لەیادی 66ساڵوەگەڕی لەسێدارەدانی پێشەوا قازیی محەمەددا

Friday, 30/03/2012, 12:00

 





كاریگەریی هەژموونی رۆحییو ئەخلاقیی پێشەوا لە كۆماری دیموكراتی كوردستاندا

نووسینی: پرۆفیسۆر.ی. دكتۆر یاسین سەردەشتیی

" ئەگەر دادپەروەریی نەبێت دەسەڵاتدارەكان چین جگە لە جەردەو باندە گەورەكانی تاڵان" قەشە ئۆگستین.

نیگاركێشی ئیتالیی "ئامبرۆگیۆ لۆرێنزێتی Ambrogio Lorenzetti" لەنێوان ساڵانی 1337 بۆ 1339دا لەسەر سێ دیواری شاری سێینا"ٍSaina"لە ئیتاڵیا نیگارێكی كێشاوە. ئامانجی سەرەكیی ئەم تابلۆیە پێشاندانی كاریگەریی مەزنی جۆری فەرمانڕەوایەتییو ئاكاری فەرمانڕەواكانە لەسەر ژیانی خەڵكو رەوشی كۆمەڵگا. لە بەشێكی تابلۆكەدا، كە هێمایە بۆ دەسەڵاتێكی چاك، فەرمانڕەوایەكی شكۆمەند دەبینین كە بەرگێكی جوانی پۆشیوەو لەسەر تەختی دەسەڵات دانیشتووەو چەند كەسێكی بەدەورەوەیە كە هێمان بۆ فەزیلەتە مەزنەكانی وەك دادپەروەریی، ژیریی، بوێریی، بەخشندەیی..هتد، كەمێك لەخوار ئەوانەوە، كۆمەڵە خەڵكێك وەستاون كە گوریسێكی درێژیان بەدەوردا هاتووە كە بە مەچەكی فەرمانڕەواكەوە بەستراوە كە هێمایە بۆ هاوبەستەگییو پەیوەندیی ئۆرگانیی نێوان دەسەڵاتدارو خەڵك، ئەو پەیوەندییەی كەلەم تابلۆیەدا بەئاشكرا كاریگەریی ئەرێیی بەسەر ژیانی خەڵكی شارو لادێ وە روونكراوەتەوە، بەوەی پیشەگەرەكان خەریكی كاری رۆژانەی خۆیانن، ئەشرافەكانی شار بە گالیسكە قەشەنگەكانیانەوە لە هاتوچۆدان، بارزرگانان بازاڕیان گەرمەو بە مامەڵەوە سەرقاڵن، لاوان بەگوڕو تینێكی زۆرەوە خەریكی چالاكیی ژیانن، ژنانی لادێ رێكپۆشنو بەرازەوانەكان بەرازی خرپن دەنێرنە شار بۆ فرۆشتن، جووتیارانیش خەریكی دروێنەی بەرهەمە كشتوكاڵییەكانیانن، ئەم بەشەی تابلۆكە بە فیگەرێكی باڵدارەوە هەڵواسراوە كە هێمایە بۆ فریشتەی دڵنیاییو ئارامییو ئاسایشی راستیینە.
لە بەشەكەی دیكەی تابلۆكەدا كە هێمایە بۆ دەسەڵاتێكی خراپ، فەرمانڕەوایەكی بەدفەساڵی تۆقێنەر دەبینین بە چەند كەسێك دەورەدراوە كە هێمان بۆ پارەپەرستییو لوتبەرزییو دڵڕەقیی، لەم تابلۆیەدا شار لەژێر داگیركاریی سەربازییدایەو دیهاتەكان وێرانو بێبەرهەمو چۆلأو خاپوورە، ترسسالاریی باڵی بەسەر سەرجەم وڵاتدا كێشاوە، ئەم بەشەی تابلۆكە لەلایەن فیگەری ترسەوە هەڵگیراوە كە لەژێریدا نووسراوە:" لەبەرئەوەی هەركەسەو بەدوای قازانجی خۆیەوەیەتی، لەم شارەدا دادپەروەریی كەوتۆتە بەر زۆرداریی بۆیە كەس بێترس لەژیانی خۆی بەم رێگایەدا تێناپەڕێت، لەبەرئەوەی لە دەرەوەو ناوەوەی دەروازەی شاردا تاڵانی هەیە."
ئامانجی ئەم باسە هێنانەكایەی گەنگەشەیەكە لەمەڕ كاریگەریی هەژموونی رۆحییو ئەخلاقیی پێشەوا قازیی محەمەد لە كۆماری كوردستاندا ، ئەو كۆمارەی مۆركێكی قووڵی لە ژیانو ئەخلاقی سیاسیی كوردستانو ناوچەكە دا كە وێڕای هەموو ئەو هەوڵانەی بۆ سڕینەوەی دراوە تادێت لایەنە رووناكو پرشنگدارەكانی روونتر دەردەكەوێت. مەبەستی ئەم وتارە قسەكردنە لە جۆری ئاكارو ئەخلاقی پێشەوای ئەم كۆمارە میللییەی كوردو بەشدارییەكی جیدییە لەو دیالیكتیكەی دەمێكە سەبارەت بە پەیوەندیی ئەخلاق بە سیاسەتەوە لەگۆڕێدایە، ئەو ئەخلاقەی، باوكانی فەلسەفەی سیاسیی لە یۆنانی كۆندا كردوویانەتە بنچینەی هەرە سەرەكییو پێویست لە رێبەرانی سیاسییداو پیادەكردنیشیان لە بواری دەسەڵاتو حوكمڕانێتییدا كردۆتە بابەتێكی تەواوكارییو بنەڕەتیی، جگە لەوەی كە خولیای هێندێك لەو فەیلەسوفانەو هەروەها بیرمەندانی سیاسییو كۆمەڵایەتیی لە قۆناغە مێژووییەكانی دواتردا گەیشتووەتە رادەی وێناكردنو نەخشاندنی پۆتۆپیا لەمەڕ كۆمارێك یان شارێك كە لەلایەن پێشەوایەكی داناو بەخلاقو بژاردەیەكی چاكەكارو رەوشتبەرزەوە فەرمانڕەوایەتیی بكرێتو دەسەڵاتێكی نموونەیی بهێنرێتەكایەوە كە بەختەوەری بۆ دانیشتووانەكەی بێنێتەدی. لێرەوە یۆتۆپیای كۆمارەكەی ئەفلاتونو خولیاكانی كۆنفۆشیۆس لە چین پێنج سەدە پێش زاین، هەروەها قەشە ئۆغستینو فارابی لە سەدەكانی ناوەڕاست،و تۆماس مۆر لە قۆناغی نوێدا بۆ هێنانەكایەی ئەو دەسەڵاتە نموونەنەییو(شارە چاكە)ی قسەیان لێوەكردووە، تێكڕایان بایەخێكی بنەڕەتییان بەو بابەتە داوە.
دیارە ئێمە لەم رووەوە ئاگامان لەو سەنتێزەشە كە لە درێژایی ئەم دیالێكتیكەدا هەوڵی جیاكردنەوەی بنەماكانی ئەخلاقی تاكی لە دەزگای دەوڵەت داوەو هەوڵیداوە لە بۆچوونێكی قازانجپەرستانەو هێزگەرایانەوە بڕوانێتە مەسەلەكەو بنەما ئەخلاقییە گشتییەكان نەكاتە مەرجو پێویستییەك بۆ دەسەڵاتدارو بەڕێوەبەرانی دەوڵەتو لەبنەڕەتەوە لەبەرچاویان نەگرێت، ئەوەی بەگشتیی لە گوتاری سۆفستائییەكانو پاشتر میكاڤیلییو پراگماتیستە هاوچەرخەكاندا رەنگدەدەنەوە. لێرەشدا ئەو پرسیارگەلە دێتە گۆرێ كە لەكاتێكدا مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی خاوەن ئەخلاق پێناسە دەكرێت ئایا سەرۆك و رێبەرایەتییگەلێكی بێ ئەخلاق دەتوانن بۆ هێنانەكایەی كۆمەڵگایەكی بەختەوەرو خۆشگوزەران ببنە پێشەنگ؟ ئەو دەسەڵاتانەی لەدەست بژاردەیەكی بێ ئەخلاقدایە كۆمەڵگا بەرەو كوێ دەهاژون؟ بەهاو بنەماو نۆرمی دەسەڵاتەكانیان چۆن دەبنو دەزگاكانی سیاسییو كارگێڕیی و فەرهەنگییان چ جۆرە تاكو كۆمەڵگایەك بەرهەمدێنێت؟..بێگومان مێژووی ئەزموونە سیاسییەكان زۆر باش وەڵامی ئەم جۆرە پرسیارانەی داوەتەوەو لە دەورانی رابردوودا، كاریگەریی ناوەندیی پێشەوای بەئەخلاقو سەرۆكی بێ ئەخلاقی لەسەر ژیانی خەڵكی وێناكردووە.
شایەنی باسە، بەهاو ئاكاری سەركردە مۆرێكی بنچینەیی لە سیستمی بەهای كۆمەڵگا دەدا. یەك لە پەندە ئینگلیزییەكان دەڵێت:"What Manchester say today, the rest of England says it tomorrow" واتە: ئەوەی ئەمڕۆ مانچستەر دەیڵێت، تەواوی ئینگلیز سبەینێ ئەوە دەڵێن. هەروەها كام لە ئێمە ئەو چیرۆكەمان لەبیر نیە كە سەبارەت بە پاشای فەرەنسا"لویسی چواردەیەم" وە دەگێڕێتەوە، كاتێك لویس لە شەوی ئاهەنگێكدا لە كۆشكەكەیەوە بەرەو لای میوانەكانی دەڕواتو بەهۆی بارینی بارانەوە دەرلنگی پانتۆڵەكەی هەڵدەكات، كە دەگاتە ئاهەنگەكە لەبیری دەچێت قەراغی پانتۆڵەكەی دابداتەوە، هەربۆیە بۆ سبەی شەو تەواوی ئاهەنگێڕان بە مۆدێلەكەی لویس پانتۆڵەكانیان كورت دەكەنەوەو لێرەوە مۆدێلی فەرەنسیی پانتۆڵ داكەوت كە تەنانەت دوای دوو سەدەش لەكاتی داگیركردنی فەرەنسا لەلایەن نازییەكانەوە، هێتلەر بەو هەموو زەبرو زەنگەوە نەیتوانی ئەو مۆدێلە بسڕێتەوە.
لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە مێژوویەكی دێرینی لە سایەی دیسپۆتیزمی رۆژهەڵاتییدا بردۆتەسەر، ئەو سیستمەی كە تێیدا "خوداو سەرۆكو نیشتمان"سێكوچكەی دەسەڵاتێكی رەهای ملهوڕی خۆبەپیرۆززانی توندوتیژو تۆقێنەری هێناوەتەبەر، ناكرێت رۆڵی سەركردە هەروا بە ئاسانیی تەماشابكرێت، ناكرێت لە پرۆسەی مێژوویی ناكامی گەلانو كۆمەڵانی خەڵكدا مەزنترین ئۆبالأ نەخرێتە ئەستۆی سەركردەو دەسەڵاتداران، ئەوانەی گەر بەد بووبێتن ئەوا تەواوی كایەكانی كۆمەڵگایان بە بەدكاریی خۆیانەوە گیرۆدەكردووەو گەر دادپەروەریش بووبێتن ئەوا سەردەمێكی زێڕیینیان بۆ رەعییەتەكانیان هێناوەتەدی كە لەمێژووی ناوچەكەدا نموونەی زۆر نیە. هەربۆیە جێی سەرسوڕمان نیە كە پێغەمبەری ئیسلام(د.خ) شانازیی بەوەوە كردووە كە "لەسەردەمی نەوشیروانی دادپەروەردا لە دایك بووە"!
لە قورئانی پیرۆزدا لە ئایەتی 33ی سورەتی نەمل دا،ئاماژە بە ئاسەواری بەدكامیی سەردارو پاشاوسەركردە پوچەلأو ستەمكارەكان بەسەر كۆمەڵانی خەڵكەوە دراوە و دەفەرموێت" گەر پاشاكان بچنە گوندێكەوە گەندەڵكاریی تێدا دەكەنو خەڵكە بەڕێزو نەجیبەكەی ریسواو زەلیل دەكەنو هەرواش دەكەن" . پێغەمبەری ئیسلام(د.خ) دەفەرموێت:"دوو توێژی ئۆمەتەكەم چاك بن ئەوا هەموو چاك دەبن، بەدیش بن ئەوا هەموو بەد دەبن. وتیان كێن ئەو دوو توێژە؟ فەرمووی دەسەڵاتدارانو زانایان". عەلی كوڕی ئەبوتالیب (س.خ) لە نەهج البلاغەدا وەسێت بۆ حەسەنی كوڕی دەكاتو دەفەرموێت:" گەر سوڵتان گۆڕا دنیاكەش دەگۆڕێت". هەروەها وەلیدی كوڕی هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك دەڵێت:" رەعییەت بە چاكەكاریی والی چاك دەبێتو بە گەندەڵكاریی والیش گەندەلأ دەبێت". جارێك سوفیانی سەوری دەچێتە لای خەلیفە ئەبوجەعفەری مەنسوڕو پێی دەڵێت:" من كەسێك دەناسم ئەگەر باش بێت ئەوا هەموو خەڵكی باش دەبنو خراپیش بێت ئەوا تێكڕایان خراپ دەبن، ئەبو جەعفەر وتی ئەو كەسە كێیە؟! وتی قوربان ئەو كەسە جەنابتی".ئیبن موقەفەعیش بڵاوبوونەوەی بێئەخلاقی لەناو كۆمەلأو گەندەڵبوونی خەڵك راستەوخۆ بۆ بێ ئەخلاقی دەسەڵاتداران گەڕاندۆتەوەو لەوبارەیەشەوە چەندین جار ئەبوجەعفەری مەنسوڕی لەوبارەیەوە بەئاگاهێنایەوەهەتا بەهۆی دركاندنی ئەو راستییەوە سەری تێداچوو. وەك ئەفلاتون دەڵێت گومانی تێدا نیە كە "بەڕێوەبردنی وڵات مەسەلەیەكە پێویستی بە هزری چاكترین عەقڵە مەزنەكان هەیە. چۆن دەتوانرێت كۆمەڵگایەك رزگاروبەهێز بكرێت گەر ژیرترینو داناترینو چاكترین پیاوەكانی رێبەرایەتیی نەكەن؟" هەروەها كۆنفۆشیۆس دەڵێت "كاتێك فەرمانڕەوا چاكەكارو رەوشتبەرز بوو، لەپێشدا دڵ گەل بەلای خۆیدا رادەكێشێت ئنجا دەوڵەت دەگرێتە دەست" هەروەها وتویەتی" ئەگەر فەرمانڕەوا بتوانیت ویژدانزیندوو جێی متمانەبێت، لەكاردا دڵسۆزو رێزداربێت، ئەوا بێ بەربەست پێشكەوتنێكی سەرنجڕاكێش بەدەستدێنێت تەنانەت گەر لە خاكی بەربەرستانیشدا بێت." جەمالەدینی ئەفغانیش دەڵێت: "ئەوانەی فەرمانڕەواییتان دەكەن چۆنبن، ئێوەش هەروا دەبن".
بەڕاستیی مێژووی كۆنو نوێ ئەم وتەیەی ئیمامی عەلیو هیشامی كوڕی عەبدولمەلیكو جەمالەدینی ئەفغانی سەلماندووە.لە مێژووی ئیسلامییدا كاتێك باس لە سەردەمی حەجاجی كوڕی یوسفی سەقەفی دەكرێت كە والییەكی ستەمكارو تۆقێنەری ئەمەویی بوو لە عێراق، باس لەوە دەكرێت كە رۆژانە خەڵكی یەكتریان دەبینی پێش هەموو شت هەواڵی ئەوەیان لەیەكتر دەپرسیی كە دوێنێ كێ كوژراوە؟ كێ گیراوە؟ كێ هەڵواسراوەو كێ تێهەڵدراوە؟. هیشامی كوڕی عەبدولمەلیك چونكە خۆی خەلیفەیەك بوو حەزی بە بێستاندارییو باغو باغات دەكرد، لە سەردەمی ئەودا قسەی سەرزاری خەڵكی ئەوەبوو كە چ باغێكی نوێ بنیاتنراوە؟ چ كارێزێكی نوێ هەڵكەندراوە؟و كام داری نوێ چێندراوە. هەروەها لەسەردەمی سلێمانی برای چونكە ناوبراو ئارەزوبازێكی عەجایب بوو، خەریكی بەزمی مەینۆشیو عاشقی كەنیزەكی باڵابەرزو گۆنائالأ بوو، بازاڕی كەنیزەك لە سەراسەری جیهانی ئیسلامییدا گەرم ببوو،خەڵكەكەش سەرقاڵی عەیشونۆشو كەنیزەكبازیی بوون. ئەو دەورانە لەسەردەمی خەلیفەی دادپەروەرو خواناس عومەری كوری عەبدولعەزیزدا بەشێوەیەك وەرچەرخا كە دەتگوت ئەو خەڵكە هیچ كات ئەوانەی پێشوو نەبوون، چونكە لە هەرلا باس باسی لەبەركردنی قورئانو بەرۆژووبوونو شەونوێژو عیبادەت بوو.لێرەشەوە تێدەگەین كە عەرەب بەخۆڕایی لەوبارەیەوە پەندی نەهۆنیوەتەوە كە دەلێن" خەڵك لەسەر ئاینی پاشاكانێتی"یا " باوك لە مالأ كەوتە تەپلألێدان لۆمەی منداڵەكانی مەكە لە بادان". یان سەعدی شیرازی وتویەتی " گەر لە باغی رەعییەت پادشا خواردی سێوێ هەتیوانی دەربار دارەكەی لە ریشەوە دەكێشن . كوردیش دەڵێت: " ئاو لەسەرچاوەوە لێڵە"، " گەورە ئاو دەڕێژێتو بچووك پێی لێدەخات"، " بێفەڕ كاروانێك كەر سەرقافڵەی بێت".
گەر تەماشای مێژووی ئێرانیش بكەین كە لەدوای هاتنی شەپۆلی خێڵە توركەكان لەسەدەی دەیەمی زایەنیو باڵادەستی كەلتووری خێڵەكایەتیی شمشێرو زۆرو ستەمو جەبرییەتو دەوارنشینی كە بۆ خەرمانی شارستانیی ئێرانی بوونە شێرەكوللە ، باشترین نموونە لەم رووە هەردوو سەردەمی نادرشای ئەفشار(1736-1747)و كەریم خانی زەندە(17550-1779). لەبەرئەوەی یەكەمیان دزێكی پەتییو ناكەسبەچەیەكی خوێنرێژبوو، سەردەمەكەی تێكڕا شەڕو شۆڕو تاڵانییو نائارامییو برسێتییو نەهامەتیی بوو،بەجۆرێك كۆمەڵانی خەڵك بە لێشاو ئێرانیان چۆڵدەكرد، راستە نادر بۆ خۆی لەسەر تەختێكی ناوازەی زێڕین دانیشتبوو كە لە هیندشتان بەتاڵانی هێنابووی، بەڵام كۆمەڵگای لەو پەڕی بێئۆقرەییو دڵەڕلوكێدا راگرتبوو، دوای مردنیشی جگە لە ریسواییو بەدناوی، شتێكی بەهاداری لێ بەجێنەما. كەچی پاش چەند ساڵێكی كەم و لەسایەی كەریم خاندا كە خانەدانێكی كوردی دادپەروەرو چاوتێر بوو، ئێران بووە نموونەی ئارامییو بوژانەوەو نەك خەڵكە راكردووەكەی پێشوو گەڕانەوە، بەڵكو بێگانەكانیش روویان لە ئێران دەكرد كە هێندێك لەوانە ئەوروپیی بوونو لە یاداشتەكانیاندا باسیان لە تایبەتمەندیی چاكەكارییو دادپەروەریی ناوبراو كردووەو هەمیشە توێژەرانو بایەخدارانو تێكڕای خەڵكیش بە چاوێكی رێزە ئاماژە بۆ سەردەمەكەی دەكەن. بەداخەوە پاش مردنی كەریم خانی زەند، دیسانەوە دەسەڵاتی ئێران كەوتە دەست بنەماڵەیەكی توركی خێڵی قاجار، كە شاكانی تاسەر ئێسقان نەخوێندەوارو زۆردارو گەندەڵكاربوونو شۆڕشی مەشرووتەخوازی لەسەرەتای ساڵی 1905دا دژی ناعەدالەتییو گەندەڵكاری حوكمی ئەم بنەماڵە قەوما بێئەوەی بتوانێت گۆڕانێكی رادیكالأ لەژیانی كۆمەڵگادا بێتە ئارا. دوای كاولكارییەكانی جەنگی یەكەمی جیهانییش، پاش ئەوەی كۆلۆنیالیزمی بەریتانی مەترسیی هەڵوەشاندنەوەی ئێرانی هاتەبەرچاو، كەوتەكار بۆ هێنانەپێشەوەی ئەفسەرێكی ناوەجاغی نەخوێندەواری زبردەست و ئەنجامدانی كودەتایەك لە ساڵی 1921دا، ئەو كودەتایەی زەمینەی بۆ دامەزراندنی حوكمێكی دیكتاتۆریی ئەو ئەفسەرە نەخوێندەوارە بەناوی بنەماڵەی رەزا پەهلەویی خۆشكردو قۆناغێكی مەترسییدارتر بۆ گەلانی ئێران لەسایەی رژێمێكی ستەمكارو گەندەڵكار هاتە ئاراوە، بەتایبەتی بۆ گەلی كورد، كە نەك هەر كەوتە بن تێلدڕكی سیستەمێكی رەگەزپەرستی فارسگەرا كە لە تەواوی ناسنامە میللییو كەلتورییەكانی دایدەڕنی، بەڵكو ئەو سیستمە لە سۆنگەی ستەمكارو تۆتالیتێر بوونی، تادەهات بنەما ئینسانییو كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگاو تاكی كوردیشی ریشەكێش دەكرد. ئەوستەمكارییەی كە عەبدولڕەحمان ئەلكەواكبی دەڵێت: دەردێكی گڵاوە لە هەموو پەتایەك كوشندەترە، لە ئاگر ترسناكترە، لە لافاو وێرانكەرترە، عەقلأ پەك دەخات، هۆشو بیر تێكدەدات، بینایی لێلأدەكا، لاوان هێڕٍو وێلأ دەكا، پیاو دەخەسێنێ، جەستە دەتەزێنێ، چاكان پەڕو بالأ دەكا، بەدكار كڵاولار دەكا، پیتو فەڕ باردەكا، پیشەوەر بێكار دەكا، رەنگی رووخسار زەرد دەكا، دڵان چەشنی بەرد دەكا، هەموو شت دەشێوێنێ، دنیا تاریك دەنوێنێ، ورە دادەبەزێنێ، متمانە ناهێڵێ، خەڵك چەواشە دەكا، مررۆڤ سست دەكا، كۆمەڵگا پەست دەكا، درۆو دووڕووییو فێلأو زەلیلیی برەو پێدەدا، راستگۆییو پیاوەتیی لەنێودەبات، گەندەڵیی بەنێو هەر كوچەو كۆڵانو ماڵكێدا دەكا، لەپێشدا ماڵەكانی چینەكانی سەرەوەو دواتر چینەكانی خوارەوەش چاو لەوان دەكەن. نە ناڕەزایەتیی، نە رەخنەی جیددیی، نە ئاشكرا كردنی راستییەكان، بەڵكو بێدەنگییو داپۆشینی كەموكورتییەكان. ئەم جۆرە سیستمە سێبەری نەزانو ناپاكانو كوڕی رۆژو پاشەڵپیسو چەپڵەكێشانە، دوژمنی قەستەسەری زاناو خەڵكانی رێزدارو خاوەن ویژدانە. هەوڵدەدات خەڵك بە مۆراڵی خۆی پەروەردە بكاتو وایان لێبكات پەی بە هۆكاری داماوییو نەهامەتیی خۆیان نەبەن، پیاهەڵدەرە ماستاوچییەكانیان بۆ داماڵینی بەرپرسیارێتیی لە ئەستۆی ستەمكارانی سیستمەكە كاردەكەنو ئۆباڵەكەی یان دەیخەنە ئەستۆی قەزاوقەدەر، یاخود دەیكەنە ملی رەشەخەڵكی هەژارو چەواشەكراوی قوڕبەسەر.بەڵام ئایا تاكەی ئەم كارەیان بەم شێوەیە بۆ دەچێتەسەر؟
دیارە چارەنووسی رەزاشای ستەمكاریش لەو حەتمیەتە بەدەرنەبوو كە سەرئەنجامی تێكڕای ستەمكارە بەدئەخلاقەكانیتری مێژوو بووە، چونكە پاش هەڵگیرساندنی جەنگی دووەمی جیهانیو داگیركردنی ئێران، ئەرتەشی شاهەنشاهی بێبەرگریكردن خۆی بەدەستەوەداو سەربازخانەكان كەوتنەبەر پەلاماری خێڵەكانو لەشكری راوروتی خەڵكی برسییو هەلومەرجەكە لە گرێژنەدەرچوو. هەلومەرجێكی وا كە بۆشاییەكی سیاسیی پێكهێنا، ئەو بۆشاییەی كە لە شاری مەهابادی مەڵبەندی موكریانی كوردستانی رۆژهەڵات، زەمینەی بۆ بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لەلایەن كوردێكی داناو دادپەروەرو بوێرەوە رەخساند كە قازیی محەمەدە، ئەوەی بە سەرەتای وەرچەرخان بەرەو هاتنەدی پۆتۆپیایەكی میللیو ئینسانیی لە واقیعدا دادەنرێت كە لەدایكبوونی كۆمارەكەی كوردستانە. وەك بێكەسی شاعیر خەوی پێوەدەبینیو دەیوت" خوایە لۆسەرێك بنێری بۆ گەلی كوردی فەقیر تاكو رزگاری بكات لەدەست بەگو شێخانو پیر"، ئەو كوردەی كە مەلامارف كۆكەیی لەبارەیەوە دەیوت:"كوردیش چ كورد، میللەتی خۆخۆرە پێكەوە بۆگیانو ماڵی یەكتر سمكۆلأ دەكەن لە خۆلأ".
قازی محەمەد(1900-1947) كوڕی قازی عەلی كوڕی قازی ئەبوالقاسمە و لە بنەماڵەی ناوداری قازییەكانی مەهابادە,لەسەردەستی باوكی زانستە ئاینییەكانی خوێندووە,جگە لە زمانی كوردیی,فارسیی و توركییوعەرەبییشی بە باشی زانییوە,دواتریش خۆی فێری زمانی روسیی و ئینگلیزیی كردووە, مرۆڤێكی ئەدەبدۆست , میهرەبان, لەسەرخۆ بووە و لە ساڵی 1926ەوە سەرۆكی بەڕێوەبەرایەتیی فێركردن و پەروەردەی مهاباد بووە و خۆبەخشانە و بێ موچە ئەركی خۆی راپەڕاندووە. قازی محەمەد دوای مردنی باوكی لە ساڵی 1931ەوە بۆتە قازی شەرعی مهاباد, پاشتر رەزاشا لە پۆستەكەی لایبرد. وەك لە ژمارە 25ی رۆژنامەی كوردستاندا هاتووە، ئەم زاتە سیفاتی" وقار، راستی، فەزلأ، شەجاعەت، حەیا، زانست، حیلم ، تەوازوع، نیشتیمانپەرستی" تێدایە. وەك مەلامارف كۆكەیی وتویەتی: ێلح خواهی بیا كە (قاچى) ماست زهد حیدر و عدالت عمرى ".
شایەنی باسە، وێڕای ئەوەی پێشەوا قازیی محەمەد لەبنەماڵەی قازییەكان بووەو بۆخۆشی قازیی شەرعیی مەهاباد بوو، بەڵام ئەو بەمانا سوننەتییەكەی كەسێكی رۆحانیی ئاینیی نەبوو، ئەو بەرجەستەی كەسایەتییەكی خوێندەواری شارەكیی دەكردو دەستەی لاوانی خوێندەواری شارەكیی ئەو قۆناغە لە سەراسەری كوردستاندا بە سیمبوڵی خولیاو بەرجەستەكەری هیواكانیانو نوێنەری خۆیانیان دەزانی. ئەو نە وەك میرزادەكانی كورد خاوەنی رەعییەتو نەوەك شێخە كوردە سوننەتییەكان خاوەنی دەروێشی تەریقەتو نە وەك سەرەكخێڵەكانیش خاوەنی لەشكری خیڵەكیی تفەنگچیی دەست بە خەنجەر بوو. هەڵگرتنی ئاڵای نەتەوایەتیی لەلایەن قازیی وەرچەخانێكی قووڵیی لەو دابە كۆمەڵایەتییدا هێنایەئارا كە شارەكییەكان سەر بۆ خێڵەكییو شێخە پیرۆزە گوندنشینەكان دانەوێنو جوڵانەوەی كوردایەتیی لە دیوەخانی ئاغاواتو ژێر بەرماڵی شێخانی كورددا هێنایەدەر. ئەوەی بە گەروی ئەو دوو توێژەی كۆمەڵگای كوردەوارییدا نەدەچووە خوار، هەرئەمەشە وایكرد ناحەزییەكی توندیی بەرجستەكەرانی ئەو دوو توێژە دژی پێشەوایەتیی قازیی محەمەد بێتە كایەوە، چونكە خانو ئاغاو شێخەكان زۆر خۆیان لەوە بەگەورەتر دەزانی مل بۆ خوێندەوارێكی شارەكیی خاوەن بڕوا كەچ بكەن. شایەنی باسە، وەدیع جوەیدە لە ل 530ی نامەی دكتۆراكەیدا لەبارەی قازییەوە دەڵێت:" لەنێو ئەوانەی چاویان بە قازیی محەمەد كەوتووە ، هیچ كامیان وەك ئارچی رۆزفێڵت جی.ئاڕ وەسفێكی دۆستانەی ئەو پێشەوا كوردەیان نەكردووە . ئەو وێنەیەی قازیی كە لە نووسینەكەی رۆزفێڵت دا دەردەكەوێت بریتییە لە نیشتمانپەروەرێكی رەسەن ، پیاوێكی رووناكبیر و هۆشمەند كە بەهرەیەكی فرە لە لێبوردەیی و چاوپۆشیندا دەبینێتەوە . تەنانەت پاش ئەوەش گەیشتە دەسەڵات ، هیچی وای لێنەدیتراوە كە وەك دەمارگیرێكی زێدەڕۆ و ئارەزووباز ، یان كەسێكی خاوەن پایەی سەرەڕۆ و خۆبەزلزان ، یان كەسێكی توندوتیژ كە بەزۆر سواری ملی دەوروبەری بێت ، خۆی بنوێنێت . بە پێی رۆزفێڵت " وەك پیاوێكی متمانەبەخۆ ، پشت ئەستور بە ئازایەتییەكی كەم وێنە و لەخۆبورد دەردەكەوت ، بەڵام بیرفراوان و لێبوردە و نەرمونیان".
هەموو ئەو بەڵگانەی سەبارەت بە كۆمارەكەی مەهابادو كەسایەتیی قازیی محەمەد لەبەردەستدان، تا دواپلە ئامادەیی تێكڕای رووە ئەرێییەكانی ئەخلاق لە پێشەوادا پێشاندەدەن، هەموو ئەوانەی لە دەورانی كۆماردا ژیاون، كاتێك بیرەوەرییەكانی خۆیان گێڕاوەتەوە، وێنەی پێشەوایەكیان پێشانداوە كە لەڕووی ئەخلاقەوەو لەسەر ئاستی ناوچەكەو بگرە مێژووی كوردیش هەرە ناوازەیەكی سەردەمەكەی بووە، بەڵكو ئێستاشی لەگەڵدا بێت لەم ناوچەیەدا نموونەیەكی هاوشێوەی ئەو پێشەوایەی تێدا نابینیتەوە كە جگە لەوەی بەخۆی كەسێكی رووناكبیرو ئازادیخوازو دادپەروەر بووەو لەبەرزترین ئەخلاق بەهرەمەند بووە، لەسەر بنەمای بەرزترین شێوازی ئەخلاقیش سیاسەتی كۆمارەكەی بەڕێوەبردووە, ئەوەی وادەكات كۆمارەكەی بە پۆتۆپیایەكی وەدیهاتوو بە خوێنەران بناسێنین. چونكە تێكڕای دەسەڵاتدارە سیاسییەكانی ئەو سەردەمەى پێشەوای تێدا ژیابوو، مۆدێلێكی تەواو لە نۆرمی پێشەوا جیاوازبوون، كە بەشێكیان لەڕێگەی كودەتاو ململانێی خوێناویی توندوتیژەوەو بەگرتنەبەری تاكتیكی پیلانگێڕییو دووڕووییو چالأهەڵكەندنو سەرنگونكردنی ركابەرە سیاسییەكانیان كورسی دەسەڵاتیان قۆرخكردبوو وەك رەزاخانو ئەتاتوركو ستالین، یاخود لەرێگەی سەپاندنی دەوڵەتانی كۆڵۆنیاڵی یان بەشێوەی میراتیی بنەماڵەیی لەوانەش هاشمییەكانی عێراقو محەمەد رەزاشای ئێران، شایەنی باسە كە وەرگرتنی دەسەڵات بەمیرات دیاردەیەكە لەرووی تیۆرییەوە پێنج سەدە پێش زاین لەلایەن كۆنفۆشیۆسەوە رەتكراوەتەوە، چونكە زۆربەی جار سیفەتە سەركردەییو ئەخلاقییەكانی باوك بە میرات بۆ كوڕ ناگوێزرێتەوە. دیارە مۆدێلی وەرگرتنی دەسەڵات لەلایەن پێشەواكەی كۆماری كوردستانەوە تەواو جیاوازبوو.
سەبارەت بە كوردستانیش، رەنگە تا ئێستا هیچ بایەخدارێك وەك (مێجەر هەی) كە كارمەندێكی بەریتانییەكان بووە لە عێراق ، بە ئاشكرا و رەپوراست، سەرۆك و سەردارانی كوردی بەسەر دوو بەرەی (ئاغای باش و ئاغای بەد) دا دابەش نەكردبێت . ناوبراو كە سەدەیەك پێش ئێستا هاتۆتە كوردستان و دووساڵی تێیدا ماوەتەوە ، ئەو سەرنجەی لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا تۆماركردووە كە بە ناونیشانی " دوو سالأ لە كوردستاندا " وەك كتێبێك لە ساڵی 1921دا بڵاویكردۆتەوە . (هەی) باسی لەوە كردووە كە سەرۆكی باش بۆ خەڵكەكەی وەك باوكێكی دڵسۆزی راستەقینە وایە و هەموو بەرژەوەندییەكانی ئەوانی لەبەر چاوە ، لەكاتێكدا ئەوەی دووەمیان واتە سەرۆكی بەد، كەسێكی دڵڕەقی خۆپەرستە و خەریكی رەپاندن و بێگارپێكردنی خەڵكەكەی بەردەستێتی و هەر ناڕەزایەتیی و ملنەدانێكیش بەخواستەكانی، بە دەستێكی ئاسنیین سەركوت دەكات و لە هیچ خراپەیەك سڵناكاتەوە .
شایەنی باسە ، (مێجەر هەی) ئەم دابەشكردنەی سەرۆكەكانی كوردی بەتەنیا لەسەر بنەمای ستراكچەری مۆراڵی وێنا نەكردووە ، بەڵكو هەوڵی ئەوەی داوە هۆكاری شوێن و پێكهاتەی كۆمەڵایەتیش لەو بوارەدا لەبەرچاوبگرێت . ئەو ئاماژە بەوە دەدات كە ئەو سەرۆكانەی لەناوچە چۆلأ و دووردەستە سنورییە چیاییەكاندان و پەیوەندیی خوێن بە دەستوپێوەندەكانیانەوە دەیانبەستێتەوە دەچنە قاڵبی سەرەۆكە باشەكانەوە و بەتەنگ خەڵكەكەی خۆیانەوە دێن و بۆیان باشن ، بەڵام ئەو سەرۆكانەی كەوتونەتە ناوچە دەشتەكییەكانەوە و پشتیان بە حكومەتەوەیە و فەرمانڕەوایی بەسەر چینی جووتكارە هەژارەكاندا دەكەن ، ئەوانە نموونەی سەرۆكێكی بەد و خراپن .
هەروەها بەر لە (هەی) بە نزیكەی سەد ساڵێك ، (كلۆدیۆس جێمس ریچ) كە بەڕێوەبەری كۆمپانیای هیندیی رۆژهەڵاتیی بووە لە بەغدا ، سەردانی كوردستانی كردووە و دواتر لەساڵی 1836دا بیرەوەریی گەشتەكەی خۆی وەك كتێب بەچاپ گەیاندووە و بڵاویكردۆتەوە . ناوبراو لەو بیرەوەرییانەیدا كۆمەڵی كوردیی بۆ دوو چین (خێڵەكیی) و (ناخێڵەكیی) دابەشكردووە . (ریچ) پێی وایە و لەوەش دڵنیایە كە لە كوردستاندا دەستەی یەكەم وەك پێكهاتەیەكی جەنگاوەر و تفەنگدار و خۆسەپێن و كەمینە ، جڵەوی دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە و لنگیان بەسەر ملی زۆرینەی بەرهەمهێنەری بێدیفاعدا كە جوتكارە هەژارەكانن ، شۆڕكردۆتەوە و وەك كۆیلە مامەڵەیان لەگەلأ دەكەن و لە هەموو مافێكی مرۆڤانەیان بێبەشكردوون ، بەوەش پەیوەندییەكی ستەمكارانە و نایەكسان لە نێوان ئەم دوو چینە لە كوردستاندا وەك ئاغا و رەعییەت ، شوان و مێگەل ، فەرماندار و خزمەتكار بەڕێوەچووە. (ریچ) سەبارەت بە نەبوونی هیچ بەرپرسیاریەتێكی ئەخلاقیی و ویژدانیی لەلایەن دەسەڵاتدارانی كوردستانەوە لەهەمبەر ئەم جۆرە پەیوەندییە ستەمكارانەدا دەڵێت " هەرگیز رۆژێك نەمدی ئەو دەسەڵاتدارە مەزنانەی كورد سەبارەت بەو دڵڕەقییەی دەرحەق بە رەعییەتەكەیانی دەكەن ، شەرم بیانگرێت ."
هەروەها (ریچ) باس لەوە دەكات كە جارێكیان یەكێك لە كەسایەتییەكانی سەر بەدەستەی یەكەم، واتە تفەنگ لەشانی دەسەڵاتدار، چۆتەی لای و لای ئەو دانی بەوەداناوە كە ئەوان بڕوایان وا كە خوا چینی دووەمی تەنیا بۆ خزمەتكاریی ئەوان دروستكردووە و هیچی تر . ئەوەش مانای ئەوەیە كە مامەڵەی ئەم دەستەیەش لەهەمبەر خەڵكانی كوردی دەرەوەی خیڵەكانیان نائەخلاقییەو لەسەر بنەمای چەوساندنەوەو زاڵبوونو ملپێكەچكردنێكی زۆرەملێو توندوتیژە.
سەبارەت بە جوڵانەوە سیاسییو چەكدارییە كوردییەكانی پێش كۆمارەكەی كوردستان، لە سۆنگەی ئەوەوە كە لەلایەن رێبەرایەتییەكی ئاینیی یاخود خێڵەكیی-ئاینییەوە رێبەرایەتیی كراوە، ئەم جوڵانەوانە تووشی هەڵەی مەزنو لەمپەری بونیادی بەهێز بوونەتەوەو نەیگەیاندوونەتە ئاستی جوڵانەوەیەكی میللیی پێشكەوتووخواز. بۆ نموونە جوڵانەوەكەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهریی، ململانێی خوێناوی نێوان دانیشتووانی شیعە مەزەبی دەشتی ورمێو سۆفییە سونەكانی شێخی لێكەوتەوە. جوڵانەوەكەی سمكۆش لە سۆنگەی باڵادەستیی گیانی خێڵایەتیی ئەو جوڵانەوەیە، نەك تاڵانكاریی گوندە عەجەمنشینەكان، بەڵكو شاری مەهابادیش كەوتە بەر تاڵانی هێزەكانی سمكۆو خەڵكانێكی شارەكەش كوژرانو تاڵانكران، ئەوەی كەلێنێكی گەورەی كردە گیانی هاوبەستەگیی خەڵكی كوردو تاڕادەیەك رووخساری جوڵانەوەكەی ناشرینكرد. خۆ حكومەتەكەی شێخ مەحموود، ئەویش تووشی پێكدادانو خوێنڕێژیی خێڵەكیی بۆتەوە، وێڕای ئەو هەموو جنێوو ناتۆرەو چیرۆكە توندانەی رۆژنامەكانی "ژیانەوە"و هەروەها شیعرە رەخنەییە توندەكانی حەمدیو خالێی. سەرباری ئەوەش، لەساڵانی جەنگی دووەمی جیهانییدا، هەر لە بەشی كوردستانی رۆژهەڵات، دوو راپەڕینی گەورە روویاندا، كە یەكێكیان لەناوچەی بانەو ئەو تریان لە ورمێ، ئەو دوو راپەڕینەی بەتوندیی لە ململانێی خێڵەكییو تاڵانكارییەوە گلانو كارەساتی سووتاندنی شاری بانەو تاڵانكاریی گوندنشینانی دەشتی ورمێی بەدواداهات. ئەوەی وای لە كۆمەڵەی ژ.ك كردووە كە لە بڵاوكراوەیەكیدا بڵێت:" عەشیرەتەكانمان كێ هەیە لەدەستیان وەرز نەبوبێ، باوەڕ بكەن كارەساتی وایان هێناوەتەدی، كەدونیای شارستانێتی لێیان بێزارە.. تەنیا ئەوانن بەرهەڵست بۆ پێشكەوتنی كورد". ئەو ژ.ك ی كە دواتر قازیی محەمەد بووە سەرۆكیو نەك هەر لە رووی هۆشی نەتەوەییەوە قەڵەمبازێكی گەورەی ئەنجامدا، بەڵكو لەرووی ئەخلاقیی كۆمەڵایەتییو ئینسانیشەوە گۆڕانێكی گەورەی كرد، وەك هێمن لە ل 20ی "تاریكو رون"ە كەیدا دەڵێت: ((زۆربەی ئەندامانی كۆمەڵە بڕٍوایان بەو سوێندە هەبوو كەخواردبوویانو دەستیان لەئاكاری دزێو هەڵگرتبوو، دزی، خراپە، نێوان ناخۆشی لەكزیدابووو دەتوانم بڵێم لەهیندێك جێگایان هەرنەما.)) یان هەژار موكریانی لە ل71ی "چێشتی مجێوردا ئەم راستییەی دركاندووە كەدەڵێت: ((.. خەڵكی لەسەرخەرمان نەدەنووستن كەدەیان زانی كەس دزیان لێ ناكا، كیژو لاو چەند شەوان پێكەوە شەو بەكێو دەبوون، بۆ رێواس یا بۆ پرێش كەس دلأ پیسی لەكەس نەدەكرد.)).
سەبارەت بە پێشەوا، كە نووسەرانی بیانیی وەك ویلچیفسكى رووسو كەسانی وەك دۆهەری جێگری كۆنسوڵی ئەمەریكی لەتاران، بەهەرە پێشكەوتووترین مرۆڤی كوردو لێهاتووترین سەركردەی جوڵانەوەی كوردیان ناساندووە، بە ئەزموون دەریخستووە كە مۆدێلێكی هەرە مەزنی سیاسەتكارێكی بەئەخلاقە. ناوبراو هەر لەو ماوەیەدا سێ جار خەڵكی شاری مەهابادی لە كوشتارو تاڵانی عەشیرەتەكان پاراستووە، جاری یەكەم لەكاتی داگیركاریی ئێران، جاری دووەم كاتی هاتنی لەشكری حەمەرەشیدخان، جاری سێیەمیش لە دەمی رووخاندنی كۆمارو هاتنەوەی لەشكری شاهەنشاهیی. لەراستییدا، تەواوی ئەو ئاكارومەرجە ئەخلاقییانەی كۆنفۆشیۆس لە هێنانەكایەی دەسەڵاتێكی دادپەرەوەردا قسەی لێوەكردوون لە كەسایەتییو رێبەرایەتییەكەی پێشەوا قازیی محەمەددا چەسپاوە، لەهەمووی گرنگتر، پێشەوا تەنیا مەسەلە ئەخلاقییەكانی وەك تایبەتمەندییەكی تاك نەدەدیت، بەڵكو ئەو وەك دیموكراتێكی بەهەق ئازادییخوازو دادپەروەر، ئەركێكی ئەخلاقی مەزنی خستبووە ئەستۆی حكومەتەكەیو وەك گۆڕانخوازێكی ریفۆرمیست، ئازادییو بەرژەوەندییو بەختەوەریی تەواوی گەلی بە بنەما وەرگرتبوو، بەتایبەتی بایەخ بە پەروەردەو فێركردنو پەرەپێدانی لایەنی فەرهەنگیی كە كۆنفۆشیۆس بە بناغەی ئەو دەسەڵاتەی دادەنێت. ئەوەی وایكرد كۆمارەكە لەوماوە كەمەی تەمەنیدا پەرجو بنوێنێت. شایەنی باسە، پێشەوا لە یەكەمین رۆژی راگەیاندنی كۆماری كوردستاندا، دەركەی خوێندنگایەكی بۆ كچان كردەوەو دواتر ژمارەی خوێندنگاكان تادەهات زێدە دەبوو، لەگەلأ ئەو بێدەرامەتییەی كۆماریشدا، موچەی مامۆستایان چەند قات بەرزكرایەوە. لەلایەكی ترەوە فەرمانی بەزۆر خوێندنی بۆ منداڵان دەركرد. ئەو مندالانەی كە هەژارو بێنەوا بوونو لەسەر شەقامەكانی شار ئەسوورانەوە كۆكرانەوە، ئەمانە بەرۆژ لەمەكتەبی گەلاوێژ وانەیان پێ دەگوتنەوەو بەشەویش بەسەر ماڵانی دەوڵەمەنددا دابەشكرانوشوێنو رێگای پێویستیان بۆ دیاریكرا. بۆخۆی هەوڵی دەدا باوكان بەوە رازیی بكات منداڵەكانیان بچنە تەبرێزو باكۆ بۆ خوێندن. ئەو دەوت:" دوژمنی ئێمە نە توركە نە عەرەبە نە ئێران، بەڵكو بەهبَزترین دوژمنمان نەزانیو نەخوێندەوارییە"(هاواری نیشتمان ، 7 جۆزەردان 1325). لەسایەی ئەو كۆمارەو تێكۆشانی شەوورۆژی پێشەوادا، تەواوی دانیشتووان ئازادییە سیاسییەكانو كەرامەتو موڵكو ماڵیان پارێزرابوو، ئەوەی وایكردبوو نەك هەر ئاسورییو ئەرمەنییەكانیش كە لەناوچەكە كەمینەیان پێكدەهێنا هیوایەكی گەورەیان بەو دەسەڵاتە یەكسانخوازو دادپەروەرە هەبێت، بەڵكو وەك لە بەڵگەنامەكاندا دەبینین، بازرگانە عەجەمەكانی ورمێو خەڵكی ناوچە جێناكۆكەكانیش لەهەوڵی ئەوەدابوون خۆیان بخەنە سەر دەسەڵاتە كوردییەكەو خۆیان لە مەترسیی حكومەتە دڕە كۆمۆنیستەكەی پیشەوەری رزگاربكەن. پێشەوا لەسۆنگەی گیانی مرۆڤدۆستییەكەیو كاری چەندین ساڵەی قەزاوەتی كە هەمیشە بۆ نەهێشتنی كێشەكانو كوژاندنەوەی ئاگری ململانێیەكان بە ئاشتییو دیالۆگ هەڵدەسوڕا،لە هونەری بەڕێوەبردنو چارەسەركردنی ئاشتییانەی ململانێكان وەستایەكی كارامە بوو، هەربۆیە كاتێك كۆمارەكەی دامەزراند سیاسەتی "زەبروزەنگی شۆڕشگێڕانە"و سەركوتو خوێنڕشتنی نەگرتەبەر، لای لە پیلانگێڕانو پاشقولو دووڕووییو ملهوڕیی نەكردەوەو لەو رووە نموونەیەكی بەرزی پێشانی ناوەوەو دەرەوەدا.
ئەحمەد عیلمی لە ژمارە 54ی رۆژنامەی كوردستان ئۆرگانی حیزبی دیموكرات لە ژونی 1946دا دەڵێت:" بۆ پێشڕەفتو سەعادەتی جامیعە دووشت لازمە! هەوەڵیان ئەوەیە كار بە كاردارو پیاوی عاقلأ بسپێردرێ. بەو مەنزورە هەركەس لیاقەتو ئیستیعدادی هەركارێكی هەبێ ئەو كارەی بدەنێ...نوكتەی دووەم ئەوەیە رێگەی هاسان بۆئەوەی هەموو كەس بتوانێ دەردی دڵی بە پێشەوای خۆی بگەیەنێت،چییە؟ ئەولیای ئومووری دەوڵەتە! مەعلومە مەملەكەتێك تەنیا بە نەفەرێك ئیدارە ناكرێ، بەڵكو بۆ رێكوپێككردنی كاری مەملەكەتو كردنەوەی كاری موشگیلاتی حەیاتی لازمە كە تەواوی ئەفرادی میللەت لە حقوقی ئازادی بەهرەمەند بێ لە ئاوی عەدالەت بخواتەوە. جا لەبەرئەوە كە ئەخلاقی ئەولیای دەوڵەت دە رووحی ئەفرادی میللەتدا تەئسیری زۆرە، ئەوانیش دوو وەزیفەیان هەیە: وەزیفەی ئەووەلأ ئەوەیە ئەوانەی رتقو فیتقی ئومووری مەملەكەتیان بەدەستە، دەبێ دایما ئاگایان لە حاڵی میللەت بێو هەمیشە موتەوەجیە بن كە كاری زۆر جوزئیش بە چاوێكی پڕ لە ئەهمییەت تێبفكرن، تاكو لە ئەسەری بێموبالاتی را زوڵم ریشە دانەكوتێو حەقی خەڵك زایع نەبێ، چونكوو مەوزوعی زوڵم وەك هیچ شتێك نیە. وەزیفەی دووەم ئەوەیە كە میللەتی خۆیان لە نەزەری پێشەوای خۆیاندا بەجوانی جیلوە بدەنو خودا نەخواستە یەكێك كارێكی لێ واقیع بوو كە موخالیفی مەیلی ئەولیای دەوڵەت نەبوو، یا تەقازایەكی خیلافی قانوونی یەكێك جێبەجێ نەكرا، ئەوان سەرفەنەزەر لە وەزیفەی ویجدانی خۆیان نەكەنو تەرەفداری حەق بنو هیچ وەختێك رازی نەبن كە ئەغرازی شەخسی داخل بە رشتەی حەیاتی ئەفرادی میللەت بێ".
خەلیلی فەتاحی قازی لە ل 137ی بیرەوەرییەكانیدا باس لەوەدەكات كە پیشەوەری سەرۆكی حكومەتی ئازەربایجان لیستێك ناوی داوەتە پێشەواو داوای لێكردووە كە رووسەكان داوایانكردووە ئەوانە ئیعدام بكرێن. لە وەڵامدا پێشەوا ئەو داوایەی رەتكردۆتەوەو وتویەتی :كوشتنی خۆمم پێ باشترە لە كوشتنی كەسانێك كە چ بەڵگەیەكی تاوانیان لەسەر ئیسپات نەبووبێت." هەروەها كاتێك كوڕانی باپیرئاغای قارەمانیو ئاغایانی دیبوكری و عەلییارەكان لە پێشەوا راپەڕینو پردی میراوایان سووتاند، پێشەوا لەشكری نەكردە سەریان تا بە ماڵو منداڵەوە لەناویان بەرێت، بەڵكو مەسەلەكەی بە دانیشتنو بێدەنگیی چارەسەركردو خوێن لە لووتی كەسێكیش نەهات. محەمەدی شاپەسەندی كە ئەندامێكی ژ.كو دواتر لە كۆماردا كارمەندی چاپخانەی كوردستان بوو، لە ل62-63ی بیرەوەرییەكانیدا، لەوەڵامی پرسیارێكدا سەبارەت بە كەسایەتیی پێشەواو سروشتی دەسەڵاتەكەی دەڵێت:" ئینسانێكی زۆر ئارامو زۆر دیموكرات بوو...خزمەتی زۆری بۆ خەڵك كرد...مەرد بوو سەری بۆ عەجەم دانەنواندوە...رێبەرانی حكومەتی ئازەربایجان ئیستبدادی بوون، بەڵام لای ئێمە دیموكراسی هەبوو، تۆ دەتوانیت شكایەت بكەی لە كامە وەزیر كە دوات بوو بچیە لای قازیو لە مەحكەمە شكایەتی لێ بكەی...پێشەوا...بۆ رێگای نێوشارو سەركاری خۆی بە پێیان دەهات...چون ئەو ئینسانێكی باش بوو،خەڵكەكە زۆری خۆشدەویست. حاكمییەتی ئەو لەسەر دڵان بوو.دڵی ئینسانەكانی یۆخۆی كڕیبوو، پیاوی وا نەبوو.!"پێشەوا دەیوت:" گەر ئەمن عەیبێكم بوو لە ئیدارەی حكومەت، هەموو كەس حەقی هەیە كە رەخنەم لێبگرێو زۆر شادم بەوە"(كوردستان، 13 جۆزەردان 1320)
لەسایەی كۆمارەكەی كوردستانو فەرمانڕەوایەتییە تۆلێرانسەكەی پێشەوادا دەستو تاقمە جیاوازەكانو چینو توێژەكانی كۆمەلأ لە ئازادییەكانی دەربڕینو كۆڕو كۆبوونەوە بەهرەمەند بوونو هبچ سانسۆرێك بۆسەر ئازادییەكان نەبوو. د. عەبدوڵڵای ئەبریشەمی لەمبارەیەوە بۆمان دەگێڕێتەوەو دەڵێت:" پاش دامەزراندنی كۆمەڵە(مەبەستی كۆمەڵەی ژیانی كوردستانە/ن) زۆری نەخایاند كە ناكۆكی سەریهەڵدا.بەشێك لەبەرەی بەكاری كۆمەڵە و لایەنگرانیان،بەبۆنەی نوێخوازی و چەمكی كۆمۆنیستی وێڕای چەندكەسی دیكە دژ بە قازی محەمەد ،چەق وێستان . لەو نێوەدا قازی محەممەد بە كردەوە رەوتێكی دیموكراتیكی لەبەرچاوگرت .ئەو لە ئاست موخالیفان یە تابوشت (Tolerance) و بوردبار بوو...زۆر جار ئەو جیابیر و موخالیفانە لە كۆمەڵێكی سی ،چل كەسیدا لە بەرامبەر مەحكەمەی قازی كۆدەبوونەوە ،بە شوعاردان بەرەو چوارچرا وەڕێدەكەوتن .خەڵك دەیانگوت ئەوانە تودەیین...رۆژێك ئێوارەیەكی درەنگ لایەنگرانی قازی محەممەد و موخالیفەكان لە حەوشەی شارەداری ...كۆبوونەوە .قازی محەممەد لەگەڵ چەند كەس لە دەوری مێزێك دانیشتبوو.جەماوەرێكی 70-80 كەسی لە حەوشەكەدا بوون.چەند كەس لە موخالیفەكان ...زۆر توند و ناحەز دەدوان .یەكیان بەرەو رووی قازی دەمانچەی بەدەستەوە بوو .خەڵكەكە و لایەنگرانی قازی زۆر پەرۆشی ئەو بوون.بەڵام چاویان لە دەمی بڕیبوو.سەربەخۆ كاریان نەدەكرد .قازی محەممەد لە پشت مێزەكە دەنگیشی بەرز نەدەكردەوە ،بەڵكو زۆر بە هێمنی دەدوا...ئەگەر ئەو دەم قازی محەممەد وا خۆراگر نەبووبا ،هەر ئەو شەوی دەیان كەس دەكوژران"
عرفان قانعی فرد لە ل190-191ی ئەو كتێبەی بە فارسیی لەسەر ژیانوبیرەوەرییەكانی جەلال تاڵەبانی ئامادەیكردووە، باس لەوە دەكات كە تێكڕای ئەوانەی لەبارەی كۆمارەوە كۆڵینەوەیان كردووە، كەوتوونەتە بن كاریگەریی كەسایەتیی پێشەوا قازیی محەمەد. ئەو دەڵێت كە لەسایەی عەدالەتخوازیی پێشەوادا هەر جۆرە دروستكارییو چاك هزرییەك دەركەوتبوو، پێشەوا هێندە رەوشتبەرز بوو كە هەرگیز بە خراپی لە دەسەڵاتو نفوزی خۆی قازانجی نەبرد. ئەو لەسەر زمانی شایەتحاڵێكو چەند سەرچاوەیەكەوە نووسیویەتی:" لاوێك بووم زۆربەی رۆژ قازیی محەمەدم دەبینی كە لە مەیدانی چوارچرا عەسران لە ساختمانێكدا دادەنیشتو قسەی بۆ خەڵك دەكردو لە هەر توێژێكەوە كەسانێك دەهاتنە كۆڕەكەیەوەو گوێیان لێدەگرت، قازیی مرۆڤێكی ئارامو قسەخۆشو رێزداربوو، خەڵكی حەزیان لە قسەكانی بوو، بەتەواوی خۆڕاگرییو ئارامییەوە وەڵامی قسەی خەڵكانی دەدایەوە ...دڵفراوان بوو لە ماڵە خۆی باخچەیەكی هەبوو كە وێڕای بوونی باخەوانیش، بۆخۆی ئاوی باغەكەی دەدا...بەیانیان بەپێ دەچووە شوێنی كارەكەیو دوو نەفەری لەگەلأ دەبوو...خەڵكی مەهاباد ئەخلاقو ئاكاری ئەویان هاوەشێوەی فریشتە دەزانیو لەنێو خێڵەكانی مەنگوڕو مامشو موكری...نەیاری زۆر بوو چونكە ئەو دەیوت بەشێوازی سیستمی ئەرباب-رەعیەتی ستەمكاریی مەكەنو زەمان زەمانی دیموكراسییەو ئێوەش دەبێت كاربكەن نەك خەریكی دادۆشین بن...قازیی محەمەد بڕوای بە جەنگو كوشتوكوشتار نەبوو، قسە لەڕووو حەقخوازبوو، حەقێك كە بەجەنگو خوێنڕشتن بەدیبهاتایە بە حەقی نەدەزانی"
ئەوەی بەوردیی وتارو گفتوگۆو چاوپێكەوتنەكانی پێشەوا بخوێنێتەوە زۆر بە باشی گیانی ئازادییخوازییو پێشەكەوتووخوازیی، ئاشتییخوازیی، دژە گەندەڵیی، یەكسانخوازییو دادپەروەریی درك پێدەكات، ئەوەی تەنیا لە سنوری گوفتاردا نەوەستا، بەڵكو بۆ بواری كردار گواسترایەوە. پێشەوا هەر زوو گرنگی دركی بە بوونی دەسەڵاتێك كرد یاسا بكاتە بنەمای كاری دەزگاكانیو لە بەهاكانی دیوەخان بەدووربێت، لەسەر ئەو بنەمایەش كۆمارەكە گوژمەیەك یاسای دەرچواند كە ئاماجی گۆڕینی كۆمەڵگا بوو لە كۆمەڵگایەكی دواكەوتووو گەندەلأ كەلەسەر دابەكانی خێڵایەتیی بەڕێوەدەچوو بۆ كۆمەڵگایەكی پێشكەوتووو یاساپەروەر كە ئازادییو كەرامەتی ئینسانی تێداپارێزراوبێت. لەو رووەوە بەگژداچوونەوەی گەندەڵییو دزییو بەرتیلخۆریی كەدیاردەی سەرەكییو ئاشكرای سەردەمی حوكمیو رەزاشاهیی بیرۆكراتییو ریشەیەكی مێژوویی قووڵی لەنێو كۆمەڵگادا داكوتا بوو، بەتوندیی لەلایەن حكومەتی كوردستانەوە دژایەتیی كراو سزای سەخت بۆ كەمترین دزییو حاڵەتی بەریتلخواردن دەرچوو كە هەر لەبەخائین ناساندنی تاوانبار تا بەزندانییكردنو تیرەبارانكردن دەگەیشت. هەر لەبەرئەوەبوو كە "ئاغای محەمەد زەكەوی" حسابدارو تحویلداری دارایی بۆكان لەبەر دزینی تەنیا 69 تمەن، بە تۆمەتی خیانەتو غەفڵەت لەلایەن سەرۆكی ئیدارەی دارایی كوردستانەوە لەسەركار دەركراو لە رۆژنامەی كوردستانیشدا ناوی بڵاوكرایەوەو ریسواكرا، لەو رۆژنامەیەدا راگەیەندرابوو كە سزای وەرگرتنی بەرتیل لە تمەنێكەوە بەرەوسەر بریتیە لە دەسالأ زیندانیی تا سزای كوشتن. پێشەوا دەیوت" دزی كردن لە پیسترین دەردی میلەتەو دەبێت لەو خووە پیسە خۆتان بپارێزن." (كوردستان/21 خەرمانان 1325). شایەنی باسە، لە سەروبەندی داگیركردنی ئێرانو خۆبەدەستەوەدانی ئەرتەشدا، سەربازخانەی مەهاباد بەپێچەوانەی تكاكاریی قازیی محەمەد، لەلایەن عەشیرەتە شڕەخۆرەكانەوە تاڵانو وێرانكرا. ئەوەی دوای چوار ساڵ قازیی بەڕووی ئەو سەرۆك خێڵانەی كوردیدا دایەوە كاتێك بە بۆنەی سەردانێكی بۆ سەربازخانە پێی وتن:" ئێوە ئاغایانی عەشایر كە وێستا زۆریان لێرە حازرن ئەو رۆژانەی كە سێچوار ساڵ لەمەوبەر عەرزم دەكردن: ئاگاداری لەسەربازخانە بكەن، تێكی مەدەن، دەركەو پەنجەرەی هەڵمەوەشێنن، ئەو تەنەكانە مەكەنە ئافتاوەو كەندوی نانی و تەشتی ئاو...رۆژێك دێ زۆرمان بەكاردێو بۆی پەشیمان دەبینەوە، ئەو دەمەش پەشیمانی فایدەیەكی نیە. ئەوڕۆ بەو رۆژە گەیشتین كە كە موحتاجی سەربازخانەین، بەڵام سەربازخانە وێرانكراوە. دەبا لەو سەربازخانەیە ...ئیستیفادەمان لێ بكردایەو خراپمان نەكردبایە كە ئەوڕۆ بۆی پەشیمان نەبوباینەوە" (كوردستان،17 خاكەلێوە 1325).
گەورەترین تایبەتمەندییە ئەرێنییەكانی پێشەوا بریتیبوو لەوەی، كە چەندە لەبەرامبەر هەژارنی كوردو خەڵكی ئاسایی گەلەكەیدا میهرەبانو بەسۆز بوو، لەبەرامبەر شاو رێبەرانی نەیارانی كورددا قسەلەڕووو حەقبێژو بوێر بوو. تێكڕای دانیشتنو چاوپێكەوتنەكانی لەگەلأ محەمەدرەزا شاو باقرۆفو پیشەوەرییدا ئەو راستییە دەسەلمێنن. ئەو وەك رەخنەیەكی توندی لە عەقڵییەتی دەوڵەتی ئێرانو سیستمی شاهەنشاهیی راستەوراست بە شای ئێرانی وت: لەجیاتی توپو تانكو ئەرتەش ناردنە سەر میللەت، با فەرهەنگ لەنێو میللەتدا پەرەپێبدرێتو بایەخ بە تەندروستییان بدرێت."
لەسایەی سیاسەتی میللیو ئازادییخوازانەی پێشەوادا، كۆمارەكەی كوردستان بووە ئومێدێكی گەورەی كوردانو شاری مەهاباد بووە قیبلەگای سەرجەم ئازادییخوازانی كورد. كوردانی باشوور لە كۆمارەكەدا كرانە جێگری وەزیرو پەرەوەردكارو ژێنڕالأ. لە پێنج ژێنڕاڵەكەی كۆمار، سیانیان كوردی باشووری كوردستان بوون كە: زێڕۆ بەگو حەمەڕەشیدخانو مەلامستەفا بوون. یەك لەو رووادوە سەرنجڕاكێشانەی لەو ماوەیەدا روویداوە، بریتیبوو لە گرتنی "محەمەد تۆفیق ووردی" كە مامۆستایەكی كۆمۆنیستی باشووری كوردستان بوو. ناوبراو لە ژمارە 3ی بڵاوكراوەی "هاواری نیشتمان"دا كە ئۆرگانی سازمانی جەوانای دیموكراتی كوردستان بوو، وتارێكی زۆر توندی لەمەڕ كەموكوڕییەكانی پەروەردەو خوێندنگاكانەوە نووسیبوو، زۆرینەی مامۆستاو بەڕێوەبەری خوێندنگاكانی بە نەزانو كۆنەپەرست نێوزەد كردبوو، ئەوەش حەمەحوسێن خانی سەیفی قازیی تەواو بێتاقەت كردبووو بەجۆرێك ووردی خرایە زیندانەوە، هەڵوێستی پێشەوا لەوبارەیەوە فرە ئەرێنی بوو، ئەو هەرچەندە لەگەلأ بۆچوونەكانو ئەو شێوازە رەخنە توندەو بۆچوونە پەڕگیرەكانی ووردیش دا نەبوو، بەڵام رووی دەمی خۆی كردبووە دژەكانی ووردی وتبوی: "قەڵەمتان هەیە، فكرو هۆشدارن، جوابی خەڵك بدەنەوە، دەلیل بهێنن ئەو شتانە دوورن لە حەقیقەتو ووردی درۆزنە"، ئەم قسەیەی پێشەوا كە ووردی كردوێتیە بنەمای ئەو گلەییەی بەرگریینامەیەی كە لە ژمارە 53ی رۆژنامەی كوردستانی ئۆرگانی حیزبی دیموكراتی كوردستان دا بڵاویكردۆتەوە. بەشێوەیەك ئەم نووسەرە نەك هەر بەخێرایی ئازادبوو، بەڵكو لە زۆربەی ژمارەكانی تری ئەو رۆژنامەیەدا بەردەوام نووسینی بڵاوكراوەتەوەو مافی دەربڕینو نووسینی لێ زەوتنەكراوەو رێگەی لێ نەگیراوە.
شایەنی باسە، جگە لەتێكڕای ئەو تایبەتمەندییە ئەخلاقییو ئینسانییانەی لە پێشەوادابوون، سیفەتی پشتنەكردنە میللەتو مانەوە لەگەڵیدا لەكاتی میحنەتو هەروەها قوربانییدان بەگیان لەپێناوی پاراستنی گەلدا یەك لە مەزنترین تایبەتمەندیو ئاكاری ئەو كەسایەتییە كە بە بڕوای ئێمە پێشەوای كردۆتە پێشمەرگی راستیینەو مەسیحی جوڵانەوەی میللی كورد. احسانی، كە ئەفسەرێكی تودەیی بوو، لەدەمی گەڕانەوەی ئەرتەشدا لە كوردستان بوو، لە ل 186-187ی بیرەوەرییەكانیدا باس لەوە دەكات كەبەبیستنی ئەم هەواڵە بەپەلە خۆیانگەیاندۆتەوە مەهابادو سەردانی پێشەوایان كردووە تا بۆ بەرگرییكردنی لەشكر هانی بدەنو، نووسیویەتی:" كەقازیی محەمەدمان بینی زۆر ماتو كزو غەمبار هاتە پێش چاومان، لەكاتێكدا بەخێرهاتنێكی گەرمی كردینو لەساڵۆنەكە دانیشاندین پێی وتین: دۆستانی زۆر بەرێزم، پیشەوەری هەڵهاتووەو میلەتی بێ سەرپەرشت جێهێڵاوە، تەواوی رابەرانی فیرقە ئێستاكە چونەتە شورەویی، ئەمڕۆ یا سبەی سوپای ناوەندیی دێتە مەهابادو ناوچەكە، مەعلوم نییە چ بەڵایەك بەسەری خەڵكی بێپەنا دێنن، من لەپالأ میلەتی خۆمدا دەمێنمەوە تا لەكوشتوبڕی كوێرانە بیانپارێزم، براكەشم سەیفی قازیی وەزیری جەنگی كوردستان لەگەلأ مندا دەمێنێتەوە. ئێمە ئەوەمان پێ باشترە لەپالأ میلەتی خۆماندا بمرین نەك بەتەنیاو بێ یارو یاوەر بەجێیان بهێڵین، من پیشەوەریو غولام یەحیا نیم، پیشەوەری داوای لێكردم لەوڵاتەكەم هەڵبێم، نەخێر مومكین نییە، مەردایەتییو غیرەتمان رێگای ئەوەمان لێدەگرێت میللتەمەمان بەرەڵاكەینو بۆ رزگاركردنی گیانی خۆمان هەڵبێین". باشترین بەڵگەش بۆ ئەوەی كە پێشەوا چارەنووسی خۆی لەبەرچاوبوو، ئەوەبوو كە هەم لە دادگا سەرپێییەكەی ئەرتەشدا نەترسو بوێرانە كەوتبووە سووكایەتیی بە رژێمە خوێنخۆرەكەی شای ئێرانو پیاوەكانیو هەم لەكاتی لە سێدارەدانیشیدا بەوپەڕی بڕواو متمانەبەخۆبوونەوەو بێ چاوبەستنەوە چووە سەر تەختی سێدارەكە تا "بۆدواجار دیمەنی مەهاباد ببینێت". سەروان كیومەرس ساڵح كە ناوەرۆكی دادگاییكردنە سەربازییەكەی بۆ راگواستووین و خۆی شایەتحاڵێك بووە، دەڵێت:" من لە زۆربەی دادگاكانی مەیدانیو سەربازیو بەدەویدا وەك هەواڵنێر بەشداریم كردووە، ئوە كاتەی كە هەواڵنێری ماهنامەی ئەرتەش بووم ، بەڵام هەرگیز كەسێكم بەڕادەی قازی محەمەد بەجەرگو بوێر نەدیوە، هەرگیز لە كاتی دادگاییكردنیدا نەترسابووو زۆر بە بێباكی قسەی دەكردو وەڵامی پرسیارەكانی دەانەوە وەك ئەوەی لەكۆڕ جەژنو داوەتێكدا دانیشتبێ وابوو."
هەژموونی رۆحییو ئەخلاقیی پێشەوا دەریدەخات كە شایستەسالاریی چەندە لە سیاسەتو بەڕێوەبردنی كۆمەڵگاو هێنانەكایەی دەسەڵاتێكی چاكدا كاریگەرە، ساڵی پار "بەڵگەنامەكانی ویكیلیكس"، رووی راستەقینەی سەركردەو سەرۆكە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیەی جیهانی هاوچەرخی ئاشكراكرد بەوەی كۆمەڵێك دزو درۆزنو دووڕووو گەندەڵكارنو جگە لە سامانو دەسەڵات، بەها ئەخلاقییەكان لەلایان بایەخی توێكڵە پیازێكی نیە. دیارە تێكڕای ئەو سەرۆكو دەسەڵاتدارانەی لە رێگەی كودەتا سەربازییەكانەوە دێنەسەركار، یان پیاوی بەڕێوەبەری دەزگاكانی پۆلیسی نهێنییو دەزگای هەوڵگرییەكاننو بە پیلانگێڕان كورسی دەسەڵات دەپچڕن، یان دوای شۆرشە خوێناوییەكان بێ ئەوەی چنگی خوێناوییان بشۆرنەوە یەكسەر بەسەر دەسەڵاتو سامانی بێشوماردا دەكەون یاخود بە میرات بە دابی خێڵایەتیی لە باوانیانە دەسەڵاتیان وەرگرتووەو لە شێوازێكی هاوچەرخی ژیانی سیاسیی دەسڵەمنەوە ناتوانن بێ زەبروزەنگو سەركوتو چەواشەكاریی لەسەر كورسییەكانیان بمێننەوە، ئەوەی هۆكارێكی هەرە گرنگی شۆڕشو راپەڕینەكانی ئێستای ئەم ناوچەیەن كە سەرەتای گۆڕانكارییەكی گەورە پێكدەهێنن.