لە تاقیكردنەوەكانی هەنگاریاو پۆلۆنیاوە بەرەو كوردستان

Wednesday, 23/03/2011, 12:00

پیشەكی:

نە ئایدیۆلۆژیاو نە چەكوش وداس، نەكتیب و نە سیستمی پۆلیسی، نەیانتوانی ڕێ لە هەلكشانی خەباتی جەماوەری بگرن لە ئەلمانیای رۆژئاواو چیكسلۆفاكیاو هەنگاریاو پۆلۆنیای سەدەی رابووردوودا. وە لەگەل ئەوەی سیستمی سیاسی ئەو وولاتانە هەموویان، هەروەك ئیستای كوردستان، بزووتنەوەی خەلكییان بە دەستی دەرەكی و "عەمالەتی غەرب" ناودەبرد، بەلام ئەمە هیچی لە چوونە پیشەوەی ئەو بزووتنەوانە نەگۆری و پاشە كشەی پینەكردن.

هەنگاریا 1956:

لە رۆژی 23 ی ئۆكتۆبەری سالی 1956 دا، نزیكەی 20.000 خۆپیشاندەر لە شاری بۆدابست، پایتەختی هەنگاریا، كۆدەبنەوە. لە كاتژمیری 6 ی ئیوارەدا، ژمارەی خۆپیشاندەران دەگاتە 200.000 كەس.
خۆپیشاندەران بەسەر رووباری دانوبدا دەپەرنەوە بەرەو پارلەمان. یەكەمین داخوازیی خۆپیشاندەرانیش لەناوبردنی پەیكەرە برۆنزیەكانی ستالین بوو لەسەر شەقامەكاندا.
ئەو رۆژە كاتژمیر بە دوای كاتژمیردا، ژمارەی جەماوەری خۆپیشاندەر تا دەهات بەرەو زیاد بوون دەچوو. دەستەلات رووبەرووی هیزیك بووەوە كە هەرەشی خستنی لێدەكرد. بۆیە هەر راستەوخۆ جەماوەر رووبەرووی گازی فرمێسكرێژو تەقەی هیزەكانی دەستەلات بووەنەوە لە بەرزترین پەنجەرەی شارەوە. ژمارەیەك لە خۆپیشاندەران كوژران و بریندار بوون. وە هەر دەستەلات خۆی هیزەكانی جەماوەری ناچار كرد بە گۆرینی بزووتنەوە هیمنەكەی بۆ بزووتنەوەیەكی پر لە زەبروزەنگ. وە هەر بەناچاری خەلكی هیرشیان بردە سەر مەخزەنە عەسكەریەكان و دەستیان گرت بەسەر ژمارەیەكی زۆر چەكداو دابەشكردنی بەسەر جەماوەردا بۆ بەرهەلستیی هیزەكانی دەستەلات.
هەر لە ئیوارەی 23 ی ئۆكتۆبەری 1956 دا، حكومەتی هەنگاریی داوای داوای یارمەتی لە سۆڤیەت كرد. هیزی سۆڤیتی لە بەرەبەیانی 24 ی ئۆكتۆبەردا بە تانك و زرێپۆشەكانیانەوە، رژانە ناو شەقامەكانی بۆدابستەوەو چوار دەوری بینای پارلەمانیان گرت بۆ پاراستنی سەركردە سیاسیەكانی دەستەلات لە هیزی جەماوەر.
لە بەرامبەر ئەوەدا جەماوەر سەنگەری سەرشەقامەكانیان دامەزراند. رادیوی حكومەت و حیزبی شیوعی و سكرتیرەكەیشی كەوتنە پەیماندان بە چاكسازی. بەلام تازە كار لەكار ترازا بوو. هیزەكانی جەماوەر زۆر بە خیرایی دەستیان گرت بەسەر ئیستگەی بۆدابستدا. وە هەر لەگەل قوولبوونەوەی شەرو پیكداداندا، ژمارەیەكی بیئەندازە لە سەربازە هەنگاریەكان بە چەكەكانیانەوە چوونە ریزەكانی جەماوەر. هەر دوا بەدوای ئەوە سكرتیری یەكەمی حیزب و سەرۆكوەزیران هەلدێن بەرەو سۆڤیەت.
هیرش بۆ سەر هیزە عەسكەریەكانی سۆڤیەت دەستپیدەكات. ئەو هیزانە بەناچاری دەكشینەوە بۆ ناوچە دیهاتیەكان. وە لە ترسی بلاو بوونەوەی راپەرینی جەماوەریی لە وولاتانی تر، خرۆتشۆف، سەركردەی سۆڤیتی، زۆر بەپەلە پەیوەندیی دەكات بە سەركردەی وولاتانی رۆمانی و چیكسلۆفاكی وبولگاری و پۆگۆسلافیەوە بۆ دۆزینەوەی چارەسەریك بۆ بلاوە نەكردنی راپەرین.
دەرئەنجامی ئەو راپەرینە مەزنە لای كەم دەرسدادانی خرۆتشۆف بوو بۆ هێور كردنەوەی جەماوەر بەناوی رەخنەی سەردەمی ستالینیەوە لە هەمووئەو ناوچەیەدا كە پەردەیەكی درۆزنانەی سۆشیالیزمیان دابوو بەسەردا. وە لە هەمانكاتدا شكاندنی ئەو قاوغە ئەستوورە بوو كە بە دەستەلاتی بێسنووری حیزب و سەركردەكانیەوە دیار بوو لەو وولاتانەدا. بە ئاستیك كە هەر لە بەشی دووهەمی پەنجاكانی سەدەی بیستەوە تا كۆتایی هەشتاكان، ئەو ناوچەیە، دەیان راپەرین و خۆپیشاندانی بەخۆوە بینی. یەكیك لەو راپەرینە هەرە گەورەو بەر فراوان و دریژخایەنانە راپەرینی پۆلۆنیا بوو.

پۆلۆنیا 1980:

تەنگوچەلەمەی ئابووریی جیهانی لە سالانی حەفتاكاندا بەر لە هەر لایەك بەر پۆلۆنیا دەكەویت. حكومەتیش بۆ چارەسەری ئەو بارە ئابووریە ناهەموارە، پەلاماری قووتی ژیانی خەلكی دەدات و بە شیوەیەكی ئیجگار چاوەرواننەكراو نرخی كالا رۆژانەكان، بە ریژەی 30% دەباتە سەرەوە. بۆیە هەر بەشیوەیەكی چاوەرواننەكراو، خەلكی هەلدەكوتنە سەر بارەگای حیزبی شیوعی پۆلۆنی.
لە سالی 1976 دا سەر لەنوێ نرخی پیداویستیە ئیستهلاكیەكان بەرز دەبنەوە. سەر لە نوێ جەماوەر پەلاماری دەستەلاتی بیرۆكراسی و مشەخۆری پۆلۆنی دەدەنەوە. حكومەت بەپەلە پاشگەز دەبیتەوە لە نرخ بەرزكردنەوەی شت و مەك. بەلام ژمارەیەكی زۆر لە خۆپیشاندەران دەگیرین.
لە سالی 1980 دا شەپۆلیكی ئیجگار گەورە لە خۆپیشاندان و مانگرتن پۆلۆنیا دەگریتەوە، ئەمەیش دووبارە دژی گران كردنی كالا ئیستیهلاكیەكانی رۆژانەی ژیان.
ئەمجارەیان جەماوەر بێ دواكەوتن شیوازی نوێ دەدۆزنەوە بۆ بەرهەلستی كردنی دەستەلات. ئەمجارە (كۆمەلەی گشتی) پیكدینن بۆ خۆریكخستن. وە هەر بەزوویی لیژنەیەك بۆ مانگرتن هەلدەبژیرن. وە هەر لە چەند رۆژیكدا بەری ئەو لیژنانە فراوان دەبنەوە بۆ ناو كارگەكان و كۆمپانیا گەورەكان و فەرمانگەكان.
بۆ هیور كردنەوەی ئەم بارو دۆخە، حكومەت بە پەلە 10% مووچە زیاد دەكات. بەلام ئەم هەوڵە بە هیچ شیوەیەك بەفریایان ناكەویت. تا دیت بەری بزووتنەوەی جەماوەریی فراوان دەبیت. سۆڤیەت دەكەویتە هەرەشە كردن لە جەماوەری پۆلۆنی.

خەباتی ئەمجارەی پۆلۆنیا تەواوی هەشتاكانی سەدەی رابووردووی گرتەوە. خەلكی لە ریگای ریكخستنە ناحیزبیە جەماوەریەكەیەوە، خۆی بووە ریكخەری بازار و نرخ، خۆی بووە ریكخەری بازرگانی دەرەوەو ناوەوەو هاوردەو هەناردەی دیاری دەكرد. وە هەر خۆیشی، وەك پەرچە كرداریك، هەموو ئەو شەمەندەفەرانەی ڕاوەستان كە بارهەلگری كالای پۆلۆنی بوون بۆ سۆڤیەت.

جەماوەری پۆلۆنیا لە (بزووتنەوەی سۆلیداریتی) دا كۆبوونەوە، بزووتنەوەیەك كە هەر لە سالی 1981 بووە خاوەنی 3 ملیۆن ئەندام. بۆیە ئەو بزووتنەوەیە 10 سالی تەواو بەرهەلستی دەستەلاتی پۆلۆنی كرد. چونكە توانی هەر لە سەرەتاوە، شیوازیكی خۆریكخستنی جەماوەریی بەر فراوان بۆ خۆی پیكبهینیت و بەرەنگاریی دەستەلاتی پێ بكات.
بۆ نموونە: لە كاتیكا لە سالی 1981 نرخی ووزە بەرز دەبیتەوەو بەشی خەلكی لە گۆشت كەم دەبیتەوە، بزووتنەوەی سۆلیداریتی بانگەوازی مانگرتنی سەرتاسەری دەكات و بنكە ئابووریەكانی دەستەلات دەخاتە لەرزین.
بەلام لاوازی ئەو بزووتنەوەیە ئەوە بوو كە توانیان بالی ئەمریكاو مەسیحیەتی بكێشن بەسەرداو بە ئاقاریكی تریدا ببەن بەناوی رزگار كردنی ئابووری نیشتمانیەوە لە مەترسی هەرەسهینان. ئەمەیش بۆ ئەوەی عەرشیان لەدەست نەچیت و مەترسییش دروست نەبیت بۆ وولاتانی دەوروبەر. وە لەگەل هەموو پیلانیكدا، جەماوەر لە دواییدا توانی بۆ هەمیشە هەرەس بە سۆشیالیزمە درۆزنەكەی هەموو ئەو ناوچەیە بهینیت كە بەشیك بوون لە ئیمپراتۆریەتی سۆڤیتی. وە سەلماندیشی كە جەماوەر خاوەنی هیچ قوتابخایەكی ئایدیۆلۆژی نیە و لە دەرسەكانی خۆیەوە فیر دەبیت نەك لە سەركردەو حیزبەكانەوە.

كوردستان 2011:

تراژیدیای كوردستان لە دەیەی یەكەم و دووهەمی سەدەی بیستویەكدا، هەروەك تراژیدیای هەنگاری و پۆلۆنی لە پەنجاكان و هەشتاكانی سەدەی بیستدا، رووبەرووبوونەوەیەكی جەماوەریە دژی دەستەلاتیك كە تەواوی سەرچاوەكانی ژیانی خستۆتە ژێر دەستی خۆیەوە بۆ ملكەچ كردن بە ئیرادەی خەلكی بۆ سەركردە بالاكانی حیزبە دەستەلاتدارەكان و رازی بوون بە مەرجە پیشوەختەكانی ئەوان.
بەلام میژوو وا نیشان ئەدات: لەو جیگەیەدا كە دەستەلات لە لووتكەیدایە، لەو جیگەیەدا دەستەلات دادەگیرێتە خوارەوە.
وە هەر میژوو دەریدەخات: ئەو ئامانجە وەدی نایەت بەبێ تیپەربوون بۆ شیوازی نوێی خەبات. یەكیك لەوانە، بەلكو گرنگترین و كاریگەرترینیان، مانگرتنی سەرتاسەریە كە جومگە ئابووریەكانی دەستەلات لیكدەترازینیت. دوو فاكتەری گرنگ لە پشت گەشەی بزووتنەوەی جەماوەریەوەیە. دریژەدان بە خەبات بەر لە هەرچی پیویستی بە خۆریكخستنی سەرتاسەریە تا بتوانیت خۆپیشاندان و مانگرتنی سەرتاسەری وەبەر بینیت. ئەوە زۆر هەلەیە وا تیبگەین بە چەند رۆژ و چەند مانگیك هەموو شتیك كۆتایی دیت و بە ئاسوودەیی دەچینەوە مالەوە. دەستەلات بە ئاسانی واز لەو هەموو نازو نیعمەتە ناهینیت. مفاوەزەیش هیچ ناداتە دەست چارەسەری برینەكانی دەستەلات نەبیت. كوردستان رووبەرووی خەباتیكی دریژ خایەن دەبیتەوە. بۆیە دەبیت وەسیلەی كارگەر وەبەربینیت بۆ خەباتی بەرهەلستكارانە دژی دەستەلات.