سەرنجێك سەبارەت بە "دەرەبەگایەتیی سیاسیی" لە باشووری كوردستان

Sunday, 13/05/2012, 12:00

نووسینی: دكتۆر یاسین سەردەشتیی

" هەرگیز رۆژێك نەمدی ئەو مەزنە دەسەڵاتدارانەی كورد سەبارەت بەو دڵڕەقییەی دەرحەق بە رەعییەتەكەیانی دەكەن ، شەرم بیانگرێت ." كلۆدیوس جێمس ریچ 1836

راستییەكی بەڵگەنەویستە كە بێ سەرنجدان و شیكردنەوەی ستراكتۆر و پەیكەری كۆمەڵگاكان و تێگەیشتن لە شێوازی ژیان و پەرەسەندنی مێژووییان، ئەستەمە بتوانین ئەنجامگیریی ورد و دروست سەبارەت بە دیاردە سیاسیی و فەرهەنگیی و كۆمەڵایەتییەكان بكەین و وێنایەكی راستیینە و واقیعیی ئەم كۆمەڵگایانە پێشانبدەین، دیارە كۆمەڵگای كوردییش وەك هەر كۆمەڵگایەكی دیكە لەم راستییە بەدەر نییەو بۆ تێگەیشتن لە هەر دیاردەكی نێو ئەم كۆمەڵگایە پێویستە ریشە مێژوویی و كۆمەڵایەتییەكەی شیبكەینەوەو بۆچوونەكانی خۆمان لەسەر بنەمای ئەو زانیارییانە بنیادبنێین و ئەنجامگیریی لەبارەوە بكەین.
وەك زۆربەی مێژووناسان لەسەری كۆكن، مێژووی جووڵانەوەی بەرگریی چەكداریی لە كوردستان دژی دەسەڵاتە داگیركارەكانی تورك و ئێرانیی لە قۆناغی نوێدا بۆ نزیكەی دوو سەدە لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، بەدروستیی لە چارەكی یەكەمی سەدەی نۆزدەیەمدا، ئەویش وەك كاردانەوەیەك دژی هەوڵە ناوەندگەراییەكان و ریفۆرمە كارگێڕییەكانی ئەستەمبولأ و تاران بۆ سەندنەوەی جیاوكی میرایەتیی بەڕێوەبردنی خۆماڵیی كوردیی كە ئەو كاتە خۆی لە میرنشینە دەرەبەگایەتییە پەرتەوازەكانی كوردستاندا دەبینیەوە، ئەو كاردانەوانەی كە نارێكخراوو ناهەماهەنگ و لكێدابڕاو هەندێكجار دژبەیەك بوون و لەرووی توانای مادیی و چەكداریی و سیاسییدا فرە لاواز بوون و جگە لە پاراستنی هەلومەرجی وەختو جیاوك و قەوارەی میرنشینە دەرەبەگایەتییە پەرتەوازە میرایەتییەكانیان خاوەن ئایدیاو رێكخستن و ئایندەبینییەكی نوێ نەبوون. بەوەش نەك هەر نەیانتوانی لەبەرامبەر پەلامارە سەربازییەكانی ئەستەمبولأ و تاران بوەستن، بەڵكو یەك لەدوای یەك تێكشكێنران و میرنشینەكانیشیان رووخێنران. ئەوەی كە توركان و ئێرانییەكان لەمێژووی خۆیاندا بە بەشێك لە سەركەوتنی پرۆسەی مۆدرێنەی خۆیانی دەزانن.
شایەنی باسە، بە رووخانی میرنشینە دەرەبەگایەتییە كوردییەكان، نەك هەر دەرەبەگایەتیی وەك ژێرخانێكی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی ئەو میرنشینانە شوێنیان بۆ سیستمێكی نوێ جێنەهێشت و دەسەڵاتێكی سیاسیی مۆدێرن لە كوردستان دانەمەزرا، بەڵكو داگیركارانی تورك و ئێرانیی، كوردستانیان خستە گێژاوی پشێوییەكی ئابووریی و فەوزایەكی سیاسیی و كۆمەڵایەتییەوە و تاكە ئامانجیان سەپاندنی هەژموونی سەربازیی خۆیان و دادۆشینی ناوچەكە بوو لە رووی ئابوورییەوە، ئەوەی هێندەی تر هەلومەرجەكەی كوردستانی سەختكردو لەپرۆسەی گەشەكردن و پەرەسەندنی هاوچەرخی دابڕی. نەك هەر ئەوە، بەڵكو لاوازیی و ناشایستەیی دەوڵەتە داگیركارەكان بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی هاتبووە ئارا، زەمینەی پەرتەوازەیی دەسەڵات و كارابوونی سەرخێڵەكانی كوردی هێنایەئارا كە ستەمی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی لە كوردستاندا توندتركرد، لەبەرامبەر ئەوەش، رەشوڕووتی ناخێڵەكیی بێ پشتوپەنای كورد بۆ خۆپارێزیی و هێمنكردنەوەی لایەنی دەرەونیی كە ئاكامێكی پشێوییە و ناجێگیرییەكەی قۆناغەكە بوو، خۆیان هاویشتە ژێرباڵی شێخەكان و لێرەوە دەتوانیین لە دەركەوتن و برەوی تەریقەت و هەڵكشانی نفوزی شێخەكان لە كوردستاندا تێبگەین، ئەو شێخ و رێبەرە ئاینییانەی كە نەك هەر نەیانتوانی ئەڵتەرناتیڤێكی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی هاوچەرخ و پێشكەوتووتر(هەندێكی وەك هەقەكان لە سییەكان و چلەكانی سەدەی بیستەمدا گەڕانەوە بۆ كۆمۆنی سەرەتایی!!) لەنێو لایەنگرو شوێنكەوتووەكانیاندا هانبدەن، بەڵكو پاش چەند نەوەیەكی كەم و لەپالأ شێخایەتییەكانیاندا، بۆخۆیان بوونە مەزنە دەرەبەگ و خاوەن پیاوی چەكدارو لێرەشەوە تێكەڵەیەكی ئاڵۆزیی فۆرمی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتییان هێنایە ئارا كە دەسەڵاتە دنیاییە مادیی و سەربازییەكەیان بە پیرۆزیی شێخایەتییش سواغدا. لێرەوە كۆمەڵگای كوردیی لەكۆتایی سەدەی نۆزدەیەمدا :لە رووی ئابوورییەوە لەسایەی سیستمێكی دواكەوتووی دەرەبەگایەتیی و نیمچە دەرەبەگایەتیی شوانكارەیی-كشتوكاڵییدا، لە رووی كۆمەڵایەتییەوە لەسایەی ئاغایەتییە خێڵەكییو شێخایەتییەكان و دیاردە وابەستەكانی وەك تۆڵەسەندنەوە، دەمارگیریی خێڵەكیی، ژنومێردایەتیی ناوخۆیی، دیوەخانسالاریی، پاتریاركییوكەلتووری وابەستەییو نەبوونی تاكایەتیی،جیهانبینی تەسكو دامەزراو لەسەر بنەمای توندوتیژییو خەرافات، شڕەخۆریی ..هتد ، لەرووی سیاسییشەوە وەك كۆڵۆنییەكی دەسەڵاتە داگیركارەكانی دواكەوتووەكانی ئیمپراتۆریی عوسمانیی و ئێرانییدا ژیانێكی دۆزەخییانەی بەڕێدەكرد.
پێویستە ئاماژە بەو راستییە بكرێت، كە ئاغایەتییە خێڵًەكییە چەكدارەكانی كورد، تێڕوانێكی گشتگیریان سەبارەت بە كۆمەڵی كوردەواریی ئەودەمە نەبوو، هەمیشە لەسەر زەوی و ئاوو قۆرخكاریی لەوەڕگاكان لە شەڕو دوژمنایەتییدا بوون. ئەوانە لەبەرامبەر جووتیارە نیشتەنییەكانیشدا ئاكارێكی فاشیزمانەی خێڵەكییانەیان دەگرتەبەرو بەردەوام تاڵانیان دەكردن و وەك كۆیلە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكردن. لەراستییدا كۆمەڵگای خێڵە جەنگاوەرەكانی كوردستان زیاتر هاوشێوەی ئەو كۆمەڵە سەرەتاییانە بوو كە زاناو كۆمەڵناسی بەناوبانگی ئینگلیزیی (هربرت ئسپێنسەر) لە كتێبێكیدا بەناوی " ئیستاتیكای كۆمەڵایەتیی/" Social Statics " باسی لێوەكردووە، ئەو ئاماژە بە "كۆمەڵگا جەنگاوەرییەكان" دەكات كە بە كۆمەڵگای سەرەتاییش ناویان دەبات، ئەو دەلێت كە "خەڵكانی ئەم كۆمەڵگایە كورتەبنەو كەمتر زیرەكو زووجۆشو هەڵچووترن لە خەڵكانی كۆمەڵگامانی ترو عەقڵیان منداڵانەیە، سەرۆكەكانیان جەنگاوەرنو بەهۆی چەكو بالۆرەی بنەماڵەییوخێڵەكییەوە دەسەڵاتی خۆیان دەپارێزن، هەوڵدەدەن باوكو باپیرانیان تا ڕادەی پەرستن پیرۆز بكەنو ئەم رێبازە دەكەنە ئاینی شوێنكەوتووەكانیان، لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا كۆمەلأ لە پێناوی تاكدایەو ژن پلەیەكی نزمی هەیە، سەركوتو كۆتو كۆیلەكردن لەم جۆرە كۆمەڵگایانەدا زۆرترە". لەولاشەوە شێخەكان بەجۆرێكی دیكە ئاشەكەیان دەگێڕا، ئەوان نەك هەر بۆ پیرۆزكردنی خۆیان بنەچەكەیان دەگەڕاندنەوە سەر پێغەمبەری ئیسلام، بەڵكو شوێنكەوتووەكانیان بەگیانێكی دەروێشانەو ملكەچیی و گوێڕایەڵییەكی كوێرانە رادەهێنا كە رێگەی لە هەموو بیركردنەوەیەكی عەقڵانییانە دەگرت. یەك لە دەروێشەكانی شێخ سوڵتان حەسەن لەكاتی هاتنی (كلۆدیۆس جێمس ریچ) بۆ كوردستان چاوی بەناوبراو كەوتووەو سەبارەت بە شێخەكەی بەناوبراوی وتووە:" قوربان ، جەنابی سوڵتان بەهۆی موعجیزەوە هەموو شتێك دەزانێت ، ئەگەر بە زمانەكەی خۆشت قسەی لەگەڵدا بكەیت ، ئەو بێ ئەوەی ئەو زمانەش فێربووبێت ، لێت تێدەگات . ئەو بێ ئەوەی خوێندبێتی هەموو زانستێك دەزانێت ، تەنانەت دەزانێت چ شتێكیشت لە دڵدایە ، گەر نیازیشت هەبێت راوێژی پێ بكەیت ، ئەوا بێ ئەوەی وشەیەكیش لە دەمت دەرچووبێت ، وەڵامت دەداتەوە ، ئەو ئێستا دەزانێت ئێمە سەبارەت بەو دەدوێین ، هەروەها دەچێتە خەوی خەڵكیش ، تەنانەت بەرۆژیش لەبەر دەمیاندا ئامادە دەبێت ، جا لە هیند یاخود لە ئێران"!!!
لەڕاستییدا، كوردستان بەمجۆرە ستراكتۆرە كۆمەڵاتیی و فەرهەنگییەوە و لەسایەی رێبەرایەتیی ئاغاو شێخەكاندا كەوتەنێو گێژاوی یەكەمین جەنگی جیهانییەوەو ئاغاو شێخەكانی كورد بەوەڵامدانەوەی بانگەوازی جیهادی خەلیفەی عوسمانیی، شوێنكەوتەكانی خۆیان بۆ بەرەكانی جەنگ لە شوعەیبەو ئازەربایجان و قەفقاس هاژوو، پاشتریش دوای كەوتنی ئیمپراتۆرییەكە، بێئەوەی بتوانن ئەو بۆشاییە سیاسیی و سەربازییە پڕبكەنەوەو بناغەی سیستمێكی هاوچەرخی كوردستانی بێننەئارا، بەشێكیان بە ئومێدی هاوپیمانانو بەشەكەی تریشیان بوونە ئامرازی دەستی مستەفاكەمال ئەتاتورك بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی توركیی كە پایەداری خۆی لە ئیتنۆسایدی كوردان و لەگۆڕنانی هەر خەونێكی ئایندەییاندا دەبینییەوە. لە ئێرانیش هەلومەرجەكە هەر وەك توركیا كەوتەوەو هاوپەیمانانیش لە سیڤەر پاشگەزبوونەوەو لەهەموو لایەك قەڵاچۆی كوردان دەستیپێكرد، دەسەڵاتی خۆماڵیی و چەكداریی دەرەبەگ و شێخەكان و هەروەها سنوورە دەرەبەگییەكان و ژیانی خێڵایەتیی كورد كەوتەبەر گورزی سیاسەتی ناوەندگەرایی و چەكداماڵین و راگواستن و بەزۆرنیشتەجێكردن، جگەلەوەی سیاسەتی نەتەوایەتیی تەنگەتیلە توركیی و ئێرانیی كەوتە وێزەی زمان و كەلتووری ئیتنی كوردو هەوڵیدا لەناوی بەرێت. ئەوەی دواتر لەلایەن ئەو بژاردەیەی كۆمەڵگای كوردییەوە(واتە ئاغاكان و شێخەكان) قۆزرایەوە بۆئەوەی بەناوی قەوم و خەڵكی كوردەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوورییە چینایەتیی و كۆمەڵایەتییەكانیان بێنەمەیدان.
لەباشووری كوردستان، پاش ئەوەی ئینگلیزەكان هاتنە ناوچەكەو لەگەلأ توركە نەتەوەییەكاندا كەوتنە ململانێ، لەسەرەتادا كەبەتەواویی سەبارەت بە فۆرمی ئایندەیی ناوچەكە ساغنەببوونەوە، سیاسەتێكی وایان گرتەبەر كە ئەوناوچانەی دەسەڵاتیان بەسەریدا ناشكێت لەرێگەی سەرخێلأ و كەسایەتییە ناوچەیییەكانەوە بەهاوكاریی ئەفسەرانی بەریتانیی بەڕێوەبەرن. بۆئەمەش شێخ مەحموود بەرزنجییان لەسلێمانی كردە حوكمدار. دواتر بەریتانیا لەسەرئەوە ساغبوونەوە كەلە ناوچەكەدا دەوڵەتێكی ناوەندگەرای نوێ لە سێ ویلایەتی كۆنی عوسمانی (موسلأ وبەغداو بەسرە) دابمەزرێنن، بەڵام شێخ مەحموود نەك هەر ئەو توانایەی نەبوو وەك كەمال ئەتاتورك پرۆژەی دەوڵەتێكی كوردستانیی نەتەوەیی سێكولار بەسەر ئینگلیزەكاندا بسەپێنێت، بەڵكو ئەو ئەزموونە كەمە فەرمانڕەوایەتییەی پَیشانیشدا سەلماندنی بە قەولی خالێی "سمێڵبابڕ، كفندز،كەللەخڕ، پەرچەم مەریوانی ئەمانە نابنە كوێخاو رەئیس و میری دیوانی". دیارە لێرەدا هیچ گومانێك لە دڵسۆزیی و قارەمانیی و كوردپەروەریی شێخ ناكرێت، بەڵام ستراكتۆرە كۆمەڵایەتییەكەو ئاستی فەرهەنگیی كۆمەڵگا جگەلە ئامرازە سونەتییەكان شتێكی وای نەخستبووەبەردەست تاكو وەك ئەتاتورك دەوڵەتی مۆدێرنی پێ بنیادبنێت. رەفیق حیلمی وەك شایەتحاڵێكی سەرەدەمەكەو جێبڕوای شێخ لەمبارەیەوە لەبەرگی یەكەمی یادداشتدا نووسیویەتی:" شێخ مەحموود دوای ئەوەی بوو بە حوكمداری كوردستان كەوتە وەستاوێكی گرنگەوە، لەكاروباری حكومەتدا كەم تەجرووبەو لەمەیدانی سیاسەتدا بێكەس بوو،...چونكە رێوشوێنێك كە لە هەڵسوڕانی كاروباری عەشایەریدا لەسەری رۆیشتبوو، بۆ تەكبیرو رای ئیشی حكومەت بەكەڵك نەئەهات، ئەوانەی كە لە حوكمدا نزیك ئەبوونەوە لەم بابەتەبوون، دەستوپێوەندی نەفام، نەخوێندەوار، دەوروپشتی چاوبرسی و دووای تاڵانكەوتوو، نۆكەری خەنجەر لەپشت و عەشایەری تفەنگ لەشان...هەرچەندە لە بەغداو توركیاوە هەندێك لە زابتە كوردەكان هاتبوونەوە سلێمانی و لەو سەردەمەدا هەندێ خوێندەواری باش و نیشتمانپەرەوەر لەوێ بوون و دەیانویست تێبكۆشن و یارمەتی حوكمدار بدەن، بەڵام رێكەوتنی تاقمی دەوروپشتی حوكمدارو ئەمانەی تر نەئەگونجاو تاقمی یەكەم لەبەینی حكومدارو تاقمی دووەمدا، لە خەنجەرو دەمانچە دیوارێكی دروستكردبوو."
شایەنی باسە، گەر بەوردیی چاوێك بەو راپۆرتانەدا بخشێنین كە مێجەر سۆن سەبارەت بە نۆرمی حوكمدارییەكەی شێخ مەحموود رەوانەی كاربەدەستانی بەریتانی كردوون ئەو راستییەمان بۆ رووندەبێتەوە. سۆن دەڵێت" بووژاندنەوەى سیستمی خێڵەكیى بزووتنەوەیەكى پێچەوانەو پاشگەزبوونەوەیە... هەر پیاوێك نازناوى هۆز یا خێڵى پێوەبێت خراوەتە ژێر ڕكێفى سەرەك خێڵێكەوە. بیرۆكەكەبوو كە باشوورى كوردستان دابەش بكرێت بەسەر ناوچەكانى خێڵدا و بخرێتە ژێر ڕكێفى سەرۆك خێڵەكانەوە. پیاوانى دێهاتنشینى بێكەڵك و گەمژەیان دۆزیوەتەوە و بە سەرۆكى ئەو خێڵانەیان داناون كە دەمێكە پووكاونەتەوە و لەناوچوون. بە دەستەو تاقمى خانوونشینى ناوچە گەرمیانى لاى كفرییان وتووە كە یەكگرنەوە و وەبیرى خۆیانی بخەنەوە كە ڕۆژگارێك خەڵكى خێڵەكیى بوون و سەرەك خێڵیان بۆ دۆزراوەتەوە. باج و خەراجى داهات دەبوو بە پێى خەمڵاندنى ئەم سەرەك خێڵە بدرێت. دەبوو ئەم سەرەك خێڵە كارگێڕیی یاسا بدات ، كە تەنیا دەبوو دانى بەوەدا بنایا كە شێخ مەحموود حكومدارى "ستەمكاری چاككراو " ی كوردستانە ، لە بەرامبەر دا خەڵات و یارمەتیى وەربگرێت. ژیانى خۆش بۆ پیاوى عەشایەر بەڵام مردن و فەوتان بۆ بازرگانیى وشارستانییەت و ئارامیی... تاوانبارێكى خێڵەكیى خۆى فڕێبداتە بەر پێى سەرۆكەكەى، گوناهكارێكى گەورە كوڕنۆش بۆ شێخ مەحموود ببات دەبەخشرێ و تەنانەت بەر سۆز و خۆشەویستیش دەكەوێت. هەر جۆرە بەدكاریی و تاوانێك دەكرێ ببەخشرێت ئەگەر بەرزبكرێتەوە بۆ شێخ مەحموود كە دەستبەجێ كارەكە لەگەلأ ئەو بە ناو سەرۆك عەشیرەتەى گوناهكارەدا چارەسەر دەكات. خەڵكى وڵاتەكە بە جارێ نائومێدبوون، دەست و قاچیان دەبەسترێت و دەخرێنە بەر دەستى ئەو سەرەك خێڵانەى بوون بە خاوەن دەسەڵات بۆ ئەوەى ستەمیان لێبكەن و لە خوێندا بیانگەوزێنن... كاریگەریى ئەو لە بەرەڵایی و بێیاساییدایە ، خەڵكى دەرفەتى ئەوتۆیان نیە بۆ سەرفراز بوون و ڕزگاربوون لە ستەمكارى ئاست نزم و بە كورتى ئەم سیستەمە بوو بە چاودێر و باوكى خەڵكى خراپ و زیانبەخش و سەركوتكەرى كەسانى دیموكرات."
هەرچەندە لەدوای ساڵانی دووەمین جەنگی جیهانیی و دامەزراندنی چەند رێكخراوێكی سیاسیی و پەیدابوونی ناوكی خوێندەوارانی كورد لەشارە كوردییەكاندا سەرەتای جووڵەیەك پەیدابوو كە خوێندەوارانی شارەكیی بەرەو گرتنەدەستی رێبەراتیەتی سیاسیی كوردیی هەنگاوبنێن، بەڵام ستراكتۆری خێڵەكیی و لاوازیی هۆشیاریی كۆمەڵگاو لاوازیی چینی بۆرجوای شارنشین و لاوازی توێژی ئەو خوێندەوارانە لە رووی چەندایەتیی و چۆنایەتییەوەو دەستڕانەگەیشتنیان بە گوندەكان، وایكرد بۆهەر جووڵانەوەیەكی سیاسیی نەك هەر دەست بەدامێنی سەرۆكە خێڵەكییەكانەوە بگرن، بەڵكو بەهانەسەبڕكێوە راكەن بەدوایاندا. باشترین نموونەش بۆ ئەمە هەڵگیرسانی جووڵانەوە چەكدارانەكەی ئەیلولە، پارتی و خوێنەوارەكانی مەكتەبی سیاسیی بەهەڵەداوان پاش ورووژانی خێڵەكان لە یاسای ریفۆرمی زەوی و دواتر كۆبوونەوەیان دژی حكومەتی قاسم و هەروەها رووداوەكانی بادینان لەنێوان بارزانییەكان و سوپای عێراقییدا، بەناچاریی دوای مەلامستەفا كەوتن، هەرچەندە كەسانێكی وەك نوری ئەحمەدی تەها هەر لەسەرەتاوە لە كۆبوونەوەكەی عەواڵاندا دژی ئەو بڕیارە وەستابوونەوە لەوبڕوایەوە كە " شۆڕش بە سەركردایەتیی بارزانی هەرگیز سەرناكەوێت". شایەنی باسە، جووڵانەوەی چەكداریی و سیاسییە كوردییەكە لەرووی ئاكارو بەرێوەبەرایەتیی و سەركردایەتییەوە نموونەیەكی جیاوازی لە شۆڕشەكانی چارەكی یەكەمی سەدەی بیستەم پێشان نەدا، جووڵانەوەكە نەك هەر نەیتوانی پاش 14 سالأ شەڕو خوێنڕشتن وەك بەشێك لەشۆڕشە سەركەوتووەكانی دیكەی جیهانی سێیەم (جەزائیر، كوبا، ڤێتنام، ..هتد) سەركەوتنی سەربازیی بەسەر دوژمندا بەدەستبێنێت و نۆرمێكی نوێی ئابوورییو كۆمەڵایەتیی بێنێتەئارا و رێبەرایەتییەكی ئەرێیی دەستەجەمعی پێشكەش بە كۆمەڵگا بكات، بەڵكو لەئەنجامی پێداگریی توندی رێبەرایەتیی سونەتیی و باڵادەستی موڵكدارو دەرەبەگەكان و بەرژەوەندییخوازیان وكاڵبوونەوەی رووی نەتعەوەیی شۆڕشەكە، نەك هەر كوردانی پارچەكانی دیكەی كوردستان بەدەوری شۆڕشەكەوە نەمانو راوەدونران، بەڵكو خودی ریزەكانی جووڵانەوەكەو جەماوەرەكەشی لەبەریەكترازاو خوێندەوارانی شارەكیی مەكتەب سیاسیی پارتی بەرەو هەمەدان راونران و پاش هاتنەوەشیان بواری ئەوەیان نەدرایە لە "كوردستانی ئازاد!" دابنشین و ناچاركران رووەو بەغدا گیانی خۆیان دەربازكەن. ئەوانەی هەروا ئامادەنەبوون بەئاسانی وازبێنن و وەك مامۆستا هەمزە عەبدوڵڵا بێدەنگبن، بەڵام بە پاڵپشتی رژێم ململانێیەكی خوێناوییان دەستپێكرد، ئەوانەی دواجار پاش ئاداری ساڵی 1970 ئاڵای سپییان بەشێوەیەكی كاتیی هەڵكرد.
پاش ئاشبەتالأ، زەمینەی دەركەوتنی پارت و هێزی سیاسیی و رێكخراوەیی نوێ سەریانهەڵداو چیدی جووڵانەوەی چەكداریی كوردستان لەبندەستی تاقم و بنەماڵەیەكدا نەمایەوە، لەم بوارەشدا دەركەوتنی كۆمەڵەی ماركسیی-لینینی بایەخی خۆی هەبوو، بەڵام ململانێی ئایدیۆلۆجیی و شەخسیی و كاریگەریی ماویزم وەك دواكەوتووترین بیری شۆرشگێڕیی تۆتالیتار لەلایەك، هەروەها سروشتی ستراكتۆری ژینگەی سیاسیی و چەكداریی شۆڕش لە گوندە دواكەوتووەكان و دووریی لە شارە كوردییەكان و لاوازی خەباتی كرێكاریی لەگەلأ چەندین هۆی دیكە، وایانكرد ئەم رێكخراوە نەتوانێت نۆرمێكی نوێ بچەسپێنێت و هەنگاوی گەورەو یەكلاكەرەوە لەئاراستەكردنی دۆخی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی كوردستاندا باوێژێت و لەم رووەشەوە ئاستەنگی مەزنی خرایەبەردەم. بەم چەشنە، جووڵانەوەی چەكدارانەی شاخەكان لەساڵانی شەستەكانو حەفتاكان و هەشتاكاندا لەلایەك، هەروەها سیاسەتی داگیركاریی سیستماتیك و لەمپەرئاسای داگیركەرانی كوردستان لەبەردەم گەشەی سروشتی كۆمەڵگاو شارە كوردییەكانداو وێرانكردنی ژێرخانی ئابووریی دۆخێكی شڵەژاوو ناجێگیریی دواكەوتووی هێنایەئارا، دیاردەكانی وەك جەنگی ناوخۆ، دابەشكردنی نفوزی سیاسیی و چەكداریی، دابڕینی چین و توێژەكانی كۆمەڵگاو دابەشكردنیان لەنێوان هێزە سیاسییەكان، دەمارگیریی حیزبیی، لاوازیی ژیانی رێكخراوەیی و ئازادیی رەخنەگرتن و لێپێچینەوەو سزادانی سەرپێچیی، برەوپێدانی چەندایەتیی، گوێنەدان بە جۆرایەتیی، بڵاوبوونەوەی دیاردەكانی شڕەخۆریی و بێپرەنسیپی و خزمخزمێنە و مەحسوبییەت و مەنسوبییەت دیمەنێكی وا پێشاندەدات كە واقیعی كوردستان هەر ئەوەكەی كۆتایی سەدەی نۆزدەیەمە و تەنیا ناوی خێڵەكان گۆڕاوە بەناوی حیزبەكان، بەجۆرێك حیزبە كوردییەكانیش هەر بەناوی سەرۆكەكانیانەوە دەناسرانەوە، ئەوەی هەیە سەرۆكحیزبەكان بەناوی شەرعییەتی شۆڕشگێڕیی و بەهۆی بنەماكانی وەك سەنترالیستی دیموكراتیی و پارتی پێشڕەو سەركردەی تاقانەو تابوری پێنج و توندوتیژیی شۆڕشگێڕانەو ئەوجۆرە شتانەوە چالاكانەتر نەیارانی خۆیان دەگەوزان و بەپاساوی ئایدیۆلۆجیش كورەی جەنگی كوردكوژییان گەرمتردەكرد. شایەنی باسە، ئەم هەلومەرجە بە دامەزراندنی بەرەی كوردستانی لەساڵی 1987دا كۆتایینەهات، چونكە بەرە قەوارەیەك بوو زادەی ملكەچیی نەك لەپێناوی ئازادییدا.
دەرەبەگایەتیی سیاسیی، بەراپەڕینی خەڵكی كوردستان لە بەهاری 1991 پێی نایە قۆناغێكی نوێوە، ئەگەر جاران تەنیا ناوچە دووردەستە سنووریەكان ژینگەی سیاسیی و كۆمەڵایەتیی ئەم هێزە بوون، ئەمێستا دەسەڵاتیان نزیكەی لە نیوەی زیاتر باشووری كوردستاندا چەسپاند، ئەوانەی هەرزوو شەقێكیان لەبەرەی كوردستانی هەڵداو بە هەموو شێوازێك كەوتنە هەڵپە بۆ سەپاندن و قۆرخكردنی دەسەڵات و خاك و خەڵكی باشووری كوردستان، دوای داهێنانی سیستمی فیفتی فیفتی و هەڵگیرساندنی خولێكی گەرموگوڕتری شەڕی ناوخۆ، ئەو بەشە خاكەی كوردستانی دابەشكراو دابەشكرایەوە، لەهەر بەشێكدا حیزبێك خاوەن حكومەت و خاك و خەڵك و گومرگ و لەشكر و ئیدارە و كۆمپانیاو میدیا و پەروەردەو..هتد، بەوەش ئومێدی خەڵكی كوردستان بە هێنانەكایەی حكومەتێكی یەكگرتووی هاوچەرخی مەدەنیی كاراو دیموكراتیی كە بتوانێت هەنگاوی جیدیی بۆ چارەسەری كێشە كەڵەكەبووە سیاسیی و ئابووریی و كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگا بنێت بووە سەرابێكی رەش.
دەرەبەگایەتیی سیاسیی ئەمڕۆیی لە باشووری كوردستان شكستی پێ سەركەوتنە، لەتراژیدییەكانی گەل خەریكی بەهرەوە وەرگرتنە، دژ بە كۆدەنگیی نەتەوەییەو پەرتەوازخوازە، دژ بە شەفافیەت و بڕیارسازیی دەستەجەمییە و حەزی بە دیزەبەدەرخۆنەو شاردنەوەی رازە، دوورە لە مەدەنییەت و تفەنگبازە، دیموكراتیی بێناوەرۆك و دیكتاكراسیی پێ نیازە، بۆ قۆرخكردنی بازاڕو تەخشان و پەخشانی سامانی نەتەوەیی و كڕینی ویژدان و سەركوتی ئازادیخوازن و فەلاقەكردنی رەخنەگران و پاساوكاریی هەمیشە ئامادەو سازە، رقی لە شۆڕشی ئازادیی گەلانە، نەیاری چاكسازییە، هێزێكی قەیرانسازەو لەهەلومەرجی وەخت رازییە، عاشقی زەویوزارەو هەمیشە سەرقاڵی موساتەحەو تەلبەندكردنی موڵكی گشتییە، بەرژەوەندی شەخسیی لەلا بنەمایەو دوژمنی بەرژەوەندی گشتییە، ئەم دەرەبەگایەتییە قاچێكی لەنێو ئاغایەتییو یەكێكی لەنێو شێخایەتیی و سێیەمی لەنێو قاچاخچێتیی و ئەوی دیكەشیان لەنێو گەمەی وڵاتە هەرێمییەكانە، حەزی بە ورووژانی هەست و جۆش و خرۆشە، نەیاری ئاوەزو دانایی و هۆشە، خولیای گرتنەبەری رێگای چەوتە، شیرینییخۆرێكی عەجایب و شێتی دەستبەسەرداگرتنی بیرە نەوتە، بازرگانی بازاڕی رەش و هێنەری خۆراك و دەرمانی ئێكسپایەرە، هەمیشە پاداشتكەری گوێڕایەڵان وخەریكی شاباشی چەپڵەبازانو بەچكەشایەرە، سوڕو چەقەنەی پێ كەلتووری میللییە، دێگەڵەی پێ مەرزی بەینولمیللەلییە، بڕوای بە میرانگریی پۆست و پایەیە، شەوورۆژ سەرقاڵی حسابی قازانج و مایەیە، ماسیگرێكی لێهاتووی ئاوی لێڵە،دژبە سەروەریی یاساو هاوڵاتیبوون و رەواجدەری جیاوكی بنەماڵەیی و دیوەخانسالاریی و مێنتەڵیتەی خێڵە، نەیاری بەدامەزراوەییكردن و سیستمسازیی و بەدەوڵەتبوونە، هەر خەریكی كێشانەوەو پرۆژەی دەوڵەمەندبوونە، بێمەیلە بە چەسپاندنی مافەكانی مرۆڤ و دەستوورو قانونی ئەساسی، ئائەمەیە گەوهەری راستیینەی دەرەبەگایەتیی سیاسیی، . هەتا ئەو توێژەش سەدار و ئاراستەكەری چارەنووسی میللەت بێ، ئەبێ ئەم كوردە تاكو ماوە هەر مەحكومی زیللەت بێ .