه‌كى ڕه‌ش له چاوه‌ڕوانى ئێمه و نه‌وه‌كانى داهاتوو ده‌بوو .
٥/له "ئاى ئاى"ى كه‌ركوكه‌وه بۆ موخالیفى به‌غدا!...
ئه‌وه‌ى سه‌رنجێ بۆ بوارى مۆسیقا و مه‌قاماتى ڕۆژهه‌ڵات ڕابكێشێ، تووشى گێژاوێكى پڕ غوربه‌ت و نامۆیى دێت، به قسه‌ى "فارابى زانا و فه‌یله‌سوف نزیكه‌ى "١٥٠٠" مه‌قاماتى جۆراوجۆرى ڕۆژهه‌ڵاتى هه‌ن!!... ئه‌وه‌نده‌ى ئه‌م قسانه‌ى سه‌ره‌وه په‌یوه‌ندى به ئێمه‌وه هه‌بێ له‌وبواره‌دا له‌گه‌ڵ ڕۆژهه‌ڵاتدا یه‌ك ده‌گرینه‌وه كاتێ، باس له چۆنیه‌تى گوتنى ئه‌و مه‌قامانانه ده‌كه‌ین، كه له‌نێوان گه‌له‌كه‌ماندا هاوبه‌شن "مه‌قامى ئه‌وج و ئه‌وشار و هیجران و ماهور و حجازكار و سێگا و ڕاست و موحه‌یه‌ر و تاد..." مه‌قامى سه‌ربه‌خۆ و سه‌ره‌كین كه له‌نێوان "كورد و عه‌ره‌ب و فارس و تورك و ئه‌رمه‌ن" و هه‌ندێ گه‌لانى ڕۆژئاواى كیشوه‌رى ئاسیا به كۆمه‌ڵێك ئادا و مۆركى جیا له‌یه‌كتر ده‌گوترێن هه‌موویان له خاسیه‌تى پله و تۆنه له‌یه‌كچووه‌كاندا هاوبه‌شن. به مانایه‌كى تر له‌سه‌ر لاپه‌ره‌ى ڵێكۆلینه‌وه‌ى تیۆرى یه‌ك مانا ده‌به‌خشێت، وه‌لێ كه باس دێته سه‌ر ناسینه‌وه‌ى سیماو ڕواڵه‌تى هونه‌رى ئه‌وه قوڕگ و ده‌ست په‌نچه، مانا زانستییه‌كه پێش مانا هونه‌رییه‌كه به ده‌سته‌وه ده‌ده‌ن. مه‌قامى كوردى لاى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"ى مه‌قام زان زۆر جار له‌و "٧" ده‌نگه مۆسیقایه‌ى تێپه‌ڕ كردووه كه له‌نێو مۆسیقاى گه‌لاندا باوه "قه‌تار و ئه‌ڵڵاوه‌یسى" كه به‌سێ قۆناغه نه‌غمه‌كه‌ى خۆى گوزه‌ر ده‌كات، په‌یوه‌ندیه‌كى هونه‌رى گه‌وره‌ى به ئه‌داى گوتنه‌وه هه‌یه، ئه‌م دیاریده‌یه به‌هیچ شێوه‌و كلۆجێك له مۆسیقاى گه‌لانى دراوسێدا نییه! مه‌به‌ستم شتێ نییه به‌شێوه‌ی"Adlib"و خاسیه‌تى هونه‌رى گه‌وره به ئه‌ده‌بى ئه‌و گه‌له نه‌به‌ستێته‌وه!!.. دیاره ئیلهامه‌كه‌ى حه‌زره‌تى "نالی"یشه بۆ مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" ماوه‌ته‌وه، كاتێ مه‌ردانى هونه‌رمه‌ند به توركى و فارسى و عه‌ره‌بى ئاداى مه‌قام ده‌كات و گوبانچى دان به‌وه‌داده‌نێت گه‌ر هاتوو باس هاته‌سه‌ر شیكردنه‌وه‌ى مه‌قام له ڕووى زانستى مۆسیقاوه ئه‌وا هه‌ر ده‌بێ مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" له مه‌یدانا بێت. خاسیه‌تێكى گرنگى ترى سه‌لماندنى لێهاتوویى مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان" كاتێ كه ئاداى مه‌قامێكى وه‌ك "خاوكه‌ر" یان "خاناباد"ى كردووه زۆر جار ختووكه‌ى مه‌قامى ترى كردووه‌و له تیتراكۆردى دووه‌مدا مه‌قام گۆڕاوه‌و هه‌ندێ جاریش گۆرانكارى چاره‌گه ده‌نگ و نیو ده‌نگ هه‌ر له پله ده‌نگییه سه‌ره‌تایه‌كانه‌وه بووه، وه‌ك: له مه‌قامى به‌یات بۆ مه‌قامى كورت، كاتێ ده‌نگى دووه‌م له بارى چارگه ده‌نگه‌وه ده‌گۆڕدرێ بۆ نیو ده‌نگ ئه‌م "ئه‌پۆجیاتورا"یه مۆسیقاییه بارێكى ترى ئیستاتیكه‌ى مۆسیقایه، به‌ڵام دوور له خنكانى نێو"ڕۆمانسیه‌تێكى بێ مانا".. مامۆستا "عه‌لى مه‌ردان"ى هونه‌رمه‌ند كاتێ ئاداى مه‌قامێكى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌كرد به‌م شێوه‌یه ده‌یكرده مه‌قامێكى كوردی:-
ڕه‌گه‌زى مه‌قامه‌كه‌ى به ده‌نگ شیده‌كرده‌وه‌و هه‌میشه له‌و تۆنه بوو، كه ده‌نگى ترى به‌دواوه ده‌هات. له ڕووى زنجیره به‌ستنه‌وه‌ى هاڕمۆنى و په‌یژه‌ى هاوتا، هه‌موو ده‌م بیرى له‌وه ده‌كرده‌وه بنچینه‌ى مه‌قام واتا "قرار" بۆ سه‌قامگیربوونى تۆنه سه‌ره‌كییه‌كان ده‌بێ پانتایه‌كى چاكى هه‌بێ و ئه‌گه‌ر له‌هه‌ر مه‌قامێكێش بنچینه هه‌بێ ئه‌وا ده‌بێ وه‌ڵامى ئه‌و"قرار"ه‌ش هه‌بێ كه ده‌نگه زبڵه‌كانن "جواب" به‌مه هاوكێشه‌یه‌كى هونه‌رى گه‌وره له ئامێزى پڕ ئازار و مه‌ینه‌تى مه‌ردان گه‌وره ده‌بوو له‌گه‌ڵ گڕنه و تاوییه‌كه‌ى باوه گوڕ گوڕ تێكه‌ڵى هه‌ناسه سواره‌كانى نه‌حه‌ساوه‌كان ده‌بوو .
سه‌رچاوه‌كان :
٭١- مه‌ڵپه‌ه‌كانی ئینته‌ر نێت .
٭٢-هه‌ڤپه‌یڤینێك له‌گه‌ڵ كاك عه‌بدولوه‌هاب كوڕی مامۆستا عه‌لی مه‌ردان .
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
