کڵۆڵی دیموکراسی لەکوردستان لەوەدایە ببێتە پارێزەری دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسی و شەریعەتی ئیسلامی دژ بە عەلمانیەت و سێکولاریزم. ئەمە دەورێکە کە مەریوان وریا قانع بە قەناعەتێکی تیوریەوە ئەمڕۆ لە ڕیزی پێشەوەی ئیسلامیەکان دژ بە بزوتنەوەیەکی سێکولاریستی لەکوردستاندا ئەنجامی دەدا.

مەریوان دوای وتاری "قیڕەقیڕی عەلمانیەت و دین لە کوردستان"ەکەی دژ بە سێکولاریزم لە کوردستان ، لە نوسێنێکیدا بەناوی " عەلمانیەت یان دیموکراسیەت؟"بنەما تیوریەکانی ئەم پارێزگاری کردنەی لە هێشتنەوەی دەوری ئیسلام لە یاسا و دەستور و سیستەمی سیاسی و دادوەری و پەروەردە و خوێندندا لە ژێر ناوی دیموکراسی دژ بە عەلمانیەت خستۆتەڕوو. دەیەوێ نیشانی بدا کە دیموکراسی بەدیلی هەموو شتێکە و دنیای ئەمڕۆ پێویستی بە عەلمانیەت نیە ونەک هەر ئەمە بەڵکو عەلمانیەت ڕێگرە لەوەی دیموکراسی ئیسلامی لەپاڵ مۆدیلە دیموکراسیەکانی تردا لەکوردستان ببێتە بەدیلێک.ئەم نوسەرە لەڕێگەی دژایەتی کردنی سێکولاریزم لە کوردستانەوە دەیەوێ تیۆری دیموکراسی ئیسلامیەکەی خۆی بسەلمێنێ و لەم وێنە سێلفیەیدا لەهاوشانی سەلەفیەکانی کوردستان ڕاوەستاوە.

 

تێزی سەرەکی مەریوان لەم تیۆری دیموکراسیە دینیەیدا بریتیە لەوەی سێکولاریزم دژی دیموکراسیە چونکە دین لەدەوڵەت جیادەکاتەوە. ئەو دەڵێ :"ئەو تێزە عەلمانییە پەڕگیرەی کە باس لە پێویستی پاشەکشە و ھاتنەدەرەوەی دین لە ”مەجالی گشتیی“ کۆمەڵگادا دەکات، نەک تەنھا تێزێکە لەڕووی مێژووییەوە ناڕاستە، بەڵکو ھەڵگری دیدێکی تەواو ناکۆکیشە بە دیموکراسییەت". *١

وە لەپێناسەی عەلمانیەتدا مەبەستی لە "مەجالی گشتی"دا دەری دەخا کە دەوڵەتیش دەگرێتەوە و دەڵێ " "خاڵی سەرەکی لەم ئایدیۆلۆژیایەدا (سێکولاریزم)پێداگرتنە لەسەر ئەوەی کە نابێت دین ڕۆڵ لە ژیانی سیاسیی‌و گشتییدا بگێڕێت، جیاکردنەوەی دین لەدەوڵەت تەنها هه‌نگاوێکە بۆ ئەم دابڕانەی دین لەژیانی سیاسیی‌و سنوربەندکردنی لەبواری ژیانی تایبەتیی تاکەکەسەکاندا. "*٢

سەرەتا نازانین نوسەر ئەم تیۆرەی لەسەر نمونەی کام دەوڵەت و سیستەمی سێکولار داڕشتوە ، تابۆمان بسەلمێنێ کە لەدوسەدەی ڕابردودا چۆن "عەلمانیەت تەواو ناکۆک بوە بە دیموکراسی"؟! . ئایا ئەگەر ئازادی یە بنەڕەتیەکان لەلایەن دەوڵەتانی سێکولارەوە پێشێل کراوە ،ئەی نمونە و بەدیلی ئەو دەولەتە " دیموکراسیە ناسێکولارانە " کامانەبون لەم دوو سەدەیەدا کە دژی عەلمانیەت بون و ئەم ئازادیە بنەڕە تیانەیان لەدەست هێرشی عەلمانیەت پاراستوە ؟  لەچ سیستەمێکیدا بنەماکانی سێکولاریزم و جیاکردنەوەی دین لەدەوڵەت بەکارهێنراوە بۆ پێشێلکردنی ئازادی بیروڕا و ویژدان و لێکۆڵینەوە و داهێنان و ئازادی ڕەخنە و کۆبونەوە وخواپەرستی و دینداری وڕێگر بووە لە پێکهێنانی حزبی سیاسی دینی؟ لەکاتێکدا مەریوان هیچ نمونەیەکی بەرجەستە و لێکۆڵینەوەیەکی زانستیمان پێشکەش ناکا جگە لە خولیاکانی مێشکی خۆی بۆ سەلماندنی تێزی"دژایەتی عەلمانیەت لەگەڵ ئازادیە بنەڕەتیەکان و دیموکراسیەت"دا، دەیەوێ بەداهێنانی تێزی "دژایەتی سێکولاریزم لەگەڵ بەشداری دین لە "مەجالی گشتی"دا ، ئەم کڵۆڵیە تیۆریەی "دیموکراسی ئیسلامی" یەکەی پەردەپۆش بکا.

لەڕاستیدا هیچ کات مێژووی سێکولاریزم و سیستەمی سێکولار بەمانای سڕینەوە و پێشێلکردنی ئەو ئازادیە بنەڕەتیانە ،بە ئازادی دینداری و بیروڕای دینیشەوە ،نەبوە و نیە لە کۆمەڵگەدا . بە پێچەوانەوە سێکولاریزم خۆی پرۆسەیەکی مێژوی خەباتی چینە چەوساوەکانە دژ بە دەسەڵاتی چینە چەوسێنەرەکان کە ئەو ئازادیە بنەڕەتیانەیان بەناوی دین و کەنیسەو مزگەوت و قەشە و مەلا و پاپا وخەلیفە و پاشا وە پێشێل کردوە . جیاکردنەوەی دین لەدەسەڵات لە پێناو  پاراستنی ئەو ئازادیە بنەڕەتاینە بوە لە "مەجالی گشتی" و لەکۆمەڵگەدا. ئەوەی دیموکراسی و ئازادی لەگەڵ سێکولاریزمدا مێژویەکی هاوبەشیان هەیە نەک لەباری مێژوویەوە ناڕاست نیە بەڵکو سێکولاریزم بەشێکی دانەبڕاوە لە  قۆناغی ڕێنسانسی فکری و سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی لە مێژوودا . ململانێ لەگەڵ دەسەڵاتی فکر ومتیۆدی دینی و لاهوت لای دیکارت و سپینوزا و کانت و هیگل و مارکس لە فەلسەفەوە دەست پێ کرد. دژایەتی زانستی فەلەکی و بایەلۆجی وفیزیا لەگەڵ کەنیسە و ئەنجیلدا لای کۆبرنیکوس و گالیلۆ و داروین وزانایانی بوارەجیاجیاکان گەشەی سەند . هاوشانی ئەمانە ململانێی سیاسی و یاسایی و ئابوری لەگەڵ سیستەمی پاشایەتی پشت بەستو بە دەسەڵاتی دینی و خودایی کەنیسە لای ڕۆسۆ و ڤۆلتیر ومۆنتیسکۆ بزوتنەوەی ڕۆشنگەری سیاسی و جەماوەری کە تائاستی سەرهەڵدانی شۆڕشی فەرەنسە و کۆمۆنەی پاریس و کۆتایی بە سیستەمی دەرەبەگایەتی و دەسەڵاتی کەنیسە لەسەراسەری ئەوروپا هەڵکشا و سەرجەم ئەم پرۆسە سیاسی و فکری و ئابوری و کۆمەڵایەتیانە سیستەمی دیموکراسی و بنەما ویاساکانی حوکمڕانی سێکولاریستی و ئازادیە بنەڕەتیەکان و هەڵبژاردنیان هێنایە ئارا کە دەسەڵاتی دنیایی دەوڵەت ودامەزراوە فەرمیەکانی دادگا و پەروەردە و یاسادانانی لە دینەکان سەندەوەوە و کردنی بەکاری مرۆڤ و نوێنەرانی هەڵبژێردراو و یاسا دنیاییەکان. سەرجەم ئەم پرۆسە مێژوییە کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەو پێشکەوتنە سیاسی و ئابوری و کۆمەڵاتیە گەیاند کە ئەمڕۆ دەیبینین و جیاکردنەوەی دین لەدەوڵەت و یاسا و پەروەردە لەسەرجەم وڵاتانی ڕۆژائاوا بوە هەنگاوێکی سەرەکی و گرنگ بۆلابردنی ئەو بەربەست و ڕێگرە فکری و زانستی و سیاسی و کۆمەڵایەتیەی کە باڵادەستی فکری دینی  و دامەزراوە دینیەکان دروستیان کردبوو. سڕینەوەی ئەم مێژوە لای مەریوان بەم تێزەی "دژایەتی سێکولاریزم لەگەڵ دیموکراسی جگە لە هەوڵێکی کۆنەپەرستانە و نازانستیانە بۆ گێڕانەوەی دەوری دین و ئیسلام بۆ ناو سیستەمی دەوڵەتی و سیاسی و هێشتنەوەی کارەساتباری دەوری ئەم دینە لەناو دامودەزگا دەوڵەتیەکاندا نەبێ هیچی تر نیە. نوسەر دەیەوێ بەناوی هەمو جیهانی دیموکراسیەوە  ئەم هەوڵەی خۆی بۆ سەپاندنی ئیسلام بەسەر دەستور و سیستەمی دەوڵەتدا ڕەواج پێ بدا و دەڵێ" لەئێستادا زۆرینەی شارەزایانی ئەم بوارانە لەسەر ئەوە کۆکن کە لەئیسلامدا چەندە ڕێگر لەبەردەم قبوڵکردنی دیموکراسیدا هه‌یە، ئەوەندەش پاڵنەر بۆ قبوڵکردنی دیموکراسیەت هه‌یە. شتێک نییە ناوی ئیسلام بێت بەجەوهه‌رێکی نەگۆڕەوە کە دژ بەدیموکراسیەت یان هه‌ر سیستمێکی سیاسیی تر بێت."*٣

 مەریوان رای وایە کە بۆڕاستکردنەوەی ئەو "مێژوە نادروستە"ی عەلمانیەت لە ڕێنیسانسەوە دژ بە دیموکراسی و ئازادیەکان"، ئەمڕۆ پێویستمان بە ئیسلامە بۆ ڕاستکردنەوەی مێژوی دیموکراسی . کردنە دەرەوە ی سێکولاریزم وەک بنەمای سیستەمی دەوڵەتی و حوکمڕانی ڕێگە بۆ هاتنەوەی ئیسلام بۆ ناو دەسەڵات و سیستەمی سیاسی و یاسا و دەستور و پەروەردە خۆش دەکا و بەمەش دیموکراسی کامڵ دەبێ و لەشەڕی عەلمانیەتی دوژمنی دیموکراسی ڕزگاری دەبێ! بەڕاستی تێزێکی جوانە "عەلمانیەت دژ بە دیموکراسیە بەڵام ئیسلام پشتیوانی دیموکراسیە"! . ڕاستە دەڵێن کاتێک بەرژەوەندی بخوازێ دەتوانی ئینکاری سەرەتاکانی بیرکاریش بکەی کە ١+١بکاتە ٢.

ئەم پاساوە "تیۆری"انەی "مەریوان وریا قانع" ناوبنێین چی؟ بەرهەمی چەند سەدەی خەبات و تێکۆشانی مرۆڤایەتی بۆ ڕزگاربون لە فکر و یاسای دینی سەردەمی کۆیلایەتی ئینسان و گۆڕینی فکر و یاسا و سیستەمی سیاسی و ئابوری و گەشەدان بە زانست و توانایی داهێنان و ئازادی ئینسان و هونەر و دابونەریتی کۆمەڵایەتی و ڕزگارکردنیان لە دەست دەسەڵاتی دین وشەریعەت وئەخلاقی پیاوسالارانە ونایەکسان ،هەمو ئەم دەستکەوتانە یەکسان بکرێ بەسفر و بەدژایەتی دیموکراسی ناوببرێ وداوا بکرێ کە واز لەم داوای سێکولاریستە کردنی سیستەم بهێنین و پشت بەپاڵنەری ئیسلام بۆ دیموکراسی ببەستین بۆ گەیشتن بەدیموکراسی لە کوردستاندا!بێ ئاگا لەوەی  کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی زیاتر لە دوو و سێ دەیەیە بەدەست ڕژێمە ئیسلامیەکانەوە توشی بەربەریەت و کارەساتی بێ وێنە بوەتەوە لە سەربڕین و ئیعدام و بەردباران و کوشتنی ژنان و ئەنفال تا گەیشتۆتە دەوڵەتی ئیسلامی داعش ، کەچی هێشتا مەریوان بەڵگەیەک نادۆزێتەوە کە ئیسلام پاڵنەری بۆ دیموکراسیەت تێدا نیە و جەوهەری نەگۆڕی دژ بە دیموکراسی نیە.

نازانین  پێویست بەوەدەکا داوای سەرچاوە لەم نوسەرە بکەین بۆسەلماندنی ئەم تێزانەی سەبارەت بەوەی "لە ئیسلامدا پاڵنەری قبوڵکردنی دیموکراسی هەیە" و "ئیسلام جەوهەرێکی نەگۆڕی نیە سەبارەت بە دیموکراسی و هەر سیستەمێکی سیاسی"؟! یان ئەوە بەڵگەنەویستە کە سەرچاوەکانی ئەم نوسەرە لەدەزگای ڕاپرسیەکانی ئەلجزیرە و کەناڵە ئیسلامیەکان تێپەڕناکا. دەتوانین بزانین کام نمونەی دەوڵەتی ئیسلامی هەیە کە دیموکراسی لیبرالی قبوڵ بێت، ئێران یا سعودیە،دەوڵەتی ئیسلامی داعش یان حکومەتی تالیبان، حزب اللە یان بۆکۆ حەرام ، ئیخوانی میسر یان ئەنسار شەریعەی تونس، کۆمەڵی ئیسلامی یان ئەنساروئیسلام؟ ئایا ئەم ئیسلامیانە هیچیان لە جەوهەری نەگۆڕی ئیسلامیەوە نەهێناوە وا لە دژی دیموکراسین و خوازیاری دەسەڵاتی دینی تیۆکراسین؟ ئەم نوسەرە ناوازەیە لەوەدا کە خۆی بە دیموکرات و لیبرال لەقەڵەم دەدا و دەشبێتە داوەر و دۆزەرەوەی ئیسلامێک کە پاڵنەری بۆ قبوڵکردنی دیموکراسیەت هەیە. دیارە دیموکراسی  لە دنیای ئەمڕۆدا جەوهەرێکی نەگۆڕی نیە دەتوانی سیستەمی مەزهەبی عێراق تەنیا لەبەرئەوەی پەرلەمان و فرەحزبیە ئیتر بە دیموکراتی لەقەڵەم بدەیت سەرەڕای هەموو کوشتار و تیرۆرێک کە حزبە شیعەو سونەکانی ناو ئەم سیستەمە دیموکراتیە دەیکەن.

ئەم دیموکراتیە ئیسلامیەی مەریوان وەک نمونەی زۆری ئەو دیموکراسیانەی تری ئەمڕۆی جیهانی خۆرهەڵات بەناوی دیموکراسیەوە دڕندانەترین یاسا و شەریعەت و دیکتاتۆرترین حزب بەناوی دیموکراسیەوە شەرعیەت پێ دەدا.ئەم بۆچونە تیۆریەی نوسەر لەسەر دیموکراسی ئیسلامی بەشێک لەو قەیرانەیە کە ئەمڕۆ بەسەر دیموکراسیدا هاتوە ،چ وەک مانا و چ وەک ناوەرۆک دیموکراسی ئیتر ناتوانێ بەتەنیا ناوەرۆکی سیستەمی سیاسی و ئازادیە سیاسی ولیبرالیەکان بەیان بکا . ئەم جیابونەوەیە لەنێوان لیبرالیزمی ئابوری و لیبرالیزمی سیاسیدا لانی کەم لە جەنگی جیهانی یەکەمەوە لە ئاست بزوتنەوە دیموکراتی دروست بوە و لیبرالیزم و سۆشیالیزم و نازیزم و ئیسلامیزم و ناسیونالیزم وتەنانەت هێزە میلیتاریست و میلیشایەکانیش  هەرکامەیان دیموکراسی جۆری خۆیان شکڵ پێداوە و ئەم دیموکراسیە سەلەفیەی مەریوانیش یەکێک لەو نمونە ناوازانەی دیموکراسیە. لەوتاری " قەیرانی ڕەخنەی دیموکراتی لەدەسەڵات"*٤ بەدرێژی ئاماژەم بە قەیرانی ئەم تیۆری دیموکراسی پرۆ ئیسلامیە و سەلەفیەی مەریوان کردوە و ئەوەی لێرەدا تازەیە ئەم پاساوە تێۆریانەیە بۆ دژایەتی سێکولاریزم بەناوی پاراستنی دەوری دین لە "مەجالی گشتی"ودەوڵەت ودەستوردا کە ئەم وتارەی بۆ تەرخانکراوە.

درێژەی هەیە*٥...

 

 سەرچاوەکان:

*١"قیڕەقیڕی عەلمانیەت و دین لە کوردستان"*مەریوان وریا قانع

*٢ عەلمانیەت یان دیموکراسیەت؟" مەریوان وریا قانع

*٣.هەمان سەرچاوە

*٤ http://www.awene.com/opinion/2014/01/27/29322

 "قەیرانی ڕەخنەی دیموکراتی لەدەسەڵات "ئاسۆکمال

*ئەم وتارە لە سێ بەشدا پێشکەش دەکرێت