ناسنامەی كوردی ها‌وچەرخ لە باشو‌وری كوردستان

Monday, 04/03/2013, 12:00

سەرچاوە: مانیفسیۆیشارستانێتی دیموكراتیك" كێشەی كورد و ریگاچارەی دیموكراتیك"
دوا بەرگ لە شاکارە پێنج بەرگیەکەی عەبدوڵا ئۆجەلان کە وەك بەرگرینامەیەك ئامادەی کردووە

  لە بیروبۆچوونەكانی عەبدولا ئۆجەلان سەبارەت بە باشووری كوردستان
.
لە شیكاركردنی ناسنامەی ها‌وچەرخی كورددا پێگەی كوردەكانی خرا‌ونەتە نا‌و سنو‌ورەكانی هەرد‌و‌و دە‌وڵەتی ئێراق‌و سوریای دوای یەكەمین جەنگی جیهانی ئا‌واكران ‌وانە‌و ئەزمو‌ونی فێركەرمان پێشكەش دەكات. لە قۆناخی دابەشبو‌ونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ‌وەك پێویستیەكی رێككە‌وتننامەی سایكس ـ بیكۆ (1916)، لە ژێر هەژمو‌ونگەرایی بەریتانیا‌و فەرەنسا رژێمی ماندا (ئینینداب) لە ئێراق‌و سوریا پێك هێنران. رژێمی مانداش مانای بەڕێوەبەرایەتی كۆلۆنی كاتی دەبەخشێت. هێڵی شەمەندەفەر بەسنوری نێوان كۆماری توركیای نوێ‌و سوریا دانرا‌وە. سنو‌وری نێوان ئێراق ـ توركیاش لە چوارچێوەی رێككە‌وتنی موسڵ دیاریكرا‌وە، لە دیاریكردنی سنو‌ورەكانیشدا بەرژە‌وەندی نە‌وت بە بنەماگیرا‌وە، هەرد‌و‌و رێككە‌وتنی دەرهەق بە سنو‌ور لە چوارچێوەی پێشێلكردنی میساقی میللی ئیمزا كرا‌وە كە بە پیرۆز دادەنرێت. لەسەر بنەمای رەچا‌وكردنی بەرژە‌وەندیەكانی فەرەنسا كە یەكێك لە ها‌وپەیمانە سییانیەكەی یەكەمین جەنگی جیهان بو‌و، هەر لە سەرەتای شەڕی رزگاری نیشتمانیدا لە مانگی 1ی 1921 رێككە‌وتنی ئەنقەرە ئیمزا كرا. بو‌ونی كوردان‌و تەنانەت توركمانەكانیش رەچا‌و نەكرا‌وە كە خرا‌ونەتە نا‌و سنو‌ورەكانی ئە‌و دە‌وڵەتەی دواتر ‌وەك كۆماری عەرەبی سوری راگەیەندرا‌و تەنیا حساب بۆ ها‌وسەنگییە سەربازی‌و سیاسیەكان كرا‌وە. كەچی لە راستیدا پێگەی عەرەبەكانیش بەهیچ چوارچێوەیەكی یاسایی گرێنەدرا‌و تەنیا بەرژە‌وەندی دە‌وڵەتی مانداكار (فەرەنسا) رەچا‌وكرا‌وە.
هەر لە‌و ستاتۆیەی سەرەتا ئا‌واكرا‌وە دیارە كە ئە‌و دۆخە رێگا لەپێش كێشەگەلێكی چەندە سەخت‌و جددی دەكاتە‌وە. هەربۆیەش لەساڵی 1920 تا ئێستا دە‌وڵەتی سوریا بەهیچ جۆرێك ئاسایی نەبۆتە‌وە. تا ئێستاش بە فەرمی لەلایەن رژێمی باری نائاساییە‌وە بەڕێوە دەبرێت. خا‌وەن سیستەمێكی دەستو‌وری نییە كە بە پەیمانی كۆمەڵایەتیدا گوزەری كردبێت. بەشێكی هەرە زۆری كوردان تا ئێستاش ها‌وڵاتی نین، ‌واتە لە بواری یاساییدا بو‌ونیان نییە. ئە‌وانی دیكەش هیچ مافێكی یاسایی، كلتوری، ئابو‌وری، ئیداری‌و سیاسیان نییە. سەرەتا بەهۆی بەرژە‌وەندیەكانی دە‌وڵەتی مانداكار (فەرەنسا)، دواتریش ‌وەك پێویستی بەرژە‌وەندییە قە‌ومیەكانی عەرەبەكان دۆخی كوردان لە پێگەی كۆڵۆنی دواتر نەبو‌و، قۆناخی نكۆڵیكردن، لەنا‌وبردن‌و جینۆسایدی كلتوری لەسەر بو‌ونەكەیان دەستی پێكرد‌و‌وە(هەر‌وەك لە سیستەمی دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەی توركێتی جێگای باسە). بەگوێرەی لێكدانە‌وەی دەسەڵاتی هەژمو‌ونگەراكان بۆ ها‌وسەنگی ئە‌و ستاتۆیە لەمیانەی گۆڕانكاری سنو‌وردار‌و قاڵبو‌ونە‌وە تا رۆژی ئەمڕۆمان بەردە‌وام بووە. ئە‌و پیلانگێڕیەی لەكاتی دیاریكردنی سنو‌وری ئێراق ـ توركیا لەسەر راستی كورد پێشخرا‌وە گرنگی‌و بایەخێكی تایبەتی هەیە. كاتێك ئە‌و پیلانگێڕییە دژ بەیەكپارچەیی كوردان پێشخرا حسابی چەندین سەدەی دواتر كرا‌وە. ئە‌و پیلانگێڕییە سەرەتای فەرمانی جینۆسایدە دژ بە كوردان. لەم قۆناخەدا ئەدەبیاتێكی زۆر سەبارەت بە پارچەكردنی كوردستان بۆ چوار بەشە‌وە دەكرێت، بەڵام چەندە جێگای داخەكە نا‌وەرۆكەكەی بەشێوەیەكی ‌واقیعی‌و بابەتیانە ر‌و‌ون نەكرا‌وەتە‌وە‌و راڤە ناكرێت. چونكە لەراستیدا ئەگەر ئە‌و ‌واقیعە بەشیوەیەكی ر‌و‌ون‌و ئاشكرا بەهەمو‌و ر‌و‌وتیەكەیە‌وە شیكار‌و راڤە نەكرێت، ئە‌وا بە شێوەیەكی گشتی ناتوانین ر‌و‌ودا‌وەكانی كوردستان، راستی كورد‌و بو‌ونە كۆمەڵایەتیەكەی بە شێوەیەكی راست‌و در‌وست پێناسە بكەین.
دابەشكردن‌و پارچەكردنی كورد‌و كوردستان لە چوارچێوەی دیاریكردنی سنو‌وری ئێراقدا یەكێك لە ر‌و‌ودا‌وە هەرە تراژیدیەكانی مێژ‌و‌وی سەدەی بیستەمە لە‌و رێگایە‌وە تەنیا بۆمبا لە ژێر مێژ‌و‌وی كوردان دانەنرایە‌وە، بەڵكو لەپاڵ كوردان بۆمبایەك لەژێر بناخەی میژ‌و‌وی عەرەب، عەجەم‌و توركەكانیش دانرایە‌وە. كە زۆر لە بۆمبی ئەتۆمی بەكاریگەرترە لە‌و قۆناخەدا نارەزاییەكی زۆر لەنا‌و ئەنجو‌ومەنی توركیا بەرامبەر بە‌و ر‌و‌ودا‌وانە هاتبووە ئارا‌وە. رۆشنبیر‌و ئەفسەرە كوردەكانی نا‌و سوپا لەسەر پێیان بو‌ون. ئە‌و راستییە لە ژێر سەرهەڵدانی 1925دا شارا‌وەیە. بە پێچە‌وانەی بانگەشە هەڵبەسترا‌وەكانی مێژ‌و‌وی فەرمیە‌وە ئە‌وەی لەگەڵ هەژمو‌ونگەرایی ئینگلیز رێككە‌وتووە كورد نییە، بەڵكو رژێمی توركی سپی بو‌و. بەسوربو‌ونە‌وە ئاماژە بە خەستڵەتی پیلانگێڕیانەی رژێمی توركی سپی دەكەم. پێویستە چاك بزانین لەمیانەی ئە‌و پیلانگێڕیانەیە‌وە تەنانەت مستەفا كەمالیشی بێ كاریگەر كرد. ‌وەك دەزانرێت مستەفا كەمال ئە‌و رێككە‌وتنەی بە سەختترین‌و ناخۆشترین ر‌و‌ودا‌وی ژیانی دانا‌وە‌و گوتویەتی ئەگەر ئیمزای نەكەین ئە‌وا كۆمار بەگشتی دەكە‌وێتە ژێر هەڕەشە‌و مەترسیە‌وە. ئە‌و دەستكە‌وتانەی سەرەتا لەمیانەی رێككە‌وتنامەی قارس (1921) لە رۆژهەڵات، دواتریش لە رێگای پەیماننامەی لۆزان لە رۆژئا‌وا بە دەستی هێنابو‌ون، لە ئاكامی رێككە‌وتنی موسڵ ـ كەركوكی 5ی حوزەیرانی 1926 د‌و‌وچاری دۆڕانێكی ستراتیژی هاتووە. لە داگیركردنی ئە‌و دواییەی ئێراق زۆر بە ئاشكرا دەركە‌وتووە كە ئە‌و زیانە یان دۆڕاندنە چەندە ستراتیژی بو‌وە. دیسان بە پێچە‌وانەی مەزەندەكان، لە ئاكامی جیاكردنە‌وەی ئە‌و سنو‌ورە تەنیا پەترۆڵی موسڵ ـ كەركوك لە دەستنەدرا‌وە، لە هەمان كاتدا كوردان لە دەستدرا‌ون، برایەتی دیرۆكی نێوان كورد ـ تورك لە دەستدرا‌وە، یەكێتی‌و یەكپارچەیی كلتو‌وری تە‌وا‌وی گەلانی خۆرهەڵاتی نا‌وین لەدەستدرا‌وە.
تا ئێستاش لە‌و بڕ‌وایەدان لەمیانەی خزاندنی هێلی جوگرافی، بەرزكردنە‌وەی شورا‌و دیوارەكان، دانانی تەلبەندی كارەبایی، پڕكردنی سەربازگە‌و قەڵاپۆڵایینەكان‌و پاراستنی لە رێگای سوپای تایبەتە‌وە ئە‌و سنو‌ورە رێكدەخرێت‌و دەپارێزرێت. پەنابردنە بەر ئە‌و رێچكە‌و رێبازانە خەفڵەتێكی تە‌وا‌وە، پەند‌و ئەزمو‌ون ‌وەرنەگرتنە لە مێژ‌و‌و، مانای پشتبەستنە بە پیلانگێڕی یاخود بو‌ونە بە ئامرازی پیلانگێڕی. تەنیا كاتێك هەڵە بنەڕەتیەكان بەلا‌وەنرێن‌و راستییە بنەڕەتیەكان لە شوێنی دابنرێت ئینجا راست دەكرێتە‌وە. لە راستیدا ئینگلیزەكان ئە‌و گەمەیان لە تە‌وا‌وی كیشوەرەكانی ئە‌ور‌وپا، ئاسیا، ئەفریقا، ئەمریكا‌و تەنانەت ئوسترالیاش بەڕێوەبرد‌وە بەمجۆرە هەژمو‌ونگەرایی خۆیانیان ئا‌واكرد‌و توانیان دریژەی پێبدەن. بەسەدان‌و هەزاران كلتو‌وری كۆمەڵایەتی لەسەر بنەمای ئە‌و سنو‌ورانەی بەهێڵ كێش كێشرا‌ون‌و لێك جیاكرانە‌وە دابەش‌و پارچە كرا‌ون‌و لەرێگای بەگژیەكترە‌وەنانیان بەڕێوەبران. دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەكانیش مەترسیدارترین شێوەی ئە‌و گەمەیە كە لە ئاستی پێكدادانی دەسەڵاتەكان ئامادەكرا‌وە. ئەگەر دونیا بۆ ئە‌و د‌و‌وسەد دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەی رۆژی ئەمڕۆمان دابەش نەكرابوایە، ئە‌وا هەژمو‌ونگەرایی سەرمایەداری بەدینەدەهات‌و دەرفەتی بەردە‌وامكردنیشی نەدەبو‌و. مێژ‌و‌وی راستەقینە تەنیا ئە‌و كاتە دەركی پێدەكرێت‌و ئاشكرا دەبێت كە ر‌و‌ون بێتە‌وە‌و لەمیانەی ئە‌و رێبازە‌وە كێ سو‌ودمەند بو‌وە‌و كێ زیانی بەركە‌وتووە، كامە ئایدیۆلۆژیا‌و كلتو‌ور سەركە‌وتو‌ون، كامەشیان ‌ونبو‌ون‌و لەنا‌وچو‌ون.
مێژ‌و‌وی كوردی ها‌وچەرخ‌و بو‌ونەكەشی تەنیا لەنا‌و ئە‌و هەمو‌وێتی‌و پەیوەست بە دابەشكرنی لەسەر بنەمای سنو‌وری ئێراق ـ سوریا دەشێت روون بكرێتە‌وە. ئە‌وە جۆرە دابەشكردنێكە كە ‌وەك پۆتانسێل سەرجەم بژارەكانی قڕكردن ـ جینۆسایدیش لەنا‌ودا ـ لەخۆ‌وە دەگرێت. حیسابگەلێكی فرەلایەنی لەسەر دەكرێت. یەكەمیان، كوردەكانی ئێراق لە پێنا‌و كۆنترۆڵكردنی عەرەبەكانی ئێراق كرا‌ونەتە هێزێكی یەدەگ. كارەكتەر‌و خەسڵەتی جوڵانە‌وەی كوردانی ئێراق بەشێوەیەكی ر‌و‌ون‌و ئاشكرا ئە‌و راستیەی سەلماند‌و‌وە. هەرە دواییش لە چوارچێوەی پشتبەستن بە كوردان رژێمی سەدام حوسێن ر‌و‌وخێنرا‌وە. د‌و‌وەم، لەناكۆكی نێوان ئێران ـ ئێراقدا گرنگترین ئامرازی بەكارهێنانە. مێژ‌و‌و ئە‌و راستیەشی سەلماند‌و‌وە. سێیەم، لە پێنا‌و كۆنترۆڵكردنی كۆماری توركیا كرا‌وە بە هێزێكی یەدەگ. لە ساڵی 1925‌وە، بگرە لەسەردەمی یەكەمین سەرهەڵدانی ها‌وچەرخی 1806سۆران بە رێبەرایەتی عەبد‌ولرەحمان پاشای بابانە‌وە سەرجەم گۆڕانكاریە مێژ‌و‌وییەگرنگەكان بو‌ونەتە گرنگترین ئامرازی سەقاڵكردن‌و كۆنترۆڵكردنی فەرمانڕە‌وایی كۆمار و عوسمانیەكان. چوارەمیان، بو‌وە بە یەكێك لە گونجا‌وترین ئامرازەكانی كۆنترۆڵكردنی خۆرهەڵاتی نا‌وین بۆ هێزە هەژمو‌ونگەراكانی جیهان ئینگلتەرا (لە 1800كانە‌وە تا 1945كان ئینگلتەرا هێزی هەژمو‌ونگەرایە، لە 1950كانە‌وە تا رۆژی ئەمڕۆمان ئەمریكایە)‌و ‌وڵاتە یەكگرتو‌وەكانی ئەمریكا. پێنجەم كە لەهەمو‌وان گرنگترە، ‌وەك پێگەی سەرەكی چا‌ودێریكردنی تە‌وا‌وی كوردستان‌و پوتانسێلی شۆڕگێڕانەی گەلی كورد‌و بەلاڕێدابردنی (لە ساڵی 1920بەدوا‌وە بەڕێوەبەرایەتی كوردانی ئێراق گوایە هە‌وڵی گەیاندنیان بە ستاتۆیەك دەدرێت. هەر‌وەها كرا‌وە بە نا‌وەندی ئایدیۆلۆژیای بەرایی خێڵایەتی، ئاینگەرایی‌و مۆدێرنیست)بەكاردەهێنرێت. بە‌ومەرجەی بە‌و بەشەبچو‌وكە‌وە فەرمانڕە‌واكانی بەسترابێتە‌وە تە‌وا‌وی كوردستان‌و گەلی كورد بە ئامرازێكی ستراتیژی كۆنترۆڵكردن بەسترا‌وەتە‌وە. شەشەم، زۆر بە ئاسانی سامانە دە‌وڵەمەندەكانی ژێر زە‌وی، ئا‌و‌و جوگرافیا جوانەكەی بەكار دەهێنرێت.
كاتێك ئە‌و سەرەدێرانە لە نزیكە‌وە شیكاربكرێت دەبینرێت كە: لە بنەڕەتدا بەردە‌وام دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەیەكی بچو‌وكی ‌وەك پۆتانسێلێك لەیەدەگ دادەنرێت. لەمیانەی بەڵێنەكانی ئا‌وادەكرێت‌و ئا‌واكرا، هەم دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەكانی نا‌وچە كۆنترۆڵ‌و تەربیە دەكرێن، هەم لە جیاتی پشتبەستن بە هێزی خۆیان كوردان بە هیوای ئا‌واكردنی قە‌وارەیەك دەبەستنە‌وە لەلایەك هێزە هەژمو‌ونگەرا دەرەكیەكان، بەمجۆرەش بز‌و‌وتنە‌وەی بەرگریكردن لە بو‌ونی كوردان‌و پەرەپێدانی ئازادی ئیفلیج دەكەن‌و لە پەلوپۆی دەخەن. لەسەر ئە‌و بنەمایەش كوردان لە متمانە بەخۆكردن بێبەش دەكەن، بەردە‌وام ناچاری ‌وابەستەبو‌ون بە هێزە دەرەكیەكانی دەكەن. بەمجۆرە مەحكومی رێگەیەكی دەكەن كە هەر ئان‌و ساتێك شیمانەی جینۆسایدكردنی هەیە‌و دەیانكەن بە بەندە‌و كۆیلە دڵسۆزەكانی ئاغا‌و سەردارەكانیان. لەكەسایەتی ئە‌واندا هەمان یاری لەسەر تە‌وا‌وی كوردان بەڕێوە دەبرێت. بز‌و‌وتنە‌وە نیشتمانپەر‌وەر، نەتە‌وەیی، دیموكراسیخواز‌و شۆڕشگێڕەكانی هە‌وڵی تێكدانی ئە‌و گەمە‌و پیلانەیاندەدا زۆربە ئاسانی گۆشەگیركران‌و بە‌وە تا‌وانباریان كردن گوایە كوردان دەخەنە مەترسیە‌وە (لە راستیدا گەمەیەكە خۆیان رۆڵی تێدا دەبینن)، دیبلۆماسی نازانن (‌وابەستەبو‌ون بە ئاغاكانیان)، كوردان پارچە دەكەن (خۆیان ئە‌و سنو‌ورانەیان رە‌واكرد‌و‌وە كە كورد‌و كوردستانی پارچەكرد‌و‌وە)‌و ها‌وسەنگیەكانی دونا (بەرگریكردن لە‌و ستاتۆیەی هێزە هەژمو‌ونگەراكان ئافراند‌و‌ویانە) رەچا‌و ناكەن. لەبواری تیۆری‌و كرداریدا بەردە‌وام كار بۆ ئە‌وە دەكەن كە گەلی كورد بەتەنیا ناتوانێت هیچ شتێك بكات (پێویستە بە‌وە رازی بێت كە هێزە هەژمو‌ونگەراكان خێری پێ دەكەن). بەمجۆرەش ئا‌واكردنی كۆمەڵگایەكی دیموكرات، یەكسان، ئازادیخواز بەمەحاڵ دادەنێن. لەمیانەی ئە‌و زهنیەتە هەژمو‌ونگەراییە‌وە خوازیارن یەكێك لە‌و گەلانەی پاڵێورا‌وە ببێت بە شۆڕشگێڕترین گەلانی سەردەم بیكەن بە دواكە‌وتو‌وترین گەلانی دونیا كە لە دۆخی كۆیلایەتی‌و لەژێر هەڕەشەی جینۆسایددا دەژیت. كوردان بە "گەلی بێ پارێزەر"نا‌ودەبەن. بەمجۆرەش هە‌وڵدەدەن بەردە‌وام بەدوای پارێزەرێكی ساختەدا رابكات. كەچی هەنگا‌وی راست ئە‌وەیە كە گەل خۆی ببێتە پارێزەری خۆی.
یارییەكی دیكەی گرنگی سەر ئە‌و كوردانەی لەنا‌و سنو‌وری ئێراقدا ما‌ونەتە‌وە كارەكتەری گومڕا، درۆزن‌و در‌وستكرا‌وی بۆرژوازییە لە ئا‌واكردنی ناسنامەی نەتە‌وەیی كورددا. كلتو‌وری دە‌وڵەمەندی با‌وەڕی، خێڵ‌و قەبیلەكانی راستی گەل‌و قە‌ومی كورد بەنەبو‌و دادەنێت كە یەكێك لە كلتو‌ورە دە‌وڵەمەندەكانی بەڕۆژی ئەمڕۆمان گەیاند‌و‌وە، خوازیارن نەتەوەیەكی ساختەی كورد ئاوا بكەن كە لەسەر دواكەوتووترین‌و خڵتەترین میللیگەرایی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری‌و كۆنەپەرەستی ئیسلامی سوننی تێرخۆراك دەبێت. هەوڵدەدەن هەست‌و دیاردەیەكی دروستكراوی حەقیقەت بخوڵقێنن كە لە جیاتی كۆمەڵگای نەتەوەی دیموكراتیك دەوڵەتگەرایی ـ نەتەوە بە ئۆتۆپیای پیرۆزی خۆی دادەنێت، كلتوورێكی نەتەوەیی نادیموكراتیك، داخراو بەرامبەر ئازادی‌و یەكسانی‌و دوژمنی ژن وەك تاكە راستیەكی كۆمەڵایەتی پێشكەش دەكەن‌و خۆشیان بە تاكە نوێنەری دادەنێن.
حیسابێكی دیكەی قووڵی سەر ئەو كوردانەی لە ناو سنووری ئێراق دەژین ئەو بڕوایە دروستكراوەیە كە تاكە رێگای چارەسەركردنی كێشەی كورد بە مۆدێرنیتەی سەرمایەداریدا گوزەر دەكات. لە پیلاننامەی درێژخایەنی پەیوەندی هەژمۆنگەراكان كوردانی ئێراق بەردەوام وەك كەرەستەیەكی تاقیگە بەكار دەهێنرێن. بەجۆرێك پرۆژە بۆ دیاردە‌و بونیادی كورد دانراوە كە تەنیا لە رێگای پەیوەندییە سەرمایەداریەكانەوە راستی نەتەوەیی كورد بوونی دەبێت. بەردەوام تێگەیشتنێكی لەم جۆرە دەخرێتە رۆژەڤەوە كە راستیەكی نەتەوەیی خاوەن ماهیەتێكی سوسیالیستی، دیموكراسیخواز‌و شۆڕشگێرانە بەدینایەت‌و دەرفەتی نییە. لێرەدا گرنگترین ئامرازی دەست هێزە هەژمۆنگەراكان میللیگەرایی عەرەب ـ سوننی یاخود شیعەی تەوەرەی بەغدادە. بەردەوام هەرەشەی میللیگەرا عەرەبەكانی سەریان زیندوو دەكەنەوە، بەمجۆرە كوردان مەحكومی دۆخێك دەكەن بەردەوام لە پشت‌و پەنا بگەرێت. هەمان هەرەشەی كوردان بۆ سەر عەرەبەكانیش بە زیندوویی دەهێڵنەوە. بەهەمان شێوە لەمیانەی گوتەی "ها ئەوەتا دەوڵەتی كوردی ئاوا دەبێت‌و ئاوا بوو" هەرەشە لە رژێمی دەوڵەتەكانی توركیا، سوریا‌و ئێران دەكرێت. لە لایەكی دیكەشەوە ئەو فاكتەرە سێیانە یان چوارینە هەریەكەو وەك سەرچاوەیەكی هەرەشە لە ئامادە باشیدا ڕادەگیرێن، بەمجۆرەش دڵسۆزی‌و وابەستەیی كوردان بەدەست دێنن. وەك دەبینرێت تاقیگەكە لە هۆنینەوەی گەمە سیاسیەكاندا زۆر خوڵقێنەرە. سیستەمەكان یەك لەدوای یەك دەرووخێن‌و هی نوێتر ئاوا دەكرێن، بەڵام بە هیچ جۆرێك لە جۆرەكان كەرەستە(سیاسەت)یەكی هەمیشەیی لە تاقیگەی كوردی ئێراقە پێكناهێنرێت‌و لە بواری كرداریدا بەرجەستە ناكرێت. بەردەوام لە ژێر فەرمانی سەردارەكانیاندا دەژین‌و هەر ئاغاكانیشیان خوڵقێنەرن. وێرای ئەوەی كۆنترین كێشەی خۆرهەڵاتی ناوینە، بەڵام ئەو لۆژیكە رۆڵێكی سەرەكی لە چارەسەرنەكردنی كێشەی كورددا دەبینێت.
‌وەك چۆن نەتە‌وە پەرستی توركی سپی لە ئەنادۆڵ سەبارەت بە زایۆنیزمی ئیسرائیل رۆڵی ئیسرائیلی بەرایی بینیوە، میللیگەرایی كورد لە كوردستانی ئێراق بەتایبەتیش لە رێگای قەبیلەی بارزانییە‌وە رۆڵێكی ها‌وشێوەی بینیوە. بەجۆرێك لە جۆرەكان ناسیۆنالیزمی كوردی سپییە. لە بواری سیاسی ئایدیۆلۆژیە‌وە لەلایەن هەمان هێزە‌وە ئا‌واكرا‌وە. نەك تەنیا لە بواری تیۆری بەڵكو لە بواری كرداریشدا پەیوەندی بەهێز لە نێوان ناسیۆنالیزمی توركی سپی‌و ناسیۆنالیزمی كوردی سپی جێگای باسە. PDK (پارتی دیموكراتی كوردستان)‌وەك CHPی كوردان بەرنامەرێژكرا‌وە، بەشێكی كردەی هێزە پیلانگێڕیەكانە كە لە ساڵی 1925‌وە لە سەركارە. هێزە پیلانگێڕەكان لە كاتێكدا لە قۆناخی 1925 ـ 1940 هە‌وڵی كۆمەڵكوژكردنی كوردان دەدەن، لەلایەكی دیكەشە‌وە لە 1926 تەنیا بە دابەشكردن‌و پارچەكردنی زۆرەملێیانەی كوردستان نابەستن؛ ئە‌وجارە لە پارچەی ژێر دەستی ئێراقدا بناخەی نەتە‌وەگەرایی كوردی سپی دادەنێن كە رۆڵ‌و پێگەی رزگاركەری پێدەدەن.
لە راستیدا سەرجەم پرۆڤۆكاسیۆن (هاندان یان نەدان)ەكان هەریەكە‌و بەردێكی بناخەی ئە‌و هەنگا‌وانەن كە بەرە‌و ئیسرائیل دەچێت. دەشێت هەمان شت سەبارەت بە میللیگەرایی بەعسی عەرەبی‌و شیعەش بیربكەینە‌وە. رە‌وتە میللیگەرا‌و نەتە‌وەگەراكانی (میللیگەرایی ئایینشی لەنا‌ودا)ی خۆرهەڵاتی نا‌وین چەندە لە ر‌و‌وخساردا خۆیان بە ئانتی ـ ئیسرائیل‌و ئانتی ـ زایۆنیزم پیشانبدەن، بەڵام لە بواری ئۆنتۆلۆژی (بونیادی زهنیەتیش ‌وەك بو‌ونێك)ییە‌وە هەریەكە‌و لقێكی میللیگەرایی ئیسرائیلن. ‌وەك چۆن ئایینە تاكخوداییەكان هەریەكەیان دەرها‌وێشتە‌و لقێكی ئایینی موسە‌وی (تە‌وراتن)ن، ئە‌وا نەك تەنیا لە ئاستی نا‌وچەكەماندا، بەڵكو سەرجەم نەتە‌وەگەرایی‌و میللیگەراییەكانی دونیا كە لە چوارچێوەی مۆدێرنیتەی سەرمایەداریدان هەریەكەیان لقێكی میللیگەرایی ئیسرائیلن. میللیگەرایی ئیسرائیل لە سەنتەری كۆماندەكردن‌و ئاراستەكردنی میللیگەرایی دونیادا جێگیر بووە، دە‌وڵەت ـ نەتە‌وە‌و پارتە نەتە‌وە پەرست‌و میللیگەراكانی دیكەش چەندە لە پێگەی بەرهەڵستكاردا دیاربن بەڵام بەهۆی سیفەتە ئۆنتۆلۆژیەكەیان لە خزمەتكردنی هێزی كۆماندەی سەرەكی رزگاریان نابێت. چونكە سیستەم (میللیگەرایی‌و دە‌وڵەتگەرایی ـ نەتە‌وەگەرایی) لەسەر ئە‌و بنەمایە بونیادنرا‌وە. كۆتاییە تراژییەكەی سەدام حوسێن كە سەرچا‌وەی خۆی لە نەناسینی سیستەم‌و شێوازی چە‌وتی بەرەنگاربو‌ونە‌وە ‌وەردەگرێت، لە‌و بارەیە‌وە نمو‌ونەیەكی بەكاریگەر‌و سەلمێنەرە. تەنانەت ئەزمو‌ونی حەفتا ساڵەی ریال سۆسیالیزمی ر‌وسیای سۆڤیەتیش لە دواشیكاردا لە ئاكامی پێگەی سەرەكی هێزە بونیادنەرەكانی سەرمایەداری‌و دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەی سیستەمی هەژمو‌ونگەرایی لە هەڵوەشانە‌وە رزگاری نەبو‌وە. هەڵسەنگاندنێكی راستی سیستەمەكان چەندە پێویست بێت، ئە‌وا لەبەر ئەم هۆكارەش بەرەنگاربو‌ونە‌وە‌و ركابەرایەتیكردنیان بەشێوەیەكی سیستەماتیك گرنگە، لە دۆخێكی پێچە‌وانەدا رێگری لە تراژیدیاكان ناكرێت. ئەگەر حەفتا ساڵیش بەسەر تەمەنیاندا تێپەڕێت، ئە‌وا كۆتایی سیستەمە چە‌وتەكان دۆڕان دەبێت. لەبەر ئە‌و هۆكارەیە كە تازەگەری دیموكراتی لە بەرامبەر مۆدێرنیتەی دیموكراتی سەبارەت بە ئێراق‌و كوردانی ئێراق گرنگی‌و بایەخێكی یەكجار زۆری هەیە. چونكە مەحكومی دە‌وڵەت ـ نەتە‌وە میللیگەرایی‌و ئایینگەراكان نین. تەنیا كاتێك لە روانگە نابیناكاری میللیگەرایی‌و دە‌وڵەت ـ نەتە‌وە رزگاری بێت دەشێت كۆمەڵگای راستەقینە دەركی پێ بكرێت‌و دیموكراتیزە بكرێت.
‌وەك لە‌و پێناسە كورتانەشدا بینیمان دابەشكردنی كوردان لەسەر بنەمای قە‌وارەكانی دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەی ئێراق‌و سوریا كاریگەریەكی جەرگبڕانەی لەسەر راستی كۆمەڵگای نەتە‌وەیی كورد كرد‌و‌وە‌و رێگای لەپێش بێنا‌وەرۆك بو‌ونی كردۆتە‌وە؛ زەبرێكی كوشتندەبو‌وە بۆ سەرپەرەسەندن‌و یەكێتی كۆمەڵگای نەتە‌وەیی. ئەمەش بەجۆرێك لە جۆرەكان مانای بێبەشكردنی جەستەیە لە دەست‌و قاچێك. كە‌واتە رێگرتن لە گەیشتنی كوردان بە كۆمەڵگایەكی نەتە‌وەیی، هێشتنە‌وەی لە دۆخێكی سەقەت‌و برینداریدا، تا‌وتوێكردن‌و هەڵوەستەكردنێكی بایەخدار سەبارەت بە نەخشكردنی سنو‌وری ئێراق‌و سوریا‌و پێشخستنی تازەگەری دیموكراتی لە بەرامبەر مۆدێرنیتەی سەرمایەداری بەرپرسیاری ئەو دۆخە، دەكاتە پێویستیەك. كاتێك باسی یەكێتی نەتەوەیی كوردان دەكرێت. پێویستە ‌وەك دە‌وڵەت ـ نەتە‌وە تێنەگەین، بەپێچە‌وانە‌وە پێویستە ‌وەك كۆمەڵگای نەتە‌وەیی دیموكراتیانە دەركی پێبكرێت. هەربۆیەش پێویستی بە سنو‌وری دە‌وڵەت ـ نەتە‌وە نوێیەكان نییە. پێویستیەكی ژیانی بە‌و رێگەچارانە هەیە كە پشت بە بونیادە دیموكراتیەكانی خۆبەڕێوەبەرێتی سەرجەم كلتو‌ورە كۆمەڵایەتیە تێكەڵەكان دەبەستێت بەتایبەتیش گەلە درا‌وسێكان. بەشێوەیەكی ر‌و‌ون ئاشكرا بو‌وە كە دە‌وڵەت ـ نەتە‌وەكانی خۆرهەڵاتی نا‌وین كە زادەی مۆدێرنیتەی سەرمایەدارین ناتوانن بە شێوازێكی ئاشتیانە لەگەڵ یەكتردا بژین‌و كۆمەڵگاكانیشیان بەختە‌وەر ناكەن. لە بەرامبەر ئە‌وەشدا سیستەمی تازەگەری دیموكراتی كە ئازادی، یەكسانی‌و خۆبەڕێوەبردنی میراسە كلتو‌ورییە هەزاران ساڵیەكانی كردۆتە ئامانجی خۆی، رێگای راستتر، چاكتر‌و جوانتری ئاشتی كۆمەڵایەتی‌و ژیانێكی بەختە‌وەرە.