ته‌نگژه‌ی سیاسی كوردستان لە گۆشەنیگای ته‌نگژه‌ی ئابووری كوردستان وجیهانەوە
Monday, 14/03/2011, 12:00
باكگراوند لە دەیەی یەكەمی ئەم سەدەیەداو بەدەم هەڵچوونی شۆرشگیریەوە لە كوردستاندا، چەند جاریك لە رۆژنامەی هاولاتیدا، لە چەند لیكۆلینەوەیەكی ئابووری كورت كورتدا دەستنیشانی ئەوەمان كرد كە:
دابەزینی بەردەوامی هیزی كرین، بەرزبوونەوەی نرخی پیداویستیە گرنگەكانی رۆژانەی ژیان، گیروگرفتی خانوو بەرە، بەرزیی كرێی خانوو، نزمی كرێی كار، زیادبوونی بیكارە و كەمدەرامەتی، نیشانەن بۆ ئەزمەیەكی ئابووری لە كوردستاندا كە وەك پیویست ئەزمەیەكی كۆمەلایەتی وسیاسییش بەدوای خۆیدا دینیت. وە لە زنجیرە لیكۆلینەوەی (ئابووری كوردستان لە سایكلە ئابووریەكانی جیهاندا) لە كۆتایی دەیەی یەكەمدا كە لە سایتی چاوی خەلكدا بلاو كرانەوە، رامانگەیاند:
ئەو رابووردووە، هەروەك تاقیگەیەكی میژوویی، لە شەری سەرشەقامەكاندا، ئەو ئەزمە ئابووری وسیاسیەی سەلماند. وە گووتمان: تا ئیستایش، بزووتنەوە جەماوەریەكان لە هەلكشاندان و ریگەچارەی كاریگەرتر دەدۆزنەوە بۆ وەدی هینانی خواستە كۆمەلایەتیەكان. وە كرژبوونەوەو كەسادی ئابووری جیهانی، بە شەپۆلیكی نوێی هەژاریی كۆتایی دیت وهەلكشانی جەماوەریی بەهیز تر بەدوای خۆیدا دینیت و لە هەر شەپۆلیكی داهاتوویشدا، كوردستان بەهیزتر دەلەرزینیتەوە
دەرئەنجام چی بوو؟ یۆنان، فەرەنسا، تونس، میسر، لیبیا، وە راپەرینی 17 شوباتی 2011 لە كوردستان، تەواوی ئەو بۆچوونانەی سەلماند، وە لە سایەی كەلەكەبوونیكی بیئەندازەی سەرمایەشدا لە كوردستان، ژمارەی كەمدەرامەتەكان، ژمارەی ئەوانەی تەنانەت بە پیداویستیە هەرە گرنگەكانی ژیانی رۆژانەدا ڕاناگەن، زیادی كرد، وە سوپای بیكارەیش لە نێوەندی لاوانی خوێنەواردا، تا ئەم ساتەوەختەیش بەرەو سەرەوە دەچیت. بەلام وەلامی دەستەلات چی بوو؟
چارەسەری دەستەلات: بۆ خۆقوتاركردن لە زێدەی دەستیكارو دەرئەنجامە كۆمەلایەتیە مەترسیدارەكانی، دەستەلاتی سیاسی، لەبری هەر چارەسەرێك، دەرگای لەبەردەم لاواندا خستە سەرپشت بۆ ئەوەی بەلیشاو كوردستان جێبهێلن و لەسەر سنوورەكان و لە ئاوەكاندا بكوژرێن و بخنكێن نەبا ئەو ئاژاوەگێڕنە، نەخێر ئەو شۆرشگێڕانە، ببنە مایەی ئاشووبە لە كوردستاندا. ئەو گیلۆكانە وایاندەزانی كەمكردنەوەی ژمارەی بێكارەو لەویشەوە دامركاندنەوەی ئاستی بەرزی توورەیی لاوانی بێكار، پێچكەی كورسیەكانی ژێر قاچی وورگنەكان قایمتر دەكات.
بۆچی دەستەلاتداران بە تەنگەوە نین؟ سیاسیە چاوبرسیەكان چاك دەزانن هەموو پلانێك بۆ پڕ كردنەوەی پێداویستیەكانی كۆمەلگا، دەبێت لەسەر حسابی داشكان بێت لە ئیستیهلاكە شەخسیەكەی خۆیان. گوزەرانی شكۆدارانەو لاف و گەزافی سەرمایەدارو سیاسیەكان، بەرهەمی بیكار كردن و هەژاركردنی زۆربەی زۆری كۆمەلگایە. دەبێت ئیستیهلاكی شەخسی سەرمایەدارەكان و سیاسیەكان، بەشی خوانی رازاوەو شامپانیا گرانەكانیان بكات، بەلكو تەنانەت پیداویستیەكانی عەشقبازیشیان پر بكاتەوە. ئەمەیش دەگەریتەوە بۆ بەرەبەیانی دەستەلاتی تالەبانی و بارزانی لە كوردستاندا. ئەوان بە شیوازی هەمە جۆرە خەریكی خركردنەوەی سامانن. ئەمەیش چەند نموونەیەك لە هەزاران نموونەی تەمەنیكی بیست سالیی دەستەلاتیكی دارزیو:
(ی. ن. ك) لە رێی كۆمپانیاكەیەوە كە ناسراوە بە (نۆكان)، بە هەزاران تەن ژەهری كوشندەی دەرخواردی هەژاراندا لە هێنانی ئەو كالایانەدا كە بە شت و مەكی بایعی ناسراون و ملكەچی هیچ جۆرە كۆنترۆلیك نین.
لە فڕوفێڵێكی سێ قۆلیدا (پ. د. ك)، بەبەكارهێنانی دەستەلاتی، لەگەل كۆمپانیایەكی ئۆتۆمۆبیل و (بانكی نیودەولەتی كوردستان) لە هەولیر، ویستیان خاوەن تاكسیەكان ناچار بكەن بە كرینی ئۆتۆمۆبیلەكانیان بە قیست، بەلام بە مەرجەكانی خۆیان. خاوەن تاكسیەكان، بە هەرەشی مانگرتن و كۆبوونەوە لەسەر شەقامەكانی هەولیردا، ئەو فێڵە سێ قۆڵیەیان هەلوەشاندەوە.
كۆمپانیا زەبەلاحەكان، یان بە دەركردن، یان بە دریژكردنەوەی رۆژیكار، وە یان بە نەدانی زامنی كۆمەلایەتی بە مووچەخۆرەكانیان، تادیت لە ئیستیهلاكی مووچەخۆرەكانیان كەمدەكەنەوەو لە قازانج و لەویشەوە لە كەلەكەبوونی سەرمایەیان زیاد دەكەن. وە هەمووشیان لەگەل سیاسیەكان پێكەوە دەیانەویت پیمان بلین: ئەوان بێ خەتان، ئەوان زۆر بەخشندەو میهرەبانن ویارمەتیەكی زۆری هەژارانیش دەدەن.
بەلام هیچ شتیك فریایان نەكەوت، نە ڕاونانی ژمارەیەكی بیئەندازە لە لاوان بۆ دەرەوەی وولات، وە نە ئەو یارمەتیە ساختەكارانەیەی لەسەر حسابی خۆمان، بەناوی میهرەبانیەوە، پیمان دەبەخشنەوە. بۆیە دواینجار دەستەویەخەی جەماوەریكی بیشمار بوونەوە.
قەلای شكۆمەندیی لەبەردەم هێرشی جەماوەردا: لەو دەستنیشان كردنەی سەرەوە بەوە دەگەین كە: خودی شێوازی چارەسەری دەستەلات خۆی بۆ گرفتە ئابووری و كۆمەلایەتیەكان، جەماوەر ناچار دەكات بە هێرش بردنە سەر قەلای شكۆمەندیی، ئەو شكۆمەندیەی بە ئازایەتی و پیاوەتی و چالاكی شەخسی و لیبووردوویی خۆیان و تەمەڵیی خەلكی لێكدەدرێتەوە. لاف وگەزاف وخەدەم وحەشەم حەق بەوانە، عارەبانە ڕاكیشانیش بەسەر شەقامەكاندا حەق بە تەمەڵەكانە. ئەوان دەرهێنانی قووتی رۆژانە لەناو دەمی خەلكیدا بە بەس نازانن بۆ خۆ دەولەمەند كردن، بەلكو تەنانەت بە ریگە گرتن لە هەموو سەرچاوەكانی ژیانیش، خەلكی ناچار دەكەن ببنە پاسەوانی بەر دەرگاكانیان وپۆلیس و ئیستیخبارات بۆ پاراستنی دەستەلاتیان. كام دەستەلات؟
ئەو دەستەلاتەی ئەوەندە لەق ولۆقە بەرگەی كەمترین هێرشی جەماوەر ناگرێت، ئەو دەستەلاتەی نە پۆلیس و نە سوپاو نە ئەمنەكان، بۆیان ناپارێزرێت لە هێرشی جەماوەر. وە لە هەر هێرشێكی بەر بلاودا، تەنانەت سەربازەكان، وەك هێزێكی راهینراوو چەكدار، دەبنە بەشێك لە جەماوەرو بەشدار دەبن لە هەلتەكاندنی قەلای شكۆمەندانەی سەرمایەدارو دەستەلاتداراندا.
ئا ئەمە بەرهەمی بەردەوامبوون و چر بوونەوەی خەباتی جەماوەریە. لە تونس پۆلیس بێخەتایی خۆیی راگەیاند لەو تاوانانەی بەرامبەر جەماوەر كرا، لە میسر نەیانتوانی سوپا بەكار بهێنن بۆ شكاندنی بزووتنەوەی جەماوەریی، لە كوردستان ژمارەیەك لە پیشمەرگە دیرینەكان لایەنگریی خۆیان بۆ جەماوەری راپەریو دەربری.
ئا ئەم بەردەوامبوون وچربوونەوەیە دەبنە مایەی مەترسیەكی گەورە لەبەردەم دەستەلاتدا وخەلكییش خۆیان بۆ خۆیان شیوازی بەرهەلستكارانەی نوێ دێننە كایەو بنكەی ئابووری دەستەلاتی پێ هەلدەتەكێنن. وە هەر ئیستا ئەو حالەتە لە ئابووری جیهانی دەبینین، حالەتیك كە جیهان بەرەو شەری كۆمەلایەتی نوێ دەبات.
شەری كۆمەلایەتی نوێ لە جیهاندا: راپەرینەكانی تونس ومیسرو لیبیا كوردستانیان لە تەنهایی رزگار كرد لە گۆرەپانی خەباتدا. مەغرب و جەزائیرو عیراق ویەمەن وبەحرێن وئیرانیش، راپەرینی كوردستان دەبنە ئاستیكی بەرز تر.
بەلام مەترسیەك لەبەردەم هەموو راپەرینخوازانی ئەم ناوچەیەدا دەمبینیتەوە تا ئەو كاتەی وولاتی سعود بەر ئەزمەی ئەمرۆ دەكەوێت وهاتووچۆی كەناڵی سوێس لە میسر ئابووری جیهانی دێنێتە لەرزین.
خاڵی قوولبوونەوەی ئەزمەی جیهانی لەو شەپۆلە ئابووریانەوە دەست پێدەكات كە دەبێتە مایەی وەستان لە گواستنەوەی كەرەسەی خاودا، بەتایبەت نەوت، بەرەو ئەوروپاو ئەمریكا. هەر وەستانیكی لەو جۆرە دەبێتە مایەی بەرزكردنەوەی نرخی كەرەسەی خاو، وە لەویشەوە بەرزكردنەوەی نرخی كالا ئیستیهلاكیەكان لە وولاتانی پیشەسازیدا.
وولاتی سعود: وولاتی سعودیە یەكێكە لە بەرهەمهێنەرە گەورەكانی كەرەسەی خاو بۆ ئەوروپاو ئەمریكا، وە جێگایشی بۆ ئابووریی میسر ئیجگار بەبایەخە. بارستایی بەرهەمهینانی نەوتی سعودیە بۆ جیهان، سەرمایەگوزاریی سعودیە لە میسر، گواستنەوەی بەرهەمەكانی سعود لە كەناڵی سوێسەوە، جیگایەكی ئیجگار گەورەی لە ئابووریی میسرو جیهاندا داگیر كردووە. بۆیە ئەگەر ئەزمەی میسر قوولتر ببیتەوە، سعودیە یەكەمین وولاتی عەرەبیە لە قوولكردنەوەی ئەزمەی ئابووریی جیهانیدا. هەموو لەرینەوەیەك لە ئابووری سعود، لەرینەوەی بازاری جیهانیە.
كەناڵی سوێس: كەناڵی سوێس وەك بەندەرێكی بازرگانی پڕ بایەخ، تا ئیستا هاوسەنگیی ئابووریی جیهانی لە رۆژهەلاتی ناوەراستدا ڕاگرتووە. هەموو گۆرانگاریەك لەوێ گۆرانكاریەكی ئیجگار گەورەیە لە ئابووریی جیهانیدا.
هەر لەرۆژانی یەكەمی راپەرینی میسرەوە، نرخی نەوت كەوتە بەر پرسیار، وە لە ترسی داخستنی ئەو كەناڵە بارزگانیە، نرخی نەوت لە جێی خۆی جوولا. هەموو وەستانیك لەو كەناڵە ئابووریەدا، یانی شەلەلی ئابووری جیهانی و قوولبوونەوەی ئەزمەی پیشەسازی ئەوروپی و ئەمریكی. ئەمەیش بە خراپكردنی باری گوزەران وژیانی رۆژانەی ملیۆنان كەس و گرانیەكی زۆر كۆتایی دێت لەو ناوچانەی جیهان.
كەناڵی سوێس باشوورو رۆژئاوای ئەوروپاو سعودو دەریای بەلتیك و باكوورو باشوورو رۆژهەلات و رۆژئاوای دەریای سپی و دەریای رەش و بەندەرەكانی ئەمریكاو رۆژهەلاتی ئەفریقیاو هیندو باكستان و بۆرماو دوورگەی عەرەبی و رۆژئاوای باشووریی ئاسیاو ئوسترالیا پیكەوە دەبەستیتەوە.
ئەو كالایانەیشی لەوێوە گوزەر دەكەن بریتین لە: ئامرازو ئامیری پیشەسازی، بەرهەمە كیمیاویەكان، كەرەسەی خاو، چیمەنتۆ، تەختە، دانەوێڵە، خوێ، چا، گۆشت، میوە، پەینی كیمیاوی، شووشە، كاغەز، وە گەلیكی تریش لە كالای ئیستیهلاكی. وە ئەوەی پیویستە لیرەدا یادی بخەینەوە ئەوەیە كە كەناڵی سوێس بایەخیكی ئیجگار تایبەتیی هەیە بۆ وولاتی چین كە لەم رۆژگارەدا یەكیكە لە گەورەترین سەرچاوەی بازرگانی لە جیهاندا.
چین: هەموو گرفتیك لە كەناڵی سوێس گرفتیكی ئیجكار گەورە دینیتە پێش بۆ چین، ئەمەیش بەهۆی جیگای جوگرافی ئەو كەناڵەوە سەبارەت بە بازرگانی چین لە رۆژهەلاتی ناوەراستدا كە دەرگای هاتووچۆی چینە بەم ناوچەیەو بە ئەفریقیاشەوە كە نزیكەی 388 ملیۆن بەكاربەر دابین دەكات بۆ چین (سەرچاوە: شبكە الێین، 5 نوفامبر 2010).
تووش بوونی چینیش بە ئەزمەی ئابووریی، یانی سەرلەنوێ قوولبوونەوەی ئەزمەی جیهانی، ئەمەیش بەو واتایەی ئەمرۆ ئابووری چین جیگای دووهەمی داگیر كردووە لە ئابووریی جیهانی دوای وولاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.
كورتكردنەوە: بە زمانی ئەكادیمی، سایكڵە ئابووریەكانی جیهان دەچنە خانەی ماكرۆئێكۆنۆمی وسایكڵە ئابووریەكانی كوردستانیش دەچنە خانەی مایكرۆئێكۆنۆمیەوە. ئەمەیش لەم باسەی ئیستاماندا ئەمەی خوارەوەكان دەداتە دەست:
شەپۆلە ئابووریەكان لە بازاری ناوخۆیی هەر ناوچەیەكدا، بەشێكن لە زریانی بازاری جیهانی. شەپۆلی راپەرینەكانیش دەرئەنجامی شەپۆلە ئابووریەكانن و لێیان جیا ناكرێنەوە.
ئەوەی ئەمرۆیش بە جیهاندا دەسوورێتەوەو رۆژهەلاتی ناوەراستیشی بە توندی گرتۆتەوە، تارمایی ئەزمەیەكی ئابووریە كە تادێت ئەزمەی سیاسی قوولترو قوولتر دەكاتەوەو بێكاری و كەمدەرامەتی دەكاتە سیمای چەرخ. ئەو سیمایە بەرووخساری كوردستانیشەوە ئیجگار دیارە. بۆیە زۆر ئاساییە شەرە كۆمەلایەتیەكان توندتر ببنەوە، بەتایبەت لە بارو دۆخێكدا كە چیدی شۆرشگیرە راپەریوەكانی كوردستان خۆیان تەنها نابینن لە مەیدانی ئازادییدا.
ئەزمەی عەقارات لە ئەمریكادا، ئەزمەی پیشەسازی ئۆتۆمۆبیل لە ئاسیاو ئەمریكادا، ئەزمەی هاتووچۆی ئاسمانی لە ئەمریكاو ئەوروپادا، چوونە سەرەوەی نرخی خواردەمەنی لە هەموو جیهاندا، ئەزمەی گەشت و گوزار لە هەموو جیهاندا، ئەزمەی دارایی لە ئاسیاو ئەمریكادا، ئەزمەی بازرگانی لە زۆر جیگای ئەم دونیایەدا، رەوتی هەموو شتیك خیراتر دەكەن، رووداوەكان زۆر خیراتر تیدەپەرێنن، گران گرانتر دەبیت، هەژار هەژارتر دەكەویت، كرێی كار نزمتر دەبیتەوە، ریژەی بیكاری بەرزتر دەبیتەوە، نرخی عەقارات نزمتر دەبیتەوە، گرفتی بانكەكان گەورەتر دەبن، خۆپیشاەندان و مانگرتنیش چڕتر دەبنەوە.
ئەوە رووخساری راستەقینەی ئەم جیهانەی ئەمرۆیە، جیهانیك كە شۆرشگیرانی كوردستان پشكێكی گەورەیان لە پیشخستنیدا بەركەوتووە.
جەماوەر مێژوو دروست دەكات، جەماوەر مێژوو دەجوولێنێت، جەماوەر كۆمەلگەیەك بنیات دەنێت هەموومان تیایا سوودمەند بین لە سامانی نیشتمانی و نەتەوەیی، ئازاد بین لە بریارداندا سەبارەت بە ژیانی خۆمان. ئەزموونی جەماوەر گەلیك جیاوازە لە ئەزموونی برسی كردن و بیكار كردن، گەلیك جیاوازە لە ئەزموونی تالەبانی و بارزانی، ئەزموونی جەماوەر گیرانەوەی ئازادیی بریاردانە بۆ خەلكی، ئازادیی بریاردان لە دیاری كردنی چارەنووسی خۆماندا، ئازادی بریاردان لە دیاری كردنی داهاتی خۆماندا. وە هەر لە سەدەی رابووردووەوە جەماوەری شۆرشگیری كوردستان دەڵێن ودەڵێنەوە:
ئازادیخوای كوردین ئیمە
شورەی پۆلاو بەردین ئیمە
پشتی چەوساوەی زەبوونین
ئالای بەرزی چوونیەكبوونین
شیری دەستی لیقەوماوین
لەرووی زوڵما هەلكیشراوین
دە با ئەو دونیایە بروخێ ئازادی مرۆڤ سەلب دەكات لە دیاری كردنی چارەنووسی خۆی و ژیانی رۆژانەی.
دەبا وێران بێت ئەو دونیایەی ئازادی مرۆڤ داگیر دەكات لە بریاردانی داهاتی خۆیدا.
دەبا ژێرەو زەبەر بێت ئەو دونیایەی ئازادیمان لێدەسەنێتەوە لە دابەشكردنی چوونیەكی سامانی نیشتمانیدا.
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
