ستراتیجیی سەربازیی دەوڵەتی توركیی دژ بە خەباتی چەكدارانەی ئازادییخوازیی گەلی كورد

Thursday, 17/11/2011, 12:00

جەنگی توندیی نزمەئاست(Low-intensity warfare) ستراتیجیی سەربازیی دەوڵەتی توركیی دژ بە خەباتی چەكدارانەی ئازادییخوازیی گەلی كورد لە باكووری كوردستان

وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: د.یاسین سەردەشتیی

خوێنەری ئازیز، ئەم بابەتەی خوارەوە باسێكە لە نامەی دكتۆراكەی ژنەكۆڵەری هۆڵەندیی خاتوو" كریستینا كۆیڤەنەن" بۆ وەرگرتنی پلەی دكتۆرا پێشكەشكراوە لە بنەڕەتدا بەزمانی ئینگلیزیی نووسراوە بە ناونیشانی (The Invisible War in North Kurdistan / جەنگی شاراوە لە باكووری كوردستان) كە لە رەوشی كوردانی باكوور لەساڵانی نەوەتەكاندا دەكۆڵێتەوەو تیشكی خستۆتە سەر ستراتیجیی سەربازیی دەوڵەتی تورك دژی جووڵانەوەی پەرەسەندووی رزگارییخوازیی نەتەوەیی كورد بەڕابەری پارتیا كارگەرێن كوردستان "پەكەكە". خوێندنەوەی ئەم بابەتە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ تێگەیشتن لەو ستراتیژە سەربازییە لەشكری توركو هەروەها وەڵامدەری زۆر لەو پرسیارانەیە كە پاش هێرشكەكانی ئەم دواییەی فڕوكەو تۆپخانەكانی دەوڵەتی توركیا كراوەتە سەر سنوورەكانی باشووری كوردستان. وەك:
- بۆچی گوندەكانو دانیشتووانی سڤیلەكەی بناری قەندیل كراونەتە ئامانج؟
- بۆچی رێگە لە گەیاندنی خۆراكو پێویستییەكان بۆ ئەو بنارە دەگیرێت؟
- بۆچی هەوڵدەدرێت"پەكەكە" وەك ماكی كێشەكە پێشانبدرێتو دەهۆلأو ساز بۆ ئۆردۆغان لێدەدرێتو زهنیەتی فاشیستانەی دەوڵەتی توركیی پەردەپۆش دەكرێت؟ ئەوەی خزمەتێكی گەورە بەم ستراتیژەی دەوڵەتی تورك دەكات.
- ئەركی ئەو هێزە سەربازییانەی توركیا كە لە باشووری كوردستان جێگیركراون چییەو سەردانی ناوبەناوی سەرۆكی دەزگای میتی توركیی بۆ هەولێرو شاردنەوەی وردەكارییەكانی چی دەگەیەنێت؟
- ئایا ئەم كێشەیە تەنیا بە "قسەكردن لەگەلأ برادەرانی تورك وئێرانییە" چارەسەر دەكرێت یان مەسەلەكە زۆر لەوە گەورەترەو بەشێكی لە سیاسەتی نكۆڵییو قڕكردنی كوردو هەڕەشەیە لە بوونی نەتەوەییمانو ئەوپەڕیی ئامادەگییو ورووژاندنی میدیایی لەسەر ئاستی ناوخۆییو دەرەوە پێویستە بۆ رێگرتن لەم ستراتیژەو بەدیهێنانی ئامانجەكانیو هەروەها دەرخستنی دووڕوویی گەمەكەرانی سیاسیی ناوچەكە لەمبارەیەوە؟
ئەمانەو زۆر پرسیاری تر. دیارە تەواوی كتێبەكەی خاتوو كریستینا لەلایەن ئێمەوە وەرگێڕراوە، بەڵام ئەوەی لێرەدا دەیخەینە بەرچاوی خوێنەری بەڕێز ئەو ستراتیژە سەربازییەیەكە بە "جەنگی توندیی نزمە ئاست" ناوی هاتووە.
"شرۆڤەكردنی چەمكی " جەنگی توندیی نزمەئاست" لە بەراییدایەو هێشتا مشتومڕی لەبارەوە نەكراوە، لەبەرئەوەی لەرووی كردارییەوە باسی تایبەت بە جەنگی توندیی نزمەئاست لەبەردەستدا نییە. زۆربەی ئەو باسانەی كە هەن لەلایەن سەرچاوە سەربازییەكانی ئەمەریكاوە بڵاوكراونەتەوەو جەوهەریی نین، بەڵكو زیاتر زانیاریی لەورووەوە بەدەستەوە دەدەن كە چۆن میتۆدەكانی جێبەجێدەكرێتو پەرەی پێدەدەرێت.
میتۆدەكانی جەنگی توندیی نزمەئاست ئەوكاتە پەرەیپێدرا كە سەرۆك جۆن.ف كنیدی فەرمانیكرد وەڵامێكی توندی فرەئاست بە هەڕەشە شۆرشگێڕییەكانی وڵاتانی جیهانی سێیەمی وەك : كوبا، جەزائیرو هیندی چینیی بدرێتەوە. ئەو تاكتیكانەی ئەمڕۆ بە جەنگی توندیی نزمەئاست ناودەبرێت، یەكەمجار بە "دژە یاخییبوون" ناودەبرا. لەساڵی 1966دا، رۆبەرت ماكنامارای وەزیری جەنگی ئەمەریكا "جەنگێكی سنووردار"ی وەك رێبازێكی سەركەوتوو بۆ بەرپەرچدانەوەی كۆمۆنیستەكان دەبینی بێئەوەی بێزاریی گشتیی بورووژێنێت" لەسەردەمی ریگاندا، بنەمای دژە یاخیییبوون بۆ ئۆپەراسیۆنگەلێكی هەمەچەشنو بەرفراوانی دیكەی سیاسیی-سەربازییو هەروەها نهێنیی فراوانبووەوە. جەنگی ڤێتنام بەرگرییەكی قووڵی گشتیی دژ بە درێژكردنەوەی تێوەگلانی سەربازیی ئەمەریكا لە دەرەوە ورووژاند. جەنگی توندیی نزمەئاست ئەگەری بەڕێوەبردنی جەنگێكی هێنایەئارا كە وەك جەنگ نەناسرێت. نە پێویستی بە رەشبگیرییو نە بڵاوكردنەوەی سەربازو سوپایەكی زۆرە، تەنانەت ژمارەیەكی كەمیش لە تابوتەكانیاندا رەوانەی ماڵەوەیان دەكرێنەوە.
هەروەها جەنگی توندیی نزمەئاست بە "ئاشتیی توندوتیژ"و "شەڕكردن بێئەوەی وا دەربكەوی كە شەڕ دەكەیت"یش ناودەبرێت. بەگوێرەی هیپلەر، ئەم ستراتیژە ئاكامی خواستی ئەمەریكایە بۆ پاراستنو گێڕانەوەی كۆنترۆلأ بۆ وڵاتانی جیهانی سێیەم، هەروەها بۆ لاوازكردن یاخود تێكشكاندنی حكومەتە پێشكەوتووخوازەكانو جوڵانەوە رزگارییخوازەكان لە ئەمەریكای لاتین، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقاو ئاسیادا. زۆربەی جار تێوەگلانی ئەمەریكا لە جەنگی توندیی نزمەئاست دیار نییە. دەگونجێت گەلی ئەمەریكا لە تێوەگلانی ئەمەریكا ئاگادار نەبێت. بۆ نموونە، دژە یاخییبوون پێویستی بە هەلومەرجگەلێكی گشتیی ئابووریی بەرێژەیەك جێگیرە، كاتێك ئەوانە نەبێت، پرۆگرامەكانی پشتگیریی دارایی ئابووریی ئەمەریكیی جێگیرییەكی ساختە دێنێتەئارا. لە كۆتایی 1980كاندا، 80%ی ئەم پشتگیرییە داراییانە دەدرا بە وڵاتانی رۆژهەلاتی ناوەڕاست. لە ئەمەریكای لاتین، بەشە چەكو كەلوپەلەكانی ئەمەریكیی كە بۆ هەوڵە دژە بەرگرییكارەكان تەرخانكرابوو زۆربەی جار لە دژە یاخییبووندا بەكاردەهات.
جەنگی توندیی نزمەئاست وەك بنەمایەكی دژەیاخییبوونی پاش-ڤێتنام ناودەبرێت، بەڵام لەراستییدا، مێژووەكەی بۆ زۆر پێشتر لەسەردەمی فەرمانڕەوایەتیی كنیدی دەگەڕێتەوە. لە فیلیپین، كاتێك وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەساڵی 1898دا وەك هێزێكی كۆلۆنیاڵیی شوێنی ئیسپانیای گرتەوە، جوڵانەوەیەكی سەربەخۆخوازیی چالاك لەلایەن ئێمیلۆ ئەگویناڵدۆوە رێبەرایەتیی دەكرا. سوپای ئەمەریكا لە هەوڵیدا بۆ پێشگیرییكردن لەم شۆڕشە، ئەو ئەزموونانەی گرتەبەر كە لەماوەی جەنگەكانی هیندیی لەپاش قۆناغی جەنگی ناوخۆوە بەدەستیهێنابوو. ئەو هەڵمەتێكی دژەیاخییبوونی دڕندانەی ئەنجامدا كە تاكتیكەكانی دواتر لە زۆربەی بوارەكاندا لە هیندی چینیی پیادەكرا. بەمەبەستی پاكتاوكردنی ئەو بنكانەی پشتگیریی خێڵەكان بوون، ناوچەیەكی بەرفراوان لە سەرچاوەكانی خۆراك دابڕێنرانو هەزارەها خەڵكی بێدیفاعو سڤیل بەزۆر ناچاركران لە گوندە گەمارۆدراوەكاندا نیشتەجێبن. لەماوەی سێ ساڵدا، نزیكەی 220000 فلیپینیی لە شەڕدا یان بەهۆی قاتوقڕییەوە گیانیان لەدەستدا. ئەمڕۆ، پاش سەدەیەك، هێشتا پسپۆڕانی ئەمەریكیی دژەیاخییبوون، لە شۆڕشەكەی فلیپین دەكۆڵنەوە تاكو وانەكانی لە جەنگی توندیی نزمەئاست لە رۆژگاری ئەمڕۆدا تاقییبكەنەوە. لە بەشێكی " دەستبەسەرداگرتنی خەڵكو سەرچاوەكان"JLICP / پرۆژەی هاوبەشی جەنگی توندیی نزمەئاست لەلایەن سوپاو هێزی ئاسمانییەوە" ئەنجامگیریی ئەوە دەكات كە گورزی توندو برسییكردنێكی وردو ئامانجدار دەكرێت ببنە بەردی بناغەی ستراتیژییەكی كاریگەری جەنگی توندیی نزمەئاست گەر مرۆڤ "ئیرادەیەكی سیاسیی" هەبێت بۆ بەكارهێنانیان.
دوا راپۆرتی جەنگی توندیی نزمەئاست تێبینییكردووە:
ئەو وانەیەی لەم ئەزموونەوە(فیلیپینی 1898) فێردەبین ئەوەیە كە دەسەڵاتی سەربازیی دەتوانێت دژی ئەو هێزە گەریلایانە كاریگەربێت كە پشتگیریی خەڵكیان هەیە.
هەرچەندە سەركەوتن ئیرادەی سیاسیی گەرەكە بۆ چەسپاندنی كۆنترۆڵی تەواو بەسەر خەڵكو حكومەتدا. ئەم ئەزموونە بەراییەی ئەمەریكیی بەقووڵی نموونەیەكی كلاسیكی ئاسایشی "كۆنترۆڵی خەڵكو سەرچاوەكانی" پێشاندا. سەرەتا یاخییبووەكان لەڕێگەی كاروهەنگاوی ئاسایشیی توند لە خەڵكەكە جیاكرانەوە، وەك: نیشتەجێكردنەوە، قەدەغەكردنی هاتوچۆ، دامەزراندنی بەرایی ئەو هەرێمانەی تەقەی تێدا ئازادە. راگواستنی خەڵكەكە هاوكات لەگەلأ ئۆپەراسیۆنی رێگرتن لە خۆراك بووە هۆی شكستی یاخییبووە چەكدارەكان.
لەراستییدا ئەم بنەمایانەی سستكردن تەنانەت نزیكەی پێش ئەزموونی فیلیپینیش بەكارهێنراوە. بۆنموونە، لە ئوسترالیا، كاتێك قەڵاچۆكردنی دانیشتووانە رەسەنەكەی بەهۆی میتۆدگەلێكەوە جێبەجێدەكرا كە تەنانەت زۆر لەوانەی ئەمەریكییەكان دڕندانەتر بوو. كاتێك جۆرج ئارسەر لەساڵی 1826دا، یاسای سەربازیی لە ناوچەی ڤان دیامینس (تاسمانیا) راگەیاند، ئامانج لەمە بریتیبوو لە راگواستنی تەواوی ئەبۆرجینییەكان بوو لە دوورگە سەرەكییەكەی تاسمانیا، دوای ئەو كێشمەكێشەی لەنێوان ئەبۆرجینییەكانو كۆلۆنیالیستەكان سەبارەت بە بەكارهێنانی خاكەكە هاتەپێش، ئەوانەی بە یەك ملیۆن سەر مەڕەوە هاتبوونە ناوچەكە. ئەبۆرجینییەكان بۆ ناوچە سەرەكییەكانی ئوسترالیا گواسترانەوە كە لەوێڕا لەگەڵ خێڵەكانی دیكەدا تارومار بوون. تۆنی بارتا، لە زانكۆی مێلبۆرن، پێیوایە كە ئوسترالیی نەتەوەیەكە لەسەر جینۆساید بنیاتنراوە، هەروەك زۆربەی نەتەوەكانی دیكە لە جیهانی كۆڵۆنیزەكراودا. ئەو كۆمەڵگایەكی جینۆسایدئامێزی لەماوەی 200ساڵی بوونیدا هێناوەتەبەر. هەرچەندە تێكڕای ئامرازەكانی حكومەتیی دەگونجێت بە فەرمیی بۆ پاراستنی خەڵكانی بێتاوان ئاراستە كرابێت ، وێڕای ئەوە، تەواوی رەگەزێك ملكەچی فشارێكی دڕندانەن بۆ تێكشكاندن كە بەشێكی زۆر سەرەكییە لە سروشتی كۆمەڵگا. بەگوێرەی بارتا، زۆر كەم لە ئوسترالییەكان ئاگاداری ئەو دڵڕەقییەی راگواستنەكان بوون. ئاماژەكانی پاشتر لە مێژوودا"مردنی رەگەزێك بە نەرمیی دەشێلێت" پاساوی بۆ فڕاندنی منداڵان لە باوەشی دایكو باوكیانو تواندنەوەی زۆرەملێی منداڵانی رەگەزە تێكەڵەكانی هێناوەتەو وای پێشانداوە كە شتێكی حەتمیی بووە.
وێناكردنی پنتاگۆن بۆ "شەبەنگی ململانێكان" بریتییە لە دابەشكردنێكی تیۆریی ململانێ چەكدارییەكان بۆ سێ ئاستی "نزم"، "ناوەند"و هەروەها "بەرز"، بەگوێرەی پلەی هێزو توندوتیژیی بەكارهێنراو. جەنگەكانی گەریلاو هەروەها ململانێ سنووردارەكانی شەڕكردن لەگەلأ یەكە غەیرە نیزامییەكان وەك "جەنگی توندیی نزمەئاست" پلەبەندی كراوە، جەنگە هەرێمییەكان بە چەكی مۆدێرن وەك "جەنگی توندیی ناوەند"، هەروەها جەنگە نائەتۆمییە جیهانییەكانی وەك (یەكەمینو دووەمین جەنگی جیهانیی)و تێوەگلان لە جەنگی ئەتۆمیی ئەكەوێتە خانەی" جەنگی توندیی بەرز". لەبەر ئەو كێشمەكێشەی كە شۆڕشەكانی جیهانی سێیەم هێنایانە ئارا، ئەوانەی وەك باوە میتۆدەكانی جەنگی گەریلاییان بەكارهێناو لە سروشتدا سیاسیی بوون زیاتر لەوەی سەربازیی بن، وەڵامی ئەمەریكا بەشێوەیەكی چوونیەك گشتگیر بوو. ئامانجی بنەڕەتیی ستراتیژیی جەنگی توندیی نزمەئاست بریتییە لە جیاكردنەوەی هێزە گەریلاكانی دژ بە حكومەت لە دانیشتووان. پێناسەكردنی جەنگی توندیی نزمەئاست گشتگیرە زیاتر لەوەی پلەبەندیی توندوتیژیی بێت. بەگوێرەی دوا راپۆرتی پرۆژەی هاوبەشی جەنگی توندیی نزمەئاست لەلایەن سوپای ئەمەریكاو هێزی ئاسمانییەوە، بریتییە لە :
ئەو ژینگەیەی كە ململانێیەكەی تێدا روودەدات، هەروەها دووەم ئەو چالاكییو ئۆپەراسیۆنە سڤیلە-سەربازییە جدییانەی كە لەو ژینگەیەوە بەڕێوەدەبرێن.

وەسفێكی دیكەی فەرمیی جەنگی توندیی نزمەئاست وەك لای خوارەوەیە:
جەنگی توندیی نزمەئاست بریتییە لە ململانێیەكی سیاسیی-سەربازیی سنووردار بۆ بەدیهێنانی ئامانجگەلێكی سیاسیی، كۆمەڵایەتیی، ئابووریی یاخود سایكۆلۆجیی. ئەوەی زۆربەی جار لە چوارچێوەی زنجیرەیەك فشاری دپلۆماتیی، ئابووریی، سایكۆ-كۆمەڵایەتییو لەكاتی تیرۆریزمو یاخیبوونی چەكدارییەوە درێژەی پێدەدرێت.
جەنگی توندی نزمەئاست بەگشتیی لە ناوچەیەكی جیۆگرافییدا بەرتەسك دەكرێتەوەو هەروەها زۆربەی جار بە سنوورداركردنی چەك، ئامرازەكانو هەروەها ئاستی توندوییژیی جیادەكرێتەوە.
دەگوترێت ئەم پێناسەیە فرە فراوانە. دژەیاخییبوون پێویستی بە هەوڵێكی سیاسیی-ئابووریی هەیە بۆ بەدیهێنانی لایەنگریی دانیشتووانی گوندنشین، ئەوەش گەریلاكان لە بنكە جەماوەرییەكەیان بێبەشدەكات (وشككردنی ئەو دەریایەی گەریلاكان مەلەوانی تێدا دەكەن). ئەمەش وا دەخوازێت كە حكومەت مەسەلەی چاككردنی هەلومەرجی ژیانی جووتیاران بەشێوەیەكی راستیینە بگرێتە ئەستۆی خۆی. رۆڵی ئەمەریكا لەم چوارچێوەیەدا لەرووی تیۆرییەوە سنوورداربوو بۆ پێدانی هاوكاریی پەرەپێدانو پشتگیریی راوێژی سەربازیی- ئەوەی پێشتریان لەوەی دواتر لەپێشترە. دژەیاخییبوونی "سوننەتیی" ئەم جۆرە لەساڵە بەراییەكانی تێوەگلانی ئەمەریكا لە ڤێتنامدا گیرایەبەر. پاشتر لە جەنگی ڤێتنامدا بەرپرسانی ئەمەریكیی پشتیان بە "سستكردن" بەست، كە هەوڵی سەربازیی بوو بۆ ناچاركردنی جووتیارەكان تا ملكەچبن لەڕێگەی هەڕەشەكردن یان بەكارهێنانی توندوتیژیی، زیاتر لەوەی لەڕێگەی بەڵێنپێدانی چاكسازیی ئەوان بەلای خۆیاندا رابكێشن. كاتێك بەرنامەكانی پەرەپێدان وەك بەشێك لە جەنگی توندیی نزمەئاست بەكارهێنرا، ئامانج لێی بریتیبوو لە هێنانەكایەی "هیوا" بە ژیانێكی باشتر لەنێو جووتیاراندا، ئەوەش فراوانكردنی كۆنترۆڵی حكومەتی بۆ ناوچە گوندنشینەكان لێدەكەوێتەوە. لەكاتی شەڕكردن لەگەڵ جوڵانەوەیەكی گەریلاییدا، ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكانی سوپا لە ستراتیژیی جەنگی توندیی نزمەئاستدا ئەوە نییە هێزەكانی یاخییبووەكان تێكبشكێنن، بەڵكو ناچاركردنیانە بە پاشەكشێ لەرێگەی وێرانكردنی ژێرخانی چەكدارە یاخییبووەكانەوە. لەكاتی شەڕكردن دژی رژێمێكی رادیكاڵی وەك ساندینستانس لە نیجیریا، كاری هێزەكانی كۆنترا ئەوەنییە دەستبەسەر خاكدا بگرن، بەڵكو بریتییە لە وێرانكردنی ئابووریی، بونیاتو فەزا بنەڕەتییە سیاسیەكەی . ئەمەریكا بۆ بەشدارییكردنو پشتگیرییكردنی جەنگی توندیی نزمەئاست لە وڵاتانی جیهانی سێیەمدا، هەر تەعەهودێكی پەرەپێدان پێشكەشدەكات، هەروەها هەمان شتیش بۆ ئەو حكومەتانە تەرخاندەكرێت كە ئەم بنەما سەربازییانە جێبەجێدەكات. بارنێت دەنووسێت كە لەماوەی ئەو ساڵانەی ئەمەریكا لە سلڤادۆر پشتگیریی داراییو راوێژكاریی جەنگی دژەیاخییبوونی دژ بە گەریلاكان كردووە، بێكاریی لە 21% بۆ 33% بەرزبۆتەوە، نەخوێندەواریی لە 43% بۆ 51% ، هەروەها ئەو خێزانانەی لە ئاوی پاكی خواردنەوە بێبەشن لە 56% بۆ 81% زیادی كردووە. ستراتیژیی جەنگی توندی نزمەئاست گورزێكە لە ناوجەرگەی پرۆسەگەلی پەرەپێدان، ئەوەش مەبەستەكەیەتی. مەزنترین لەمپەر لەبەردەم پەرەپێدان لە وڵاتە هەژارەكاندا بریتییە لە پشێوی، گومانو هەروەها تەرەفگیریی ململانێیەكان، یەكخستنی بیزنسمانە خۆماڵییەكان، یەكێتییە پیشەییەكان، هەروەها رۆژنامەكان لە هەڵمەتێكی ناجێگیریی كە لە ئەمەریكا پلانی بۆ دانرابوو، هەوڵی جەمسەربەندیی كۆمەڵگا بەئامانجكراوەكانو ئیفلیجكردنی هەوڵەكانی پەرەپێدانی دەكرد.
جەنگی بیافرا لە چوارچێوەی پێناسەكەی یوئێن بۆ جینۆساید نەبوو، تەنانەت وێڕای ئەوەی قاتوقڕییەكە بەئەنقەست لەلایەن گەمارۆدەرەكانەوە سەپێنرابوو، بەڵام ئایا حكومەتی نایجیریا میتۆدەكانی جەنگی توندیی نزمەئاستی بەكاردەهێنا كاتێك رێگەی بە هاوكارییە مرۆڤایەتییەكان نەدەدا رەوانەی دانیشتووانە سڤیلەكەی بیافرا بكرێن؟ جەنگەگە لەم دیدەوە شرۆڤەی بۆناكرێت، هەروەك لە ساڵانی 1960كانەوە روویداو ئەو كاتە میتۆدەكانی جەنگی توندیی نزمەئاست بە ئاشكرا نەزانرابوو. گایلا سمس قاتوقڕییەكەی ئیسیوپیای ساڵانی 1980كانو گواستنەوەی هاوكارییە مرۆڤایەتییە نێودەوڵەتییەكانی بۆ خەڵكە لەبرسامردووەكەی ژێر سایەی هەلومەرجی جەنگی ناوخۆی نێوان سوپای ئیسیوپیاو بەرەی رزگارییخوازی گەلی ئەریتریاو هەروەها بەرەی رزگارییخوازی گەلی تیگرای، شرۆڤە كردووە. كاتێك وەرزی باران بۆ ماوەی پێنجەمین ساڵی لە 1984دا وشكەسالأ بوو، خۆراك بووە چەكێكی سەرەكیی لە هەموو بەرەكانی جەنگدا. زۆرینەی قوربانییەكانی قاتوقڕیی لە ئەریتریاو تگرای، دانیشتووانی ئەو ناوچانە بوون كە لە سایەی كارگێڕیی گەریلاكاندا بوون. ئامانجی هەردوو بەرە رزگارییخوازەكە ئەوەبوو كە خەڵكەكە لەو ناوچانەدا بهێڵنەوە كە لەبندەستی خۆیاندا بوو، لەكاتێكدا ستراتیژیی حكومەت ئەوە بوو كە جووتیارە برسییەكان رابكێشێتە ناوەندی شارەكان. سمس دەڵێت گوایە قاتوقڕییەكە دەرفەتی داوەتە ئەمەریكا كە دەست لەكاروباری نێوخۆی ئسیوپیا وەربدات. لەماوەی 1985-1986دا، ئیسیوپیا زیاتر لە یەك ملیار دۆلاری تایبەت بە هاوكاریی قاتوقڕیی وەرگرتووە، كە ئەمەریكا پشكی شێری لەو هاوكارییەدا هەبوو. زیاتر 80%ی هاوكارییەكان بۆ حكومەت تەرخانكرابوو، وێڕای ئەو راستییەی كە ئەو رێگەی بە هاتنەناوەوەی كەمتر لە نیوەی قوربانییەكانی قاتوقڕییەكە دا. نزیكەی یەك ملیۆن لە دانیشتووانی بندەسەڵاتی گەریلاكان لەناوچەكانی ئەریتریاو تیگرانی بەهۆی كەمی هاوكارییەكانەوە لەبرسا مردن، هەروەها ملیۆنەهای دیكە ناچاركران زەوییەكانیان جێبهێڵنو كۆچبكەن. لە تیگرانی، جووتیارە كۆچێنراوەكان هاننەدەدران بۆ گوندەكانی خۆیان بگەڕێنەوە، بەڵكو ئەوانە لەناوەندە فراوانەكانی خۆراكپێدانەوە هێڵرابوونەوەو دواجار لە بەشی باشووری وڵاتدا نیشتەجێكرانەوە، هەروەها زۆرینەی ئەو جووتیارارنەشی چووبوونە نێو شارەكانی حكومەتەوە لە جوڵانەوەی رزگارییخوازیی دابڕان. بەگوێرەی سمس، بەشێكی ئەوە بەهۆی هاوكاریی رۆژئاواوە بوو كە وایكرد حكومەتی ئیسیوپیا بتوانێت سەدەها لەو هەزارەها جووتیارە لە ناوچەكانی بندەسەڵاتی گەریلاكان دووربخاتەوە.
بەگوێرەی دەستەیەك كۆڵەر كە لە كاریگەرییەكانی جەنگی توندیی نزمەئاستیان دژبە جووڵانەوەی زاپاتیستا لە هەرێمی چیاپاس لە باشووری مەكسیك كۆڵیوەتەوە، گرنگترین پێكهێنەرەكانی جەنگی توندیی نزمەئاست لە چیاپاس بریتیبوون لە:
1- بەهێزكردنی رووخسارە تەكنیكییو مادییو سیمبولییەكانی سوپا.
2- هەوڵدان بۆ رەواییدان بە حكومەت.
3- "دوورخستنەوەی ئاوەكە لە ماسییەكە" بەمانایەكی تر، رێگرتن لەوەی جووتیارانی زیاتر بە جوڵانەوەكەی زاپاتیستاوە پەیوەستبنو جیاكردنەوەی لایەنگرانی زاپاتیستا.
4- كەمكردنەوەی هاوبەستەگیی نێودەوڵەتیی لەناو جووڵانەوەكەی زاپاتیستا.
خاڵی ژمارە 4 لەو لیستە بەشێوەیەكی تایبەت بۆ ئەوروپییەكان سەرنجڕاكێش بوو چونكە تایبەت بوو بە رۆڵی ئەوان لە جەنگی توندیی نزمەئاست، ئەوەی كە ئێستا لە وڵاتانی جیهانی سێیەم بەڕێوەدەبرێت. بەگوێرەی ریچارد.ج بارنێت، ئەوەی لە ماوەی كارگێڕیی كنیدیدا لە ئەمەریكا وەك كارمەندی وەزارەتی دەرەوەو ئاژانسی كۆنترۆڵی چەكدارییو چەكداماڵین، كاریكردووە، سەركردە سیاسیەكان لە ئەمەریكا لەوبڕوایەدان كە ئەوان بۆیە جەنگی ڤێتنامیان دۆڕاند چونكە میدیاو جووڵانەوەی ئاشتیی ویستی گەلیان بۆ بردنەوەی جەنگەكە ئیفلیجكرد، بۆ نموونە، لەرێگەی پێشاندانی وێنەی منداڵانێك كە بە بۆمبی ناپاڵم لێدرابوون. ئەو دەڵێت چاودێرانی سیاسیی سەریان لەوە سوڕمابوو كە ئەوە چۆنە ئەمەریكا دەتوانێت پێگەی خۆی وەك زلهێزێك لە سیاسەتی نێودەوڵەتییدا بپارێزێتو وەك دەوڵەتێكی دیموكراتییش بمێنێتەوە. دژواریی لە نێوان ئەوانەی تیشكیان دەخستە سەر هێز لەدەرەوەو سەربەستیی لە ناوەوە بەشێوەیەكی تایبەت توند بوو كاتێك دەسەڵاتی سەربازیی ئەمەریكا ئەو مەبەستەی گرتە ئەستۆ كە گەلی ئەمەریكا یان ئەوەتە تیًَناگەن یان پشتگیریی ناكەن. جەنگی توندیی نزمەئاست ستراتیژییەكە بۆ شەڕكردن لە جەنگەكاندا بێ پشتیوانیی جەماوەر. بەگوێرەی بارێنت، هەندێك دەسەڵاتداری سەربازیی بڕوایان وایە كە ئەم ستراتیژییە ناتوانێت بێ سانسۆر كاربكات. مایژۆرێكی مارێنزی ئەمەریكیی توڕە لە وتارێكییدا لە بڵاوكراوەی سەربازییدا پێشنیازی ئەوەیكردبوو كە پێویستە تەلەفیزۆن لە زۆنێكی شەڕەكاندا قەدەغە بكرێت، نەك بەهۆی وێنەی درۆیینەوە، بەڵكو ئەو كەمە وێنەو كوتە راستییانەی كە رایدەگوێزن كاریگەرییەكی سۆزەكییانە دێنێتە ئارا كە راستییە فەرمییەكان سنوورداردەكەن.
نموونەیەكی ئەم سیاسەتەی كەمكردنەوەی دزەكردنی زانیاریی ئەوەیە كە چۆن هەلومەرجەكەی چیاپاس لەلایەن ماسمیدیاوە لە ولاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكاوە رووماڵكرا. لەساڵی 1993دا، دانوسانی NATFA /رێكەوتننامەی بازرگانی ئازاد لەنێوان مەكسیكو ئەمەریكادا لە قۆناغێكی گرنگیدا بوو. ململانێی چەكداریی لە چیاپاس لە مایۆی ساڵی 1993دا دەستیپێكرد. لەكۆتایی مایۆی 1993دا، سوپای مەكسیك هێرشێكی بەرفراوانی لە ناوچەكەدا دەستپێكردو بەدوای گەریلاكاندا دەگەڕا. سەرجەم رۆژنامەكانی مەكسیكو میدیا ئەوروپییەكان هەواڵەكانیان بڵاودەكردەوە، بەڵام بەراستیی لە ئەمەریكا هیچ هەواڵێك نەبوون. دۆلیا ئیستاڤیسی رۆژنامەنووسی مەكسیكیی لەوبڕوایەدایە گەر چالاكیی گەریلاكانی باشووری مەكسیك لە رۆژنامە سەرەكییەكانی ئەمەریكادا بڵاوكرابایەتەوە، دەگونجا رێكەوتننامەی NAFTA شكست بێنێت.
لەماوەی كارەساتی قاتوقڕییەكەی ئیسیوپیادا لەساڵی 1948، نزیكەی 50% یاخود زیاتری قوربانییەكانی ئەو قاتوقڕییە لەو ناوچانەدا بوون كە بەدەست گەریلاكانەوە بوو، بەڵام تەنیا 10% هاوكارییە نێودەوڵەتییەكانیان بۆ دابینكرا. میدیای رۆژئاواو ئاژانسەكانی فریاگوزاریی بە بێدەنگییەكی گشتییەوە مامەڵەیان لەگەلأ ئاڵۆزییەكانی ئەو كارەساتەدا كرد. ئەوان ئاماژەیان بەو جەنگە نەكرد كە هۆكاری كەوتنەوەی قاتوقڕییەكە بوو. لە ئەمەریكا، بایەخی میدیا بە شێوەیەكی تایبەت لەبارەی كۆمسیۆنی فریاگوزارییو چاككردنەوەی حكومەتی ئیسیوپیاوە چڕببووەوە. گایلا سمس دەڵێت كە حكومەتی ئەمەریكا زۆر بە باشیی ئاگای لە هەلومەرجەكە بوو، بەڵام تاكو ساڵی 1948 مۆڵەتی بە گەیاندنی هاوكاریی بەرفراوان بۆ ناوچەی بندەستی گەریلاكان نەدا. ئنجا هاوكارییەكانی ئەمەریكا لەڕێگەی بەرنامەی خۆراكیی جیهانییو رێكخراوە خێرخوازە تایبەتەكانی ئەمەریكاوە روویان لە ئیسیوپیا كرد.

میلیتاریزەكردنی پارێزگا كوردییەكان

سیستمی بەرگرییو ئاسایشیی كوردان

حوكمی حاڵەتی ئاوارتە

دەتوانرێت میلیتاریزەكردن بە چەندین شێوە لە ژیانی رۆژانەدا ببینین. گرنگترین فاكت ئەوەیە كە پارێزگا كوردییەكان هەر لەساڵی 1979ەوە لە سایەی یاسای سەربازییو هەروەها لە ژوئیەی 1987ەوە لە حاڵەتی ئاوارتەدان(ئۆلگانوستو هال بۆلگەسی/ ئۆهال). خەڵكی سڤیل وەك پاسەوانانی گوند كراونەتە بەشێك لە سیستمی سەربازیی، هەروەها راگواستنی بەكۆمەڵكی خەڵكەكە بەڕێوەچووە. پێویستە فەرمانی ئاوارتە لەلایەن پارلەمانی توركییەوە هەر چوار بۆ شەش مانگ جارێك درێژبكرێتەوە. لە مارتی 1996دا، بۆ جاری بیستو شەشەمین جار درێژكرایەوە. لەبەرئەوەی یاسای حاڵەتی ئاوارتە لە باشووری رۆژهەڵاتدا بۆماوەی دوو دەیەیە بوو رەوایەتیی پێدرابوو، هەربۆیە تەنیا لەم هەرێمەدا سیستمێكی یاسایی تایبەت پەرەیپێدرابوو. نموونەیەك لە دووفاقییەكانی ئەم سیستمە یاساییەدا بریتیە لە درێژترین ماوەی دەستبەسەركردن، تاكو مارتی 1997 لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدا سی رۆژ بوو، پاش ئەوەش وەك ماوە فەرمییەكەی دە رۆژە، لەكاتێكدا لە بەشەكانی دیكەی توركیادا حەوت رۆژ بۆ دەستبەسەركردن دانراوە.
لەساڵی 1987دا، پێگەی پارێزگاری هەرێمیی هەرێمی حاڵەتی ئاوارتە (ناوچەی ئۆهال) كە بە "پارێزگاری باڵا" دەناسرا، هێنرایەئارا. پارێزگاری باڵا فەرماندەی هێزە رێكخراوە ئاسایشییە تایبەتو گشتییەكانە، دەزگای میت(میلی ئیستیخبارات تەشكیلات) یشی لەبندەستدایە. ئەو ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە چاپەمەنییەكان كۆتوبەند كات، كارمەندی گشتیی لەسەركار لابەرێت، گوندەكان رابگوێزێت، لەدادگای مەدەنییدا چاودێریی ئەو داوایانە بكات كە دژی ئەندامانی هێزە ئەمنییەكان بەرزدەكرێنەوە، هەروەها فەرمان دەدات بە والیە هەرێمییەكان كە "هەنگاوی پێویست" بگرنەبەر. پارێزگاری هەرێمیی لەسایەی حاڵەتی ئاوارتەدا دەسەڵاتی پەسەندكردنو رەتكردنەوەی هەر داوایەكی یاسایی هەیە كە دژی دەسەڵاتدارانی حكومەت بەرزكرابێتەوە. پەسەندنكردن كەموێنەیە، ئەم كۆتوبەندە دەبێتە هۆی دەگمەنیی ئەو داوایانەی دژی ئەشكەنجەدان بەرزدەكرێنەوە.
بە یاسا، ئەنجومەنی وەزیران لەگەلأ سەرۆكدا، پاش راوێژكردن لەگەلأ ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەییدا، دەگونجێت حاڵەتی ئاوارتە لە هەرێمێك یان زیاتر بۆ ماویەك رابگەیەنێت كە لە شەش مانگ تێپەڕنەكات(یاسای حاڵەتی ئاوارتە). بە كردار، ئەنجومەنی وەزیران حاڵەتی ئاوارتەی لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیا هەر لەساڵی 1987ەوە هەموو چوار بۆ شەش مانگ جارێك راگەیاندووە، بەڵام ژمارەی ئەو پارێزگاكایانەی كە یاساكە گرتوونییەوە جیاواز بووە. لەسەرەتای ساڵی 1996دا، پارێزگاكانی باتمان، بینگۆل، بتلیس، دیاربەكر، هەكاری، ماردین، موش، سیرت، شیرناخ، تونجلیو ڤان خرابوونە بن یاسای حاڵەتی ئاوارتە. لەكۆتایی ساڵی 1996دا، نۆ پارێزگا خرانە بن یاساكەوە(ئەو یاسایە لە نۆڤەمبەری 1996 لەماردین هەڵگیرا). لە 1997دا، ئەو یاسایە لە شەش پارێزگا كاری پێدەكرا(لە ئۆكتۆبەری 1997 لە پارێزگاكانی بینگۆل، باتمانو بتلیس هەڵگیرا)، هەروەها لە 1998دا، دووبارە یاساكە لەو شەش پارێزگایە كاری پێكرایەوە.
ئاكامی ئامادەكارییەكانی حاڵەتی ئاوارتە ئەوەیە كە یاساكە لە باشووری رۆژهەڵاتو بەشەكانی دیكەی توركیا هەمان ئەو یاسایە نییە. وەزیری ناوخۆ بەگوێرەی ئەو دەسەڵاتەی یاسای ژمارە 430 پێیداوە، دەتوانێت رێگە لە بڵاوكردنەوەی هەر بڵاوكراوەیەك لە هەرێمەكانی ئاوارتەدا بگرێت. هەندێك رەوش تەنانەت گاڵەتەجاڕییشە، بۆ نموونە، ئەو مەسەلەیەی كە لە ئامەد لەلایەن رۆژنامەنووس عیسمەت باكاگ لە رۆژنامەی "ئولكەدە گویندەم" لەمارتی 1998دا، بڵاوكرایەوە، ئەو رۆژنامەیە كە لایەنگریی زمانی كوردیی توركییە:
"ئولكدە گویندەم هەر لە 7ی ژوئیەی 1997ەوە بڵاوكراوەتەوە. گرفتو هەڕەشەكان دەستبەجێ دەستیانپێكرد، هەروەها لە 26ی سێپتەمبەرەوە بەپێی بڕیاری هێزەكانی ئاسایشو سوپا، دابەشكردنی رۆژنامەكە لە مەڵبەندەكە قەدەغەكرا. پارێزگاری باڵا بۆی شیكردینەوە كە رۆژنامەكە لە قازانجی مەڵبەندەكەدا نییە هەربۆیە لە :دیاربەكر، هەكاری،ڤانو شارەكانی دیكەی بن یاسای ئاوارتە قەدەغەكراوە. لەبەرئەوە هەر لەو كاتەوە بەداخەوە نەمانتوانی ئەوە چاپ بكەین كە دەماننووسی. رۆژنامەكەمان لە ئەستەمبولأ، ئەنكەرەو شارەكانی دیكە رێگەپێدراوە، بەڵام تەنیا یەك كۆپی لەو رۆژنامەیە لێرە ببینرێتەوە ئەوا بەگوێرەی یاسای ئاوارتە ئۆفیسی سەرنووسەرەكەی دادەخرێتو رۆژنامەنووسەكانی قۆڵبەستدەكرێن. هاوڕێیەكم دوومانگ لەمەوبەر تەلەفۆنی بۆكردمو پێیوتم كە دانەیەكت بۆ دەنێرم. هێڵی تەلەفۆنەكەیان بڕیو ئەو هاوڕێیەشم دەسەتبەسەركرا. داواكار پەیوەندیی پێوەكردمو بەزمانیچكی هەڕەشەئامێز لەگەڵم دوا، هەرچەندە كەمن هێشتا رۆژنامەكەشم بەدەست نەگەیشتبوو.
لەساڵی 1980دا كودەتایەكی سەربازیی لە توركیا قەوماو ئەو دەستوورەی كە لەلایەن دەسەڵاتی سەربازییەوە لەساڵی 1982دا دەركرا هێشتا لەكاردایە. سوپا رۆڵێكی رێبەرییانەی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی(MGK میلی جوڤینلیك كورولو) كە رێبەرایەتی وڵات دەكات. ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی بریتین لە: سەرۆك، فەرماندەكانی سوپا، هێزی دەریایی، هێزی ئاسمانیی، جەندرمە، سەرۆك وەزیر، وەزیركانی ناوخۆ، دەرەوە، هەروەها بەرگریی.

سوپاو پۆلیس

وەك پێشینەیەكی رەوشەكەی پارێزگا كوردییەكان لە ساڵی 1992ەوە بۆ 1997، من بەكورتیی ئەو سیستمە سەربازییو پۆلیسییەم وەسفكردووە كە لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدا كاریپێكراوە.
سوپاو هێزە ئاسایشییەكان لەسەر بنەمای راژەی جیهانیی سەربازگیریی زۆرەملێی كاردەكەن كە ماوەكەی 18 مانگە. ژمارەی جیاواز لەبارەی ئەو كەسانەوە هەن كە خراونەتە بەر خزمەتی سەربازیی. بەگوێرەی ئەمنیستی ئینتەرناشنالأ، سوپا پیادە، دەریایی، هێزی ئاسمانییو هەروەها پۆلیسی سەربازیی-547,000كەس لەخۆدەگرێت، كە لەوانە 410,000 كەس راژەی سەربازیی ئەنجامدەدەن. لەنێوان 140,000بۆ 150,000 سەرباز لە سوپای دووەمو سێیەمی توركیی لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدان. بەگوێرەی وتارێك كە لە 25ی نۆڤەمبەری 1997دا لە رۆژنامەی "ملییەت"دا بڵاوكراوەتەوە، 215,000 سەرباز لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدا هەیە. سوپای توركیی پاش سوپای ئەمەریكیی، دووەمین سوپای مەزنە لە ناتۆدا.
پۆلیسی نیشتیمانیی توركیی بەشێوەیەكی سەرەكیی لە ئاسایشی شارەكان بەرپرسیارە، بەگوێرەی كوركچو، هێزی پۆلیس 120,000 كەسی هەیە، هەروەها بە گوێرەی بێرگەر، فردریكو سچیندێر، 150,000كەسن. ئەو بەشەی كە زۆر پەیوەندیی بەم كۆڵینەوەیە هەیە بریتیە لە پۆلیسی ئاسایش یاخود میتMIT . دژە گەریلا رێكخراوێكە كە لەلایەن میتەوە ئاراستەدەكرێت، ئەوان لە كۆتایی ساڵانی 1970كانەوە دامەزراون. بێرگەر، فردریكو سچیندێر، میتۆدەكانی كاری میتیان بۆ نموونە لەرووی بەكارهێنانی كۆدەكانی ناوەوە، بە گەستاپۆ لە ئەڵمانیای نازیی بەراورد كردووە. ئەوان ئاماژەیان بەوەداوە كە دەزگای میت هەروەها لەدەرەوەی توركیاش ئۆپەراسیۆن دەكات، بۆ نموونە، ئەوان لە كوشتنی سیۆفیلۆس جورجیادیسی سەرۆكی قوبرسیی- یۆنانیی "كۆمیتەی هەماهەنگیی كوردستان"لە 20ی مارتی 1994دا، بەشدار بوون.
جەندرمە بریتیە لە هێزی پۆلیسی ناوچە گوندنشینەكان، هەروەها ئەم هێزە لە گواستنەوەی زیندانییەكان بەرپرسیارە. دەزگا هەواڵگرییەكەی ژیتەمە JITAM/ جەندرمە ئیستیخبارات تیرۆرلە موجادەلە/ رێكخراوی ئاسایشی دژەتیرۆری جەندرمە، كە لە كۆتایی ساڵانی 1980كانەوە دامەزراوە. بڕوا وایە كە ژیتەم لە رووداوەكانی كوشتنو فڕاندنەوە یان"دیارنەمانەكان"كە لەلایەن "بكەرانی نادیارەوە" ئەنجامدراون، هەروەها لە بازرگانیی هیرۆینیشەوە گلاوە. لە پارێزگا كوردییەكاندا نزیكەی 50.000جەندرمەو 40,000 پۆلیس هەن. كۆمەڵەی پارێزەرانی دیاربەكر(1998) چاودێرییكردووە كە بەهۆی هێزەكانی پۆلیسەوە، ئەوانەی لێپرسینەوە بەڕێوە دەبەن، لە شەڕەكانیشدا بەشداردەبن، ئەوانە كاتێك كەسێك دەبەنە زیندان بەچەشنی گومانلێكراو مامەڵەی لەگەڵدا ناكەن بەڵكو وەك دوژمنێك.
تیمە تایبەتەكان(ئوزەل تیم) لە نۆڤەمبەری 1993دا لەلایەن تانسۆ چیلەری سەرۆك وەزیرانەوە دامەزراوە"بۆ ئەوەی شەڕی چەكدارەكان بكەن بەى هەمان میتۆدگەلی خۆیان". ئەندامانی هێزە ئاسایشییەكان كە بە قورسیی چەكداركراون، لەسەر جەنگی داخراو لەگەلأ گەریلاكان راهێنراون، ئەمانە لە ژێر دەسەڵاتی وەزیری ناوخۆدا هەڵدەسوڕێن، لەبەرئەوەی بەشێكن لە هێزەكانی پۆلیس، هەرچەندە بەگشتیی ئەمانە بە "سەرباز" ناودەبرێن. لەساڵی 1994دا، ژمارەیان نزیكەی لەنێوان 15,000- 20.000 كەسن. لە ئەپرڵی 1994دا، چیلەری سەرۆك وەزیران وتی كە "رۆژانی دادێ خاڵێكی وەرچەرخان دەبێت لەبواری شەڕكردن دژی تیرۆریزم"، بەڵام بایەخداران تێبینیانكردووە كە "لەڕاستییدا، ئەو (كارگێڕییەكەی چیلەر) كۆنترۆڵی تەواوی پرسی كوردی بە دەزگای سەربازیی داوەو تەنیا چاوەڕێی ئەوە دەكات چی روودەداتو داخۆ سوپا دەتوانێت ئەو بەڵێنەی داوێتی بیهێنێتەدی."
ئیگناتیف وەك سەربازخانەیەكی گەورە وەسفی باشووری رۆژهەڵاتی توركیای كردووە، وڕەی هێلیكۆپتەر بەئاسمانەوە، شریخەیF16 بەسەر گوندە كوردییەكانەوە، زریپۆشو تانكەكان لەهەر دووڕیانێكی سەرەكیی ناوچە گوندنشینەكاندا وەستاون، هەروەها لە هەر چایخانەیەكی شارەكاندا پیاوێكی بە ۆكی- تۆكی (تەلەفۆنێكی دەستییە لەلایەن پۆلیسەوە بەكاردێت) یەكەوە لێیە.
دانیشتووانی فەرمیی كە لە دوازدە پارێزگای بن حاڵەتی ئاوارتەدان بریتیە لە 5,073,000 كەس. لە نۆزدە پارێزگای كوردیی ژمارەی دانیشتووان 9,885,000 كەسە. ئەوانە بەهۆی 150,000 سەرباز، 40,000 پۆلیس، 50,000 جەندرمە، 110,000 پاسەوانی گوند، هەروەها 20,000 لە ئەندامانی تیمی تایبەت لە بن كۆنترۆلأدا راگیراون، كە دەكاتە 370,000 كەس. ئەگەر تێكڕای ئەم پۆلیسو سەربازانە لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدا جێگیربن، ئەوا هەریەك پۆلیس/سەرباز بۆ هەر 14 هاوڵاتییەكی سڤیل دانراون. ئەگەر تێكڕای ژمارەی ئەم هێزە ئاسایشییانە لە تەواوی پارێزگا كوردییەكان جێگیربكرێن، ئەوا هەر پۆلیس/سەربازێك بۆ 27 هاوڵاتی دەبن. سەربازان بەگوێرەی رەوشە سەربازییەكە لە دەگوێزرێنەوە، لەبەرئەوە ژمارەیان لە پارێزگا جۆربەجۆرەكاندا لەو كاتانەدا كە دروان جیاوازە. بەوەش لە كوردستان، بۆ هەر پۆلیس/سەربازێكی توركیی، نزیكەی 14-27 هاوڵاتی هەیە، ناگونجێت ژمارەیەكی دروست بدرێت لەبەرئەوەی سەرژمێرییەكی باوەڕپێكراوی دانیشتووان نییە، ژمارەی كارمەندە سەربازییەكانیش هەروەها جۆراوجۆرە.
ژمارەی كارمەندانی پۆلیسو ئاسایش هێندە زۆرن دەگونجێت كەسێك وا چاوەڕوان بكات كە تێكڕای تاوانباران گیراونو زیندانییكراون. كەچی هێشتا سەدەها حاڵەتی كوشتن لەلایەن بكەرانی نادیارەوە روودەدەن، هەروەها سەدەها كەس شوێنەون دەكرێن. لابەر لەساڵی 1994دا سەرنجی بۆ ئەم حاڵەتە ناوازەیە راكێشاوە، كاتێك هەواڵیدا كە چەند تیمێكی شاراوەی مەرگی دژە كورد بێ لێپرسینەوە هەڵدەسوڕێن وێرای ئامادەییەكی بەهێزی پۆلیسو سەربازێكی زۆر.
سوپا، تیمە تایبەتەكان، جەندرمەو هەروەها میت بەئاشكرا بەفەرمانی حكومەتی توركییو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی هەڵدەسوڕێن، هەربۆیە لانیكەم هەندێك ئەگەری وەرگرتنی زانیاریی لەبارەی هەڵسوڕانو ئەوانەی كە لەو هێزانەدا بڕیارسازن هەیە. بەڵام هەروەها رێكخراوی نیمچەسەربازیی بەهێز هەیە كە ئەندامەكانیان، شێوەی هەڵسوڕانیان، پەیوەندییان بە بژاردەی دەسەڵاتدارەوە فرە ئەستەمە لێی بكۆڵرێتەوە.گرنگترینی ئەم رێكخراوانە "گورگە بۆرەكان/ بۆزكویرتلەر" ە، بەشی چەكداری لاوانی باڵی راستڕەوی پارتی مەهەپە. گورگە بۆرەكان بڕوایان وایە كە ئەركیانە كە"دوژمنی ناوخۆ" قەڵاچۆبكەن. پێگەی گۆرگە بۆرەكان هاوشێوەی SS ی ئەڵمانیای نازییە، SS پاسەوانە بژاردەكانی پارتی سوشیالیستی نەتەوەیی بوون لەوماوەیەدا كە پارتەكە هێشتا نەگەیشتبووە دەسەڵات.
مەزەندەكردنی جۆربەجۆریش سەبارەت بە خەرجییەكانی حكومەت بۆ جەنگەكە هەیە. گوینلوك-سێنسەن لە زانكۆی تەكنیكی ئەستەمبولأ مەزەندەیكردووە كە خەرجییە سەربازییەكانی توركیا پێنج لەسەدی داهاتی گشتیی نەتەوەییە، بەڵام ئەم ریژەیە هەموو ئەو خەرجییە سەربازییو نیمچەسەربازییانەی ئۆپەراسیۆنەكانی لە باشووری رۆژهەڵات نەگرتۆتەخۆ. داتایەكی بەم چەشنە لە سەرچاوە فەرمییەكاندا نین. وێڕای خەرجییەكانی وەزارەتی بەرگریی، هەندێك خەرجیی چەكداركردن لە بودجەی وەزارەتی ناوخۆوەیە، كە هێزەكانی پۆلیس چەكدار دەكەن. بەگوێرەی لایزارو راندال، توركیا زیاتر لە پێنجیەكی بودجەی نێوخۆیی خۆی لە ساڵی 1994دا بۆ شەڕكردن لەگەلأ پەكەكەدا خەرجكردووە. جەنگ لە باشووری رۆژهەڵاتدا ساڵانە هەشت ملیار دۆلار لەسەر توركیا كەوتووە. ئارتوگرول كوركچو، رۆژنامەنووسی توركیی مەزەندەیكردووە كە لەساڵی 1993دا خەرجیی بەرگرییوئاسایش 40 لەسەدی بودجەی دەوڵەتی پێكهێناوە.
جەنگەكە بە دوو شێوە كاری لە ئابووریی توركیی كردووە. یەكەم، ئەو جەنگە پارەیەكی زۆری هەڵلوشیوە بەجۆرێك بڕی تەواوی پارە بۆ وەبەرهێنان نەماوەتەوە. خەرجیی زۆری جەنگەكە حكومەتی ناچاركردووە كە لە خەرجیی گشتیی هەر كایەیەك ببڕێت، كە ئەوەش بۆخۆی دەبێتە هۆی ناجێگیریی سیاسیی.هەشت ملیار دۆلار واتە 120 دۆلار بۆ هەر هاوڵاتییەك لە توركیادا، هەموو ساڵێك، كە لە خزمەتگوزارییەكانی: فێركردن، بایەخپێدانی تەندروستیی، گواستنەوە، هەروەها كۆڵینەوەو گەشەپێدان بێَبەش دەبێت.
بەگوێرەی سەرچاوەیەكی فەرمیی، بڕی خەرجیی بەرگریی هەمیشە فرە بڵندترە لە ئەوەكەی وەزارەتی تەندروستیی. سەرنجدانێك لە بودجەی دەوڵەت بەئاشكرا پێشانیدەدات كە چۆن بایەخپێدانی تەندروستیی، بۆ نموونە، لە توركیادا پشتگوێخراوە:

نەخشەی 4: پشكەكانی بەرگرییو تەندروستیی لە بودجەی گشتیی دەوڵەتی توركیی (ژمارە دانپێدانراوەكان)
وەزارەتی بەرگریی وەزارەتی تەندروستیی
1985 11.6 2.3
1986 13.5 2.6
1987 11.4 2.9
1988 10.4 2.9
1989 11.6 1.5
1990 11.7 4.7
1991 10.4 1.3
1992 11.3 4.6
1993 8.9 3.9
1994 9.5 3.5

دووەم، سەرچاوە ئابوورییەكانی باكووری كوردستان چیدی بەتەواویی سوودبەخش نابێت، ئەو ناوچەیەی كە وەك بەرهەمهێنەرێكی گرنگی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان بەكارهێنراوە. بەگوێرەی كۆمەڵەی توركیی كشتوكاڵیی، لەساڵی 1994دا، بایی350 ملیۆن دۆلار پاشەكشە لە بەرهەمی كشتوكاڵییدا هەبووە. هەروەها كاولكارییەكی مەزنی دارستانەكان وەك رێبازێكی دژەیاخییبوون گیراوەتەبەر، سوپا ناوچەیەكی بەرفراوانی دارستانەكان دەسووتێنێت بۆئەوەی رێگە لە گەریلاكان بگرێت خۆیانی تێدا بشارنەوە. لەساڵی 1989دا، ئەوە مەزەندەكراوە كە هێزەكانی ئاسایش نزیكەی 25.000 تۆن لە داری ساڵانەی دارستانەكانیان سووتاندووە، لەهەمان كاتدا كە بەشی دارستانەكان، وەبەرهێنانی لە پاراستنی دارستانەكان لە توركیا دەكرد، بە باشووری رۆهەڵاتیشەوە.
ئابووریی توركیا لەساڵانی 1990كاندا فرە لاواز بووە. بەڵگەیەكیش بۆ ئەمە بریتیە لە رێژەی بەرزی هەڵاوسان : لە ساڵی 1996 80% بوو، 1997 91% ، هەروەها لە 1998دا 54% بوو. سیمایەكی ئابووریی دیكەی جەنگەكە بریتیە لە زێدەبوونی چالاكییەكانی بازاڕی رەش، بۆ نموونە، بازرگانیی چەكو مادە بێهۆشكەرەكان، هەروەها زێدەبوونی گەندەڵیی. چەندین كەسو كۆمپانیا هەن كە سوود لەو جەنگە دەبینن، بۆئەوان، ئاشتیی مانای كۆتایی ئەو بیزنسە قازانجبەخشە دەگەیەنێت.

گروپە نیمچەسەربازییەكان

حیزبوڵا گروپێكی ئیسلامیی چەكداری چالاكە لە توركیا، كە پەیوەندییەكی بە حیزبوڵاكەی لوبنانەوە نییە. زۆربەی ئەندامەكانی كوردن. ئەوانە مێزەر بەسەرو پانتۆڵ فشو كوتەك بەدەستنو كێردی قەسابان هەڵدەگرن. ئەو تاوانی كوشتنانەی بەم كێردانە ئەنجامدەدرێن هەمیشە وەك نیشانەیەك بۆ حیزبوڵا دەردەكەون. زۆربەی كوردان لەو باوەڕەدان كە حكومەتی توركیی حیزبوڵای لە ساڵانی 1980كاندا دامەزراندووە بۆئەوەی هێرشی پێ بكەنە سەر پەكەكەو لایەنگرانی. لەكاتێكدا رەخنەگران هێزە ئاسایشییەكان بە تێوەگلان لە زۆربەی كوشتنە نادیارەكان تۆمەتبار دەكەن، حكومەت ئۆباڵی زوربەی ئەوانەی خستۆتە سەر حیزبوڵا. لەساڵی 1996دا، بۆ نموونە، كەیسێكی دادگا لەسەر حیزبوڵا كرایەوە سەبارەت بە كوشتنەكەی محەمەد سنجەری پارلەمانتاری DEP لەساڵی 1993دا، لەكاتێكدا گروپی مافەكانی مرۆڤ وەك كوشتنێكی نادیار لەقەڵەمیاندا. سنجەر لە شەقامێكی باتماندا تەقەی لیچكراو كوژرا. لە ساڵانی 1997-1998، چوار دادگایی لەسەر 89 ئەندامی حیزبوڵا بەتۆمەتی كوشتنی 113 كەس هەبوو.
لە گروپە نیمچەسەربازییەكاندا دەسەڵاتی رێبەرایەتیی شاراوەیە. لە باكووری كوردستان هێزە سەربازییو نیمچەسەربازییەكان بێ رێبەرایەتییەكی هاوبەش كاردەكەن، سەربازەكانی لەشكرو ئەندامەكانی تیمە تایبەتەكان لەژێر سایەی وەزارەتی جیاوازن، هەروەها پۆلیسو جەندرمەش. هەریەك لە گروپە نیمچەسەربازییەكان-وەك تیمە تایبەتەكان، ژیتەم، دژەگەریلاكان، گورگە بۆرەكان، هەروەها سوپای تایبەت كە لە پاسەوانی گوندەكان پێكدێن- رێكخراو سەركردایەتیی خۆیان هەیە، لۆردەكان جەنگ، ئەوانەی زۆربەی جار لە ململانێیەكە قازانج دەكەن. وەزیری مافەكانی مرۆڤ، ئەلكان هاجەلئۆغلو لەماوەی 8-10ی ئووتی 1995 سەردانی دێرسیمی كردو دوای سەردانەكە سەبارەت بە سەرنجی خۆی دوابوو:
" گومانێكی هاوبەش هەیە كە چۆڵكردنی گوندەكان لەلایەن ناوەندێكەوە ئاراستەبكرێت. كاتێك من لەوێ بووم، پارێزگاریش هەروەها لەو فەرمانانە سەری سوڕمابوو كە ئاراستەی گوندەكان دەكرا:" پێویستە ئەم گوندە پێش 15ی ئەم مانگە چۆڵبكرێت." بەبۆچوونی پارێزگار، ئەم فەرمانانە لە ئەفسەرە زۆر پلە نزمەكانەوە دێت كە بۆ سەركردایەتیی مەعلوم نییە. هەركەس دەتوانێت گوندێك چۆڵبكات."
لە نۆڤەمبەری 1996دا، رووداوێكی هاتوچۆ لە شاری سوسورلوك لە رۆژئاوای توركیا قەوما كە بەڵگەیەكی روونی سەبارەت بە پەیوەندیی نێوان رێكخەرانی تاوان، مەهەپە MHPو هەروەها دەسەڵاتدارە بەرپرسەكانی ئاسایش دا بەدەستەوە، بەتایبەتیی لە باشووری رۆژهەڵات. لەو ئۆتۆمبێلەی كە خۆی كێشابوو لە پشتی لۆرییەكی بازرگانییدا، سێ لە چوار كەسی سەرنشینی ئۆتۆمبێلەكە گیانیان لەدەستدابوو، لەوانە عەبدوڵڵا چاتڵی رابەری پێشووی گورگە بۆرەكانو چەكدارانی راستڕەو كە لەلایەن ئینتەرپوڵەوە بەتاوانی كوشتنی حەوت ئەندامی پارتی كرێكاران لە ساڵی 1980دا داواكراو بوو. حوسەین كۆجەداك، جێگری پێشووی سەرۆكی پۆلیس لە ئەستەمبولأ، هەروەها گونجە ئوز، شاجوانی پێشووو دۆستی چاتڵی. ئەوەی تەنیا رزگاری ببوو سیدات بوجاك بوو، ئەندام پارلەمانێكی بەرەگەز كوردو سەرەكخێڵێك بوو كە پایەیەكی گرنگی بەرنامەی حكومەتی تایبەت بە پاسەوانی گوندەكان بوو. راپۆرتێكی حكومیی لە یەنایەری 1998دا سەبارەت بە رووداوەكە راگەیەندرا، وێڕای ئەو راپۆرتە پارلەمانییەی لەساڵی 1997ەوە راگەیەندرا بوو. ئەو پەیوەندییانەی لەنێوان دەسەڵاتدارانو باندە تاوانكارەكان بڵاوبووەوە، دڵەڕاوكێیەكی جدیی لەهەمبەر ئەو گەندەڵییو بەدبەكارهێنانەی دەسەڵات لەلایەن هێزە ئاسایشییەكانەوە ورووژاند. محەمەد ئاكاری وەزیری ناوخۆ، پەیوەندیی بە قوربانییەكانی رووداوەكەوە هەبوو، وایكرد دەست لەكار بكێشێتەوە. لە ئەپرڵی 1998دا، كەیسێكی دادگاییان لەدژ كردنەوە. لە سێپتەمبەری 1998دا، ئەیوب ئاچیكی وەزیری دەوڵەت، لەنێو ئەو بانگەشانەی سەبارەت بە پەیوەندی ناوبراو بە عەلادین چاكجی سەرۆكی تاوانە رێكخراوەكانەوە هەیبووە، كە لە دەرەوە بە پاسپۆرتێكی دپلۆماسیی توركییەوە دەستبەسەركرا، دەستی لەكاركێشایەوە. میدیای توركیی بۆ چەند مانگێك رووماڵی ئەم هەواڵەی كرد. یەك لەو سەرنجانە ئەو هەواڵە بوو كە چاتڵی بۆماوەی زیاتر لە دەیەیەك پیاوكوژی فەرمیی حكومەت بووە، وێڕای ئەو رۆڵە خراپەی ناوبراو كە لە سەرۆكاری شكاندنی زیندان لەساڵی 1978داو دەركردنی محەمەد عەلی ئاگجەی ئەندامی گورگە بۆرەكاندا بینیوویەتی، ئەو پیاوەی كە دواتر هەوڵی كوشتنی پاپای دا. هەمیشە یەك سەرنجی باڵادەست هەبوو: رێكخەرانی تاوان خزابوونە نێو سوپا، هێزەكانی ئاسایش، حكومەتو هەروەها پارلەمانەوە.

پاسەوانانی گوند

سەیفی جەنگیز، ئەندامی پێشووی كویرتولوس، كە بۆ ماوەی سێ سالأ پاش كودەتا سەربازییەكەی ساڵی 1980، جەنگێكی گەریلایی دژی هێزەكانی حكومەت راگەیاند، سەبارەت بەم ماوەیە وتی:
" ناوچە گوندنشینەكان بایەخێكی ناوەندییان بۆ ستراتیجی گەریلایی هەیە، چونكە ناوچە گوندنشینەكان لاوازترین خاڵی دەوڵەتە. پێویستە یەكەمجار بنكەی خۆمان لە ناوچە گوندنشینەكاندا هەبێت."
حكومەتی توركییش لەلایەن خۆیەوە هێزی خۆی لە ناوچە گوندنشینەكاندا بە دامەزراندنی سیستمی پاسەوانانی گوند زێدەكرد. لە 4ی ئەپرڵی 1985دا، حكومەت لەلایەن ANAP ەوە رێبەرایەتیی كراو تورگوت ئوزال بووە سەرۆك وەزیران، ئەوەی كە دوو بەندی بۆ یاسای گوندی توركیی زێدەكرد، ئەوەی هەلومەرجێكی بۆ حكومەت هێنایەئارا "كورچولوك/ پاسەوانانی كاتیی گوندەكان" لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدا بەكرێ بگرێت. لە میانەی سیستمێكی نیمچەسەربازیی بۆ تەواوكاریی ئۆپەراسیۆنەكانی جەندرمەدا، پاسەوانی گوندەكان لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە چەكداركرانو پارەیان پێدەدرا تا شەڕی گەریلاكان بكەنو رێگەیان لێبگرن كە نەچنە گوندەكانو پشتگیریی لە گوندنشینانەوە وەربگرن. لەسەرەتادا، پاسەوانانی گوند تەنیا لە گوندەكانی خۆیاندا جێگیربوون، بەڵام ئێستا لە ئۆپەراسیۆنە هێرشكارییەكاندا بەشدار دەبن. لەنێو ئەو 40.000 سەربازەی لە مایۆی 1997دا لەلایەن سوپای توركییەوە رەوانەی باكووری عێراق كران، 10.000یان پاسەوانی گوندەكان بوون.
مكدۆوالأ وەزەندەی ئەوەی كردووە كە لەسەرەتای ساڵانی 1990كاندا لەوانەیە 50%ی كوردان بێلایەن یاخود نەیاری چالاكییەكانی پەكەكە بوون. حكومەت ئەم فاكتەی بەكارهێنا، وێڕای ناكۆكیی نێوان خێڵەكانی كورد، لە دامەزراندنی سیستمەكەی خۆی كە تایبەتبوو بە پاسەوانی گوندەكان، كە لەسەر بنەمای بونیاتی كۆمەڵایەتیی سوننەتیی هەرێمەكە بنیاتنرا. بەگوێرەی هەندێك هەڵسەنگاندن، 90%ی پاسەوانی گوندەكان لەو گوندانە دەژین كە هێشتا سیستمی خێڵەكیی تێدا باڵادەستە. ئەم سیستمە بە بوونی گروپگەلێكی موڵكداری مەزن جیادەكرێتەوە كە لەدەوری سەرۆكخێڵەكان كۆبوونەتەوە، ئەوانەی كە بۆخۆیان موڵكدارن. ئەندامانی عەشیرەت زۆرجار خاوەنی زەوی نین، بەڵام لەسەر زەوی موڵكدارەكان كاردەكەن. هەرچەندە دەوڵەت زۆر لە كوردانی ناچار كردووە كە ببنە پاسەوانی گوندەكان، بەڵام لە پارێزگاكانی هەكاریو خورناك، زۆربەی خێڵەكان خۆبەخشانە بەشدارییان لە سیستمەكەدا كردووە. یەك لە سیما خێڵەكییەكانی سیستمەكە ئەوەیە كە پاسەوانی گوندەكان دەسەڵاتی موڵكدارەكان زێدەدەكەن، چونكە ئەوان وەك سوپایەكی تایبەتی سەرۆكخێڵەكان هەڵدەسوڕێن. حكومەت موچەی ئەو پاسەوانانە دەدات- كە لە ساڵی 1997دا نزیكەی 110-135دۆلار بوو لە مانگێكدا- بەڵام زۆربەی جار موچەكان بەمۆڵیی بە سەرۆكخێڵەكان دەدرێت، ئەوانەی كە بەشێكی زۆری ئەو پارەیە بۆخۆیان هەڵدەگرن. بۆ نموونە، سیدات بوجاك كە سەرۆكخێڵەو تەنیا رزگاربووی رووداوەكەی سوسورلوكە، فەرماندەی دەهەزار پیاوی چەكدارە. كاتێك پاسەوانی گوندەكان وەك سوپایەكی تایبەت بەكاربهێنرێت هەروەها مانای ئەوەیە كە سەركردایەتییەكی هاوبەشیان نییە. لە هەڵبژاردنە هەرێمییەكانی ساڵی 1993دا، زۆر لەو موڵكدارانەی كە چالاكانە پشتگیریی بەرنامەی پاسەوانی گوندەكانیان دەكرد، وەك سەرۆكی شارەوانیی هەڵبژێردران. بێشكچی ئەم موڵكدارانەی بە "چینی بەكرێگیراو" ناودەبات، چونكە ئەوانە لەگەلأ بونیاتی دەسەڵاتی دەوڵەتدا هاوكاریی دەكەن.
پاسەوانی گوندەكان لەوناچانەدا پەروەردەبوون كە تێیدا راژە دەكەن، هەروەها ئەوان شارەزای چیاكان بوون. سەربازانی تورك لە رۆژئاوای وڵاتەوە دەهاتنو زۆربەیان لەشارەكاندا مەزن ببوون، هەربۆیە ئەوانە بێ رێبەری پاسەوانی گوندەكان نەیاندەتوانی لەو چیاو چۆڵەدا بگەڕێن.
" دەوڵەتی توركیی بێ پاسەوانی گوندەكان ناتوانێت لەوێ هەڵسوڕێت. چیاكانی ئێمە تەواو بڵندو فرە سەختە. خەڵك تەنانەت ناتوانن لەوێ بشڕۆن، هەربۆیە زۆر زەحمەتە. پاسەوانی گوندەكان ناوچەكە دەناسن، ئەوان لەوشوێنەدا گەورە بوون. سەربازەكان بێ ئەوان ناتوانن كاری خۆیان بكەن. گەر شتێك رووبدات لەپێشدا پاسەوانی گوندەكان دەنێرن. هەربۆیە ئەوان یەكەمین جار دەمرن. هەروەها ئەوان ئەو شتە دەزانن. ئەگەر گرفتێك هەبێت ئەوە ئەوانن كە سەرزەنشت دەكرێن...لە میدیاكانی توركەوە ئەوە بڵاودەكرێتەوە كە ئۆباڵی شكستەكان لە ئەستۆی پاسەوانی گوندەكانە."
ئامانجی سیستم ئەوەیە كە گوندە كوردییە "باشەكان" لە "خراپەكان" جیابكاتەوە. سیستمی پاسەوانی گوندەكان دیاردەیەكە كە جەنگێكی ناوخۆیی بۆ كۆمەڵگایەكی سیڤیل هێناوە، ئەوەی كۆمەڵگای كوردیی بەسەر چەند گروپێكدا دابەشكردووە كە لەگەلأ یەكدا بەشەڕدێن- ئامانجی حكومەتی توركیی ئەوەیە"لێگەڕێ كوردان یەكتری بكوژن." ئەم سیستمە برینێكی هێندە قووڵی كردۆتە جەستەی كۆمەڵگای كوردیی كە ئەگەر بێتو رۆژێك جەنگەكە بە قازانجی كورد كۆتایی بێت، ساڕێژكردنی برینەكان پێویستی بە زیاتر لەو شێوە كۆمسیۆنی راستییەی باشووری ئەفەریقا هەیە.
لەڕووی تیۆرەوە، چەكهەڵگرتن لەڕیزی پاسەوانی گوندەكاندا كارێكی خۆبەخشانەیە، بەڵام رەتكردنەوەی بەشدارییكردن لە سیستمەكە لەلایەن تاكەكان یان گوندەكانەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی توركییەوە بە پشتگیرییەكی ناچالاك یان چالاكی پەكەكە لەقەڵەم دەدرێت.
دەسەڵاتدارانی توركیی لە دامەزراندنی ئەم سیستمەدا ناكۆكییو ناتەبایی نێوان خێڵە كوردییەكانیان قۆزتۆتەوە، ئەو ناكۆكییانەی زێدەبوونو قووڵتر بوونەتەوە. عوسمان بایدەمیر، جێگری سەرۆكی كۆمەڵەی توركیی مافەكانی مرۆڤ IHD لقی دیاربەكر، شرۆڤەیكردووە:
" لە هیچ مەڵبەندێكدا خەڵكی بە ویستی خۆیان نەبوونەتە پاسەوانی گوندەكان، كوردان هێشتا لەنێو سیستمی عەشیرەتییدان، لە سیستمێكی دەرەبەگایەتییدا. لە هەندێك ناوچە گرفت لەنێوان عەشیرەتەكاندا هەیە. یستمی پاسەوانی گوندەكان تەنیا رێگەیەكە بۆ قۆزتنەوەی ئەم ناكۆكییانە. ئەو خەڵكانەی كە بوونەتە پاسەوانی گوندەكان هەروەها دەستیاكردووە بەوەی تاوانی دیكە ئەنجامبدەن."
لە مارتی 1997دا، سەردانی گوندی سامانیۆڵوم لە باتمان كرد، كە هەڵگرتنی چەكیان لە پالأ سوپای توركدا پەسەندكردبوو. لەگوندەكەدا نزیكەی هەزار كەسێكی تێدا بوو، لەوانە 26 پاسەوانی گوندی بەكرێگیراوی تێدا بوو، لەگەلأ پێنج پیاودا كە خۆبەخشانەو بێبەرامبەر ئەو كارەیان دەكرد. هیچ راهێنانیًَكی تایبەت نەبوو بۆئەوەی ببیت بە پاسەوانی گوند، تەنیا داوا ئەوەبوو كە پێنج قۆناغی خوێندنی سەرەتایی تەواو كردبێت. لەبەرئەوەی لە گوندی سامانیۆڵو كە رازییبوون ببنە پاسەوانی گوند خوێندنگای لێنەبوو، ئەوە روون نەبوو كەوا داخۆ ئەو 31 پیاوە چوونەتە خوێندنگا. پاسەوانی گوندەكان مانگانەكەیان بە موچەیەكی باش دەزانی، هەروەها ئەوان كاتی زیادەیان هەبوو لە كێڵگەكاندا كاربكەن. لەگوندەكاندا خانووی نوێ خەریك بوو بنیاتدەنرا، هەروەها گوندییەكان خوێندنگایەكیان بە پێنج مامۆستاوە لەگەلأ بنكەیەكی تەندروستیی پێگەیشت، هەرچەندە ئەوەكەی دواییان بەكارنەدەهێنرا، چونكە ئەو دكتۆرو دوو پەرستارەی كە دەبووایە بهاتنایەتە گوندەكە ئامادەنەبوون بێن. سەرۆكخێڵێك، كە پیرەمێردێكی شەست ساڵەی خاوەن دوو ژنو نۆزدە مندالأ بوو، بەئامادەبوونی دە ئەندامی میتو پازدە جەندرمە، بڕیاری گوندمشینەكانی بۆ پەیوەستبوون بە سیستمەوە شرۆڤەكرد:
" ئێمە لەبەر قازانج ئەوە ناكەین. ئێمە لەنێوان دوو ئاگرداین. من هیچ رێگەچارەیەكی دیكەم نییە، پاش ئەوەی پەكەكە خۆمو دوو كوڕەكەمیان بۆ ماوەی 24 سات خستە زیندانەوە. بەڵام لەسەرەتادا زەحمەت بوو. پەكەكە هەڕشەیان كرد گوندەكە بسوتێنن. ئێمە پێمان وتن كە تەنیا دەمانەوێت گوندەكەمان بپارێزین. ئەگەر پەكەكە ببینین بەناو كێڵگەكانماندا دەڕۆنو لێمان بەدوور دەبنو هێرش ناكەنە سەرمان، ئەوا هیچ شتێك ناكەم. بڕیارێكی فرە سەختە پیاو ببێت بە پاسەوانی گوندەكان. لەڕاستییدا، هەڵگرتنی چەك دژی خەڵكەكەی خۆمان شەرمەزارییە بەڵام چ رێگەچارەیەكیش نییە."
ئامانجی پەكەكە بەدەستهێنانی پشتگیریی گوندنشینەكانو رێلێگرتنیان بوو لەوەی بە سیستمی نیمچەسەربازییەوە پەیوەستبن. لەساڵی 1987دا، بڕیاری پەكەكە لەمەڕ پاسەوانانی گوند بریتیبوو لە تاروماركردنی بەكۆمەڵیان. ئەم شێوە رێلێگرتنەیان دڵڕەقانە بوو. ئەو گوندانەی پاسەوانانی گوندیان هەبوو هێرشیان دەكرایە سەر. هاوكارانی حكومەت دەكوژران و زۆربەی جار تەواوی خێزانەكانیشیان دەكوژران. لە چەندین حاڵەتدا خانووەكان دەسوتێنرانو كاول دەكران، هەروەها گوندنشینان ناچار دەكران هەڵبێن. لەكاتێكدا سەربازانی توركیی لەلایەن پەكەكەوە دیلدەكران ئاڵوگۆڕیان پێدەكرا، پاسەوانە گیراوەكانی گوند دەستبەجێ گوللەباران دەكران. هەندێك لە پاسەوانانی گوند بەوە ناسرابوون كە باجیان بە پەكەكە دەداو تەنانەت فیشەكو تەقەمەنیشیان دەدانێ بۆئەوەی لە سزاو تۆڵەسەندنەوەیان دوور بن.
ژمارەی پاسەوانانی گوند بەخێرایی لەزێدەبووندا بوو، لەساڵی 1987دا نزیكەی 6000 پاسەوان بوون، لە 1990دا نزیكەی 24.000، لە 1995دا نزیكەی 70.000، هەروەها لە 1997دا نزیكەی 110.000 كەس بوون. ئەوان وا ناسراون كە لەنێو هێزە ئاسایشییەكانی حكومەتدا لانیكەمی راهێنانو دیسپلینیان هەیەو هەروەها بەردەوام بە گەندەڵكاریی، تاوانە گشتیی، هەروەها پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ تۆمەتبار دەكرێن. پاسەوانانی گوند لە تاوانێكی بەو چەشنانەی وەك قاچاخچێتیی، دزیی، تاڵانیی، هەڵگرتنی ژنانو لاقەكردن تێوەگلاون. سنان یارلیكایا، جێگری سكرتێری پارتی جەهەپە، لە ئووتی 1997دا رایگەیاند كە " پەكەكە بۆ دەوڵەت مەترسییە، بەڵام پاسەوانانی گوند بۆ خەڵكەكە." لەساڵی 1995دا، لیژنەی پارلەمانیی بۆ لێكۆڵینەوە لەو كوشتنانەی لەلایەن بكەرانی نادیارەوە ئەنجامدەدران، لە راپۆرتەكەی خۆیدا داوایكرد كۆتایی بە سیستمی پاسەوانانی گوند بهێنرێت لەبەرئەوەی پاسەوانانی گوند ئەو دەسەڵاتەی پێیاندراوە لە تێوەگلان لە قاچاخچێتییو پەلاماردانی گوندەكاندا بەكاردەهێنن. یەك لە هۆكارەكانی ئەم گرفتانە ئەوەیە كە كۆنترۆڵێكی مەدەنیی بەسەر سیستمی پاسەوانانی گونددا نییە.
هەروەها سیستمەكە لەنێو خەڵكانی توركیشدا بووە جێی رەخنەیەكی زۆر. یەك لەو هۆكارانە ئەو ترسەیە كە پاسەوانانی گوند لەكاتی هەلومەرجە قەیراناوییەكاندا ملكەچی دەوڵەت نەبن. لەساڵی 1991دا، لەباكووری عێراق، ئەوە پاسەوانی گوندەكان بوون، نەك پێشمەرگەكانی پدك و ینك، كە رووی تفەنگەكانی خۆیان كردە سوپای عێراقیی، كاتێك ئەو سوپایە قەیرانی ئۆتۆنۆمیی كوردیی پاش جەنگی كەنداوی دامركاندەوە. لەساڵی 1993دا، كاتێك تانسۆ چیلەر بووە سەرۆك وەزیرانو سەركردایەتیی حكومەتێكی هاوپەیمانیی كرد كە پێكهاتبوو لە DEP /پارتی رێگای راستو SHP پارتی سۆشیال دیموكراتی گەل، ئەو بەڵێنیدا كە سیستمی پاسەوانانی گوند هەڵدەوشێنرێتەوە، بێئەوەی كاتی هەڵوەشاندەنەوەكەی دیاری بكات. لەساڵی 1994دا، هەروەها سەرۆك دەمیرئەل بەڵێنیدا كۆتایی بە سیستمی پاسەوانانی گوند بهێنێت.

میتۆدەكانی ناچالاكهێشتنەوە كە دژی خەڵكی سڤیل گیراوەتەبەر

وێرانكردنی گوندە كوردییەكان

سەرۆك ئوزال پشتگیریی لە راگواستنی بەكۆمەڵ وەك هەنگاوێك بۆ تواندنەوەی كوردان كرد، مێدیكۆ ئینتەناشنالأو هەروەها KHRP ئاماژەیان بە نامەیەكی ئوزال داوە، كە پاش مردنەكەی لە نۆڤەمبەری 1993دا لە "توركیش پرۆب"و "توركیش دەیلی نیوز"دا بڵاوكراوەتەوە. ئوزال لە نامەكەیدا مەزەندەی ئەوەیكردووە كە ئەو گوندنشینانەی پێویستە رابگوێزرێن لە 200.000 تێپەڕناكەن، هەروەها وتویەتی كە كارێكی بایەخدارە ئەوانە لەپێشیی لەسەركاردامەزراندنیان هەبێت. راگوازستنەكە دەبێت هەمیشەیی بێت: " رێگە لە گەڕانەوەی خەڵكە خۆماڵییەكە بگیرێت بگەڕێنەوە هەرێمەكە، بنیاتنانی ژمارەیەكی زۆر لە بەنداوەكان لە شوێنی شیاودا تەنیا ئەلتەرناتیڤە."ئوزال مەزەندەیكرد كە بە بەخشینی نموونەی ئابوورییەكی درێژخایەنی كۆچبەری روو لە رۆژئاوا، تەنیا دوو یان سێ ملیۆن كورد لە ئایندەدا لە هەرێمەكە نیشتەجێ دەكرێن.
چۆڵكردنی ئۆردوگا مرۆییەكان وایكرد گونجاوبێت لەساڵی 1987دا بەپێی یاسای حاڵەتی ئاوارتە لە بڕیاری ژمارە 285، كە دەسەڵاتی بەخشیە پارێزگاری هەرێمی حاڵەتی ئاوارتە فەرمانی چۆڵكردنی كاتیی یان هەمیشەیی گوندو ناوچەكان بەقازانجی "ئاسایشی گشتیی" دەربكات. لەڕاستییدا چۆڵكردنی گوندەكان نزیكەی پێشتر دەستیپێكردبوو. لەماوەی هەشت هەفتە لەپاش یەكەمین پەلاماری هێزەكانی پەكەكە بۆسەر سەربازە توركییەكان لە ئووتی 1984دا، حكومەت بڕیارییدا كە بەدرێژایی سنووری خۆی لەگەلأ عێراقدا- لەكاتێكدا بڕوا وابوو كە یەكەمین پەلامار لەوێوە هاتووە- چوارچێوەیەكی خۆپارێزیی لە 50 گوندی سنووری پێكبهێنێت.
لەساڵی 1992دا، لەشكری توركیی گۆڕانكاریی لە ستراتیجیی دژەیاخییبوونی خۆی بۆ شەڕكردن لەگەلأ پەكەكەدا ئەنجامدا. یەكەكانی سوپا، كە لەماوەی پێشوودا ستراتیجییەكی كاردانەوەیی گرتبووەبەر، تاكتیكەكانی خۆی گۆڕیی"جەنگ بگوازێتەوە بۆ پەكەكە". ئەوان دەبوو بەدوای پەكەكەدا بگەڕێنو هێرشبكەنە سەر حەشارگەی گەریلاكان لە ناوچە شارنشینەكانو هەروەها ئەو گوندانەش بەزۆرەملێ چۆڵبكرێت كە گومانی ئەوەیان لێدەكرێت پشتگیریی بۆ پەكەكە دابینبكەن. فریمان دەڵێت كە سوپا بڕیاریداوە ئەو گوندانە چۆڵبكات كە لەبەرزاییەكی دیارییكراودان بۆئەوەی گەریلاكان بهاوێتە دەرەوەی لوتكەكان. هەروەها سوپا دەستیكرد بە بەكارهێنانی میتۆدی ململانێی توندی نزمەئاست. ئەم ستراتیجییە لە ناو ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەییدا لەلایەن تورگوت ئوزالو هەروەها فەرماندەی باڵای جەندرمە ژێنڕالأ ئەشرەف بتلیسی، رووبەڕووی بەرهەڵستكارییەكی بەهێز بووەوە. ئەو دووانە هەردووكیان لەساڵی داهاتوودا مردن. میتۆدەكە كە بۆ راگواستنی دانیشتووانی كورد بەكارهێنرا هەمان ئەوەكەی "كۆنترۆڵی دانیشتووانو سەرچاوەكان" كە سوپای ئەمەریكا لە فلیپین لەساڵی 1898 و دواتریش لە ڤێتنامو سلڤادۆر بەكاریهێنا.
بەگوێرەی مێدیكۆ ئینتەرناشتالأو هەروەها KHRP ، لەساڵی 1990دا، گوندەكانی باكووری كوردستان زۆر دەگونجا چۆڵبكرێت لەكاتێكدا:
1- ئەو گوندانەی نزیكن لە پەكەكەو لەلایەن هێزەكانی ئاسایشەوە حەشارگەی خواردنو تەقەمەنییان تێدا دەدۆزرێتەوە.
2- ئەو گوندانەی گومانی ئەوەیان لێدەكرێت هاوكاریی لۆجستیی پێشكەشی پەكەكە بكەن.
3- ئەو گوندانەی لە ناوچەی چالاكییەكانی پەكەكەوە نزیكن.
4- ئەو گوندانەی لەسنوورەوە نزیكن.
5- ئەو گوندانەی دانیشتووانەكەی پەیوەستبوونیان بە پاسەوانانی گوندەوە رەتكردۆتەوە.

رێكخراوی IHD و KHRP، هەروەها رێكخراوەكانی دیكەی مافەكانی مرۆڤ بڕێكی زۆری زانیارییان لەوبارەیەوە دابینكردووە كە چۆن گوندەكان وێران دەكرێن. گوندی كێلەكای لە پارێزگای دیاربەكر لەساڵی 1992دا راگواسترا. ئەوەی یەكەمین گوند بوو پەنابەرێتە بەر دادگای ئەوروپای مافەكانی مرۆڤ كە دەوڵەتی توركیی ریسوا بكاتو قەرەبوی زیانەكانی گوندنشینان بكاتەوە. لەماوەی دادگاییكردنەكەدا كەیسی گوندنشینان شرۆڤەی چۆنێتیی سووتاندنی گوندەكەی كرد:
" لەئێوارەی 10ی نۆڤەمبەری 1992دا، ئەندامانی "تیمە تایبەتەكان"ی لەشكر چوونە نێو گوندی كێلەكچی و فەرمانیان بە سەرۆكی شارەوانییدا كە دەستبەجێ تەواوی دانیشتووانەكە رابگوێزێت. لەكاتێكدا سەرۆكی شارەوانی دەیویست خەڵكەكە پێكەوە بانگ بكات، سەربازەكان ئاگریان لە ژمارەیەك مالأ بەردا، لەوانە ماڵی ئەوانەی ئەم داوایەیان بەرزكردۆتەوە. تەواوی نۆمالأ بەهەموو كەلوپەلەكانییەوە سووتێنرانو لەگەلأ زەوی تەختكران. لەئاكامدا، زۆربەی داواكەران روویان لە دیاربەكر كرد، لەوێ هەندێكیان چوونە لای خزمەكانیان. باقی دیكە بێ جێو رێ مانەوە. لە 6ی ئەپرڵدا هێزەكانی ئاسایش گەڕانەوە بۆ گوندەكەو باقی خانووەكانی دیكەیان گڕتێبەردا. كێلەكچی لەپێشوودا 500 دانیشتووانی هەبوو، ئەمێستا بەتەواویی چۆڵە."
ژنێك كە لە گوندێكی دیكەوە راگواسترابوو گێڕایەوە كە چۆن گوندنشینان رێگەیان پێنەدراوە هیچ شتێك لەگەلأ خۆیاندا ببەن لەكاتێكدا سەربازەكان ناچاریانكردوون ماڵەكانیان جێبهێڵن:
" سەربازەكان هەمووشتێكیان لە گوندەكەدا سوتاند، لەوانە ئاژەڵەكان، كەلوپەلو جلوبەرگەكانیشمان. ئێمە كەرێكمان هەبوو ئەویشیان كوشت. كێڵگەكانمان سوتێنران، هەروەها رێگەمان پێنەدرا سەوزەش لە كێڵگەكانمانەوە بەرین. سەربازەكان بۆ ماوەی سێ رۆژ لە گوندەكەدا مانەوە، ئنجا خەڵكەكە روویان لە ئامەد كرد."
عوسمان بایدەمیر سەر بە IHD لە دیاربەكر لە راپۆرتێكیدا دەڵێت كە سوپا لە هەوڵی ناچاركردنی خەڵكیدایە كە ببنە پاسەوانی گوندەكان، ئەوانەی رازیی دەبن رێگەی پاراستنی ماڵەكانیان پێدەدرێت، لەكاتێكدا لە هەمان گوندا ئەوانەی رەتیانكردۆتەوە ببنە پاسەوانی گوند، ماڵەكانیان دەسوتێنرێت. سوپا هەندێك گوندی بەتەواویی وێرانكردوون. ژنێكی راگواستراو كە من ئەوم لە ئامەد بینی پێی وتم كە هەندێك خەڵك لە گوندەكەی ئەو هەڵاتوونەتە ئامەد، لەكاتێكدا خەڵكانێكی دی بەوە رازییبوون ببنە پاسەوانی گوند. ئەوانە لە گوندەكەدا ماونەتەوەو دەستیان بەسەر كێڵگەی ئەوانەشدا گرتووە كە گوندەكەیان جێهێشتووە. هەندێكجار لەشكر ماینیان لە دەوری كێڵگەكان چاندووە بۆئەوەی رێگە لە گەڕانەوەی گوندنشینان بگرنو "زەوی بێ كەسە" بێننەئارا، كە پەكەكە نەتوانێت بەكاریبێنێت.
بەگوێرەی مێدیكۆ ئینتەرناشنالأو KHRP، هەر لەساڵی 1990وە چاودێرییكردنی راگواستنی گوندەكان فرە ئەستەم بوو بەهۆی كۆتوبەندی حكومەتو رێگرتنی لە دزەكردنی هەوالأ لەبارەی رەوشەكەوە. لەسەرەتای ساڵانی نەوەتەكاندا سیاسەتی حكومەتی توركیی بریتیبوو لە نكۆڵییكردنۆی راگواستنەكان، تاكو ساڵی 1994 حكومەت بە ئاشكرا دانانی بە راگواستنی گوندەكان وەك بەشێك لە ستراتیجی شەڕ دژی پەكەكەدا نەنا. هیچ سەرژمێرییەكی باوەڕپێكراو سەبارەت بە راگواستنی گوندەكان لەبەردەستدا نییە. دەزگای توركیی بۆ مافەكانی مرۆڤ ئەم ژمارانەی خوارەوەی بەدەستەوەداوە: سوتاندنو راگواستنی گوندەكان لە ساڵی 1991 دەستیپێكردووە، لە 1993دا، 871 گوند راگواستراوە، بەگوێرەی داتایەكی فەرمیی لەساڵی 1994دا 2.115 گوند راگواسترابوون، هەروەها لە ژونی 1995دا، ژمارەكە گەیشتە 2.505 گوند.
لە ئووتی 1995، ئەلگان هاجەلئۆغلو، وەزیری پێشووی دەوڵەت بۆ مافەكانی مرۆڤ، بەراوردی رەوشی خەڵكە سڤیلەكەی تونجلی بە پەنابەران لە بۆسنەو فەلەستین كرد:
"دیمەنەكانی خەڵك لە تونجلی كەمێك لەوەكەی بۆسنەو فەلەستین لەڕووی برسێتییو نەهامەتییەوە جیاوازە. بەڵی بۆ خەبات دژی تیرۆر، بەڵام مافی پەنادانو گوزەرانو ژیان پێویستە لەبەرچاوبگرێت. ئەگەر توركیا بەمە بڵێت نەخێر، ئەوا مافی ئەوەی نییە بە یەكێتیی ئەوروپاوە پەیوەست بێت."
لە بالكان، ماڵە چۆڵەكانی ئەندامانی گروپێكی ئیتنیی كە هەڵاتبوون یاخود كوژرابوون زۆربەی جار بە خێرایی لەلایەن ئەو خەڵكانەوە پڕدەكرایەوە كە لە ماڵەكانی خۆیانەوە هەڵاتبوون. لە كوردستان ئەمە رووینەدا، گوندە سوتێنراوەكان وەك خۆیان مانەوە. توركان نەیاندەویست بچنە باشووری رۆژهەڵات، وێڕای ئەوەی بێكاریی لە رۆژئاوای توركیاشدا گرفتێكی مەزن بوو، هەروەها كەمیی كرێكاری هونەریی لە هەرێمی حاڵەتی ئاوارتەدا هەبوو. لە ساڵی 1994دا، جێری لابەر چاوی بە چالاكانی مافی مرۆڤ لە توركیا كەوتووە، ئەوانەی كە پێان وتووە :" ئەمە پاكتاوی ئیتنیی نییە، ئەمە پاكتاوی مرۆییە. گوندەكان كەسی دیكەیان تێدا نیشتەجێ ناكرێتەوە، بەڵكو وێراندەكرێنَ." ئەو پلانانەی لە سەرەتای ساڵانی 1930كانەوە دانرابوون هەنووكە جێبەجێدەكرێن: لە ژونی 1934دا، یاسای ژمارە 2510 پلانێكی راگەیاند بۆ دابەشكردنی توركیا بۆ سێ هەرێم، هەرێمی سێیەم "ئەو ناوچەیە بوو كە دەبوو بەتەواویی چۆڵبكرێت."

"گەمارۆی خۆراك"

سوپا هەروەها فشاری ئابوورییو سایكۆلۆجیی بەكاردەهێنا بۆ ناچاركردنی خەڵك تا گوندەكانیان جێبهێڵن.لەشكر گەمارۆی هەندێك گوندی دەدا، ئامانجی ئەمەش بێبەشكردنی گوندنشینان بوو لە پێویستییەكانی گوزەرانیانو ئەوەش ناچاریان دەكات گوندەكەیان چۆڵبكەن. لەماوەی گەمارۆداندا هیچ گوندنشینێك ناتوانێت بێ مۆڵەت لە گوندەكەی خۆی بچێتە دەرەوە. دەشێت جووتیاران نەتوانن كێڵگەو رەزەكانیان بكێڵن، نەتوانن ئاژەڵەكانیان بدۆشن یاخود بیانبەنە لەوەرگاكان. كڕینی خۆراك لە شارو سەردانی پزیشك تەنانەت بۆ خەڵكانی نەخۆشیش قەدەغەكرابوو. ئەم پرۆسەیە هەروەها "گەمارۆی خۆراك"ی پێدەوترێت، كە لە پارێزگای شیرناخ لەساڵی 1992دا بەكارهێنراو لە ساڵی دواتریش لە شیرناخو هەكاری. لە ئووتی 1994دا، هێزە ئاسایشییەكان گەمارۆی ئابوورییان سەپاند بەسەر 117 گوند لە پارێزگای بینگۆل. لەماوەی گەمارۆكەدا، گوندنشینان دەبوو لیستێك لە پێویستییەكانیان بدەن بە بنكەی جەندرمەو هەروەها بەدەستهێنانی ئەو پێویستییانە ملكەچی بڕیاری ملهوڕانەی جەندرمەكان دەبوو. ئەگەر مۆڵەت یان بەڵگەیان پێ نەدرایە، زۆربەی گوندنشیان ناچاربوون شمەكەكانیان بفرۆشنو بەدەستی بەتالأ بەرەو گوندەكانیان بگەڕێنەوە. ئاكامی ئەم جۆرە ئاكارەش ئەوەبوو كە خەڵكەكە ئازاری برسێتییان دەچەشتو دواجار كۆچیاندەكرد.
ئاماژەگەلێك بە بەكارهێنانی تەكتیكی گەمارۆ هەیە تەنانەت پێش ساڵی 1992. بۆ نموونە، جێری لابەر كە بەخۆی لەساڵی 1988دا بە نێو كوردستانی بەشە توركییەكەدا گەشتی كردووەو سەردانی دێرسیمو ماردینی كردووە، نووسیویەتی كە زۆربەی وڵاتەكە واپێدەچێت لەژێر حاڵەتی گەمارۆیەكی بەردەوامدا بێت. HRFT هەواڵیداوە كە لەساڵی 1995دا، گەمارۆی خۆراك بەشێوەیەكی سەرەكیی لە پارێزگاكانی تونجلیو هەكاری جێبەجێكراوە. لابەر لەبارەی گەشتەكەیەوە هەواڵیداوە:
" بە ئێمە وترا كە چەندین گوندی دیارییكراو گومانی یارمەتیدانی تیرۆریستەكانیان لێكراوە" لە دۆزەخدا بژی، هەموو كاتێك لە ژێر چاودێرییدا."گوندنشینان هێندە لە نزیكەوە چاودێریی دەكران كە ئەگەر یەكێكیان دوو كیلۆ شەكری بكڕیایە، جەندرمەكان لێیان دەپرسی: بۆچی؟ ئەمە یەكجار زۆرە، پارەت لەكوێ هێناوە؟ لەوانەیە خۆراك بە تیرۆرستان بدەیت."
ناوەندی لێكۆڵینەوەی ئابوورییو سیاسیی بۆ كاری كۆمەڵ (CIEPAC) كە چاودێری رەوشەكەی لە چیاپاس لە باشووری مەكسیك كردووە، سەبارەت بە هەمان ئاكار لەلایەن سوپای مەكسیكەوە لەهەمبەر هندییە دەوارنشینەكان هەواڵیداوە. خەڵك دەڵێن گوایە هەموو شتێك كێڵگەدا ون دەبێت، لەبەرئەوە سەربازەكان رێگەیان لێدەگرن لە كێڵگەكانیان كار بكەن. سەربازەكان بەچەكی قورسەوە لە گوندەكان جێگیر كراون، هەروەها هێلیكۆپتەرەكان بە نزمیی بەسەریاندا دەفڕن ئامادەن لەهەر كاتێكدا بنیشنەوە، بەو هیوایەی جووتیارەكان لەترساندا شێت بكەن. مەبەست لەو توندوتیژییە ئاشكرایە ئەوەبوو هەڕەشە لەلایەنگرانی جووڵانەوەكەی زاپتێستا بكەن. وێڕای ئەم رووداوە تاكانە، رەوشەكە هەروەها ئاكامی درێژخایەنی هەیە، لەبەرئەوەی بوونی سوپا لە گوندەكان دەبێتە هۆی شێواندنی خولی كشتوكاڵیی، خولی جەژنو بۆنەكانو هەروەها ژیانی رۆژانەی كۆمەڵ. هەروەها دەبێتە هۆی ململانێو دژواریی لەنێو خەڵك كاتێك پیاوان ناتوانن بچنە سەر كارەكانیانو ژنان ناتوانن بۆ داركۆكردنەوە یان جلشتن لەگوندەكانیان بچنە دەرەوە.

راگواستنی كوردان بۆ گەڕەكە هەژارنشینەكانی شارەكانی رۆژئاوای توركیا

هەندێك رێكخراوی كوردیی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە راگواستن بەشێكە لە پلانی رژێمی توركیی بۆ تێكشكاندنی شوناسی كوردیی. ئەوە سزایەكی بەكۆمەڵە بۆ ئەو گوندنشینانەی ملكەچی پەیوەستبوون بە سیستمی پاسەوانانی گوندەوە نین، یان ئەوانەی هاوكاری راستیینەیان پیشكەشی پەكەكە كردووە یاخود گومانی ئەوەیان لێدەكرێت.
پەكەكە وادەبینێت كە راگواستنی گوندە كوردییەكان وەك پلانێكی بەئەنقەست كارێكە بۆئەوەی ریشەكێشكردنی كوردە لە كوردستان. بەگوێرەی مەزەندەی ئەوان، لە ساڵانی نێوان 1982 بۆ 1997، نزیكەی نیوەی دانیشتووانە كوردییەكە ناچاركراون پارێزگاكانی باشووری رۆژهەڵات جێبهێڵن. لۆرد ئەڤێبوری مەزەندەیكردووە كە نیوەی دانیشتووانە كوردییەكەی توركیا ئێستا لە دەرەوەی پارێزگا كوردییەكان دەژین. مانگی سووری كوردیی تەنانەت ژمارەیەكی بڵندتریش دەدات، ئەو مەزەندەیكردووە كە زیاتر لە 80%ی دانیشتووانە گوندنشینە كوردییەكان هەر لەساڵی 1990وە ناچاربوون كۆمەڵگاكەیان جێبهێڵن.
ئونەل ئەرنەك، پارێزگاری هەرێمیی، لە 13ی ژونی 1995دا لە رۆژنامەی "سوز" (ئامەد) وتی كە 2.667 گوندوگوندۆكە چۆڵكراونو هەروەها 311.229 كەسیش راگواستراون. بەگوێرەی مەكتەبی دیموكراتیی، مافەكانی مرۆڤ، هەروەها كاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریكا، حكومەتی توركیی هەواڵیداوە كە لە ساڵی 1997وە ژمارەی تەواوی ئەوانەی راگوێزراون بریتیە لە 336.717. IHD لەساڵی 1996دا، هەواڵیداوە كە 2.540 گوند وێرانكراونو سێ ملیۆن كەس لە ساڵی 1984وە راگوێزراون، UNHCR یش هەمان ژمارە بۆ ساڵی 1996 بەدەستەوەدەدات، بەڵام ئەو كوردانەشی دەهاوێتەسەر كە لەبەر هۆكاری ئابووریی رۆیشتوون. خاتوو زەینەب باران، سەرۆكی Kadav كە رێكخراوێكە هەوڵی هاوكارییكردنی ئەو ژنە كوردانە دەدات كە لە ئەستەمبولأ دەژین، مەزەندەیكردووە كە لە مارتی 1988دا زیاتر لە چوار ملیۆن كورد ناچاركراون بەرەو شارە گەورەكانی توركیا هەڵبێن.
هەڵسەنگاندنی جیاواز لەبارەی ژمارەی گوندو گوندۆكە سوتێنراوەكان هەیە. كۆمەڵەی پارێزەرانی دیاربەكر ئەنجامگیرییكردووە كە بەگوێرەی لێكۆڵینەوەكانیان تەواوی 3.211 گوند لە هەرێمەكەدا لەنێوان ساڵانی 1990 بۆ 1997 بە زۆرەملێ راگواستراون. ئەم كۆمەڵەیە ژمارەی ساڵانەی وەك لای خوارەوە دەدات:
خشتەی 5: ژمارەی ساڵانەی گوندە راگواستراوەكان

1989-1993 923
1994 1.800
1996 175
1997 118
تێكڕا 3.211

بەگوێرەی UNHCR قەبارەی دانیشتووانی چەند شارێكی دیارییكراوی باشووری رۆژهەڵات وەك ئامەد،سێرت، دێرسیم و هەروەها جزیرە بە گەیشتنی كوردە راگواستراوەكان دووهەندە یان سێ هەندە زیادی كردووە. لە سێرت سەرنجڕاكێشترین تەقینەوەی دانیشتووان لەساڵانی 1993و 1994دا روویداوە، كاتێك دانیشتووان لە 70.000 بۆ 130.000 زیادیكردووە. دانیشتووانی ئامەد لە ساڵی 1994دا، لە 300.000 بۆ 90.000 پەرەیگرتووە. هەروەها دەوترێت لە ساڵی 1998دا دەبێتە 1.5 ملیۆن كەس. لە دێرسیم دانیشتووانەكە لە ساڵێكدا لە 24.000 بۆ 40.000 كەس زیادیكردووە. لە جۆلەمێرگ (هەكاری) دانیشتووانەكە لە ساڵی 1995دا لە 35.000 بۆ 83.000 كەس زیادیكردووە. لە ژونی 1995دا، ناهیت مێنتەس، وەزیری ناوخۆی توركیا رایگەیاند كە هەر لەساڵی 1984وە، 2.200 گوندو گوندۆكە بەتەواویی یاخود بەشێكیان وێرانكراون. HRFT مەزەندەیكردووە كە لەساڵی 1995دا، دوو بۆ سێ ملیۆن كەس ناچاركراون گوندەكانیان جێبهێڵن. لە هەر بەشێكی كوردستاندا پەنابەران قەیرانێكیان لە خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتیی، نیشتەجێبوونو هەروەها دەستكەوتنی كار تەقاندەوە. دانیشتووانی ئەدەنە لە 900.000 كەسەوە بۆ 1.5 یان دوو ملیۆنو ئەوەكەی مارسین لە 550.000 بۆ یەك ملیۆن زیادیكردووە. زۆربەی پەنابەران روویان لە ئەستەمبولأ، ئزمیر، هەروەها ئەنكەرە كردووە، هەر لەساڵی 1995وە، 1.442.000 كۆچبەری نوێی گەیشتوونەتە ئەستەمبولأ.
KHRP ئەم مەزەندەیەی خوارەوەی سەبارەت بە ژمارەو شوێنی كوردانی راگوێزراو داوە. زانیارییەكانی ئەو رێكخراوە لەلایەن مەزلوم-دەر دابینكراوە.
نەخشەی 6 : مەزەندی تێڕژانی كوردانی راگوێزراو

ئامەد 1.150.000
ئەدەنە 1.200.000
سانلیورفە 450.000
غازی ئەنتاب 350.000
مێردین 250.000
ئلیە(باتمان) 230.000
مازرا(ئیلزاگ) 70.000
جۆلەمێرگ (هەكاری) 50.000
مالەتێ 35.000
ئەگەر ئەم ژمارانە باوەڕپێكراوبن ، ژمارەی مەزەندەكراو دەگاتە نزیكەی 3.750.000 خەڵكی راگوێزراو.
هەندێك لە شارەكان رووبەڕووی پەرەسەندنی پێچەوانە بوونەوە. شاری شیرناخی چیایی لە 18 بۆ 20ی ئووتی 1992 بەهۆی بۆمبارانی سەربازییەوە بەتەواویی وێرانكرا، پاش ئەوەی 18000- 25000 كەس شارەكەیان جێهێڵا. كاتێك لەرێگەی ساڵنامەی سەرژمێریی توركیاوە سەیری سەرژمێرییەكان لەبارەی شیرناخەوە بكرێت، كەسێك ناتوانێت ئەوە بێنێتەبەرچاو كە شیرناخ شانۆی شەڕێكی توند بووە كە دەرئەنجامەكەی هاوشێوەی بومەلەرزەیەك بوو، هەروەها لەلایەن چاودێرانی بیانییەكانیشەوە بینرا. من لە مارتی 1997دا سەردانی شیرناخم كرد، كاتێك شارە بێدەنگەكە لەلایەن هێزەكانی ئاسایشو پاسەوانانی گوندی سەربە خێڵی تاتارەوە كۆنترۆڵكرابوو. هاتوچۆ لە شەقامەكان هەر لە سات 4ی پاش نێوەڕۆوە قەدەغەكرابوو. زۆر لە خانووەكان واپێدەچوو كە چۆلأ بن، بەڵام هەندێك خانووی كەپردار هەبوونو دوو مزگەوتی گەورەش خەریك بوو بنیاتدەنرا.
لە دیسەمبەری 1994دا، چیلەری سەرۆك وەزیران پلانێكی راگەیاند بۆ بنیاتنانی "گوندە بەكۆمەڵەكان" بۆ هەزاران لەو كوردانەی كە لەلایەن سوپاكەیەوە ماڵەكانیان وێرانكرابوو، بە چاولێكەریی نموونەكەی سەدام حوسێن "گوندە هاوچەرخەكان" لە عێراق. ئەو پلانێكی بۆ بنیاتنانی 548 گوندی بەكۆمەلأ پێشكەشكرد كە ئاسانتر بێت تەندروستیی، فێركردنو هەروەها پاراستن دابینبكرێت بۆ ئەو كوردانەی رازیی دەبن هاوكاریی بكەن. لەساڵی 1996دا، حكومەت دەستیكرد بە "بەرنامەی پشتگیریی فریاكەوتن" بۆ خێراكردنی نیشتەجێبوونەوە لە باشووری رۆژهەڵات. بڕە پارەیەیەك -2 ملیۆن دۆلار لە ساڵی 1996دا- بۆ بنیاتنانی خانووو شەقام بەكارهێنرا، هەروەها بۆ بایەخپێدانی ئاژەلأو بەرنامەكانی هەنگەوانیی. لە ئۆكتۆبەری 1996دا، وەزیری دەرەوەی توركیی وتی كە 15.314 كەس گەڕاونەتەوە گوندەكانی خۆیان. لەساڵی 1997دا، 7.608 كەس بۆ 61 گوند گەڕانەوە.
بەگوێرەی KHRP وێرانكردنی بەرهەمی كشتوكاڵیی، لەگەلأ كارگەو دوكانی پیشەگەرەكان لە شارەكاندا، دەگونجێت هەوڵێكی بەئەنقەست بێت بۆ كەمكردنەوەی توانایی ئابووریی ناوچەكەو ئەوەش بێكاریی زێدەتر دەكات. ئەوەش پشتبەستنی خەڵكە راگواستراوەكەی بە حكومەت زێدەتر كردو وایكرد زەمینەی زیاتر بۆ ناونووسینیان لە سیستمی پاسەوانانی گوند بڕەخسێت.
KHRP مەزەندەیكردووە كە 50%ی دانیشتووانە كوردییەكەی توركیا ئێستا لە دەرەوەی ناوچە كوردییەكەدا دەژین. لەدەستدانی خاك بەرجەستەی زیاتر لە لەدەستدانێكی مادیی دەكات: ئەوە بریتیە لە لەدەستدانی شێوەی ژیان كە بەدرێژایی چەندین نەوە لە خێزانەكاندا پارێزراوە. كوردان لەرووی كۆمەڵایەتییو كەلتوورییەوە لەرێگەی خاكو هەرێمەكەیانەوە ناسراون. كاتێك ئەم كەلتوورە لەناوبچێت مەحاڵە زێندووبكرێتەوە.
رێكخراوەكانی مافەكانی مرۆڤی وەك IHD، HRFT، هەروەها لێبوردنی نێونەتەوەیی ژمارەی گوندەچۆڵكراوو خەڵكە راگوێزراوەكانیان تۆماركردووە، بەڵام لە راپۆرتەكانی ئەواندا ئاماژەیەك بەوە نییە كە چی بەسەر ئەو خەڵكەدا هاتووە پاش ئەوەی چوونەتە گەڕەكە هەژارنشینەكان لە شارە توركییەكان. زۆربەی ئەو كوردانەی بەرەو رۆژئاوای توركیا هەڵاتوون لەو گەڕەكە هەژارنشینانەدا دەژین كە بە "گێجەكوندوز/ شەوبنیاتەكان" ناسراون كە دەكەوێتە كەناری شارە گەورەكانەوە.
" ئەوان منداڵەكانیان دەبەنو دەڕۆن، لە خێوەتدا دەژین، خێوەتەكان لە نایلۆن دروستكراون، تەنانەت خێوەتی راستیینەش نین، ئەوان تەنیا دەڕۆن چەند مەترێك نایلۆن دەكڕنو خێوەتێك دروستكەنو هاوینو زستان لەژێریدا دەژین."

بەفەرمیی، كوردانی راگوێزراو حاڵەتی پەنابەریان نییە. بەگوێرەی UNHCR ئەوانە كەسانێكی راگوێزراوی ناوخۆیین. زۆربەی ئەوانە پێناسی یاساییشیان نییە، هەربۆیە ناتوانن لە ئەستەمبولأ یان هەر شارێكی دیكە كاری یاساییش بكەن، هەروەها منداڵەكانیشیان لە خوێندنگاكان وەرناگیرێن. ئەوان هاوكاریی مرۆیی لە UNHCR یان خاچی سوورەوە وەرناگرن. UNHCR تەنیا هاوكاریی ئەو پەنابەرانە دەكات كە لەدەرەوەی وڵاتی خۆیانن، هەروەها خاچی سووری نێونەتەوەییش ئەوكاتە هاوكاریی دەكات كە رێكخراوە لۆكاڵییەكان داوای بكەن.
رێكخراوی هیومان رایتس ۆچ/هیلنسكی رایگەیاندووە كە بەرنامەكانی حكومەتی توركیی بۆ هاوكاری خەڵكانی راگوێزراو لەبواری جێبەجێكردندا دواكەوتووەو لەڕووی چارەسەركردنی گرفتەكەشەوە نەشیاوە، هەروەها بەلاوازییش ئەنجامدەدرێت. لەساڵی 1995دا، حكومەت 5.7 ملیۆن دۆلاری بۆ نیشتەجێكردن، پۆشتەكردن، بایەخپێدانی تەندروستییو هەروەها فێركردن بۆ 32.260 مندالأ لە باشووری رۆژهەڵات تەرخانكرد. هەر لە ساڵی 1994وە دوو بەرنامە بۆ چارەسەركردنی قەیرانی نیشتەجێكردن لە باشووری رۆژهەڵاتدا دانرا. یەكەمین بەرنامە كە پرۆژەكەی"گوندە ناوەندییەكان" بوو لەلایەن تانسۆ چیلەری سەرۆك وەزیرانەوە راگەیەندرا، بەهۆی ناجێگیریی لە پشتگیرییكردنی مادیی ئەنجومەنی ئەوروپییەوە دواخرا. سەندوقی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتیی لە ئەنجومەنی ئەوروپیی داواكەی توركیای رەتكردەوە كە بڕی 252 ملیۆن دۆلاری بۆ پرۆژەكە بداتێ لەترسی ئەوەی كە نەوەكا ئەو پارەیە بۆ نیشتەجێكردنەوەی زۆرەملێ بەكاربهێنرێت. لە ناوەڕاستی ساڵی 1995دا، "گەڕانەوە بۆ پرۆژەی گوندەكان" راگەیەندرا، بەڵام لەكۆتایی ئەو ساڵەدا بەهۆی دەركەوتنی چەند گرفتێكەوە دواخرا. هەوڵەكانی خەڵكە راگوێزراوەكە بۆ وەرگرتنی قەرەبووی وێرانكردنی كێڵگە، ماڵو كەلوپەلەكانیان لە دەوڵەت زۆربەی جار بێسوود بوو. مێدیكۆ ئینتەرناشنالأو پرۆژەی كوردیی بۆ مافەكانی مرۆڤ شرۆڤەیانكردووە كە كاتێك نوێنەرایەتیی ئەوروپیی سەردانی باشووری رۆژهەڵاتی توركیایان كردووە تاوەكو "گوندە ناوەندییەكان" یاخود خانووەكانی نیشتەجێكردنەوە ببینن بۆیان دەركەوت كە ئەوانە لەئاستێكی زۆر بەرتەسكدان. كاتێك "راپۆرتی كۆچبەران" لەلایەن كۆمسیۆنی پارلەمانیی كۆچبەرانەوە ئامادەكراو لە ژونی 1998دا لە پارلەمانی توركیی پێشكەشكرا، تەنیا 20 پارلەمانتار لەكۆی 550 بەشدارییان لە گفتوگۆكردن لەبارەی راپۆرتەكەوە كرد.
كاتێك من لە یەنایەری 1999دا سەردانی ئامەدم كرد، شەقامەكانی شارەكە پڕ بوو لە فرۆشیاری دەستگێڕ، واپێدەچوو سەدەها تاكسی راوەستابێت، هەروەها هەموو شتێك لەسەر شەقامەكان هەبوو، هەر لە میوەو سەوزەوە بۆ قۆری چای چینیی، چەتر، پۆشاك، هەروەها شتەكانی دیكەی وەك بۆیاخی پێڵاوو گوێزانو موبڕە. تەنیا شتێك كە لێی نەبوو كڕیار بوو.
ئەو داڕمانەی لە ژێرخانی ئابوورییدا وەك ئاكامێكی راگواستنی دانیشتووانەكە روویدا، وایكرد هەژارییەكی دژوار بكەوێتەوە. بەگوێرەی مەحموود كلینج، ئەندامی پارلەمانی كوردیی لە تاراوگە، رێژەی بێكاریی لە ئامەد 70% و ئەوانەشی لەسەركارن كارەكەیان تەنیا بۆ ماوەیەكی كاتییە. لەكاتێكدا داهاتی ناوەنجیی ساڵانە لە توركیا 3000دۆلارە بۆ هەر تاكێك، بەگوێرەی كلینج، لە ئامەد 238 دۆلارە. یەكێتیی ژوورەكانی ئەندازیارانو تەلارسازانی توركیی (UCTEA) لە رووماڵكردنەكەی ساڵی 1996دا دەریخست كە رێژەی بێكاریی لە ئامەد 60% پێكدەهێنێت، داهاتی تاكی شارەكە 14% ی ناوەنجیی توركییەكەیە(ساڵانە 297 دۆلار)، هەروەها زیاتر لەنیوەی ژیانی خەڵكی شارنشینەكان لە خوار ئاستی برسێتییەوەن. ڤێرمۆس-مانگۆلد لە راپۆرتێكیدا بۆ ئەنجومەنی ئەوروپیی مەزەندەیكردووە كە كە 60%ی دانیشتووانەكەی باشووری رۆژهەڵات لە خوار ئاستی هەژارییەوەن، هەروەها رێژەی مردن 50% بەرزترە لە بەشەكانی دیكەی توركیا. لە پرۆژەیەكی كۆڵینەوەییدا كە لەلایەن زانكۆی تەكنیكیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە لە ساڵی 1993دا بۆ لێكۆڵینەوە لە جووڵانەوەی دانیشتووان لە هەرێمی گاپدا ئەنجامدراوە، كۆڵینەوەكە مەزەندەیكردووە، لە گەڕەكە هەژارنشینە تازەدروستكراوەكان، زۆربەی خێزانەكان كەمێك لە سەرووی ئاستی هەژارییەوەن، هەرچەندە بەئاشكرا لەسەرو ئاستی برسێتییەوەن. ئامەد بەهۆی فەلسەفەی كۆمەڵایەتیی كوردییەوە لە وێرانبوونی كۆمەڵایەتیی رزگاری بووە، ئەوەی لەسەر گرنگیی هاوكاریی بەگوێرەی خێزانو پەیوەندییەكانی خوێن لە چوارچێوەی بەها سوننەتییە كۆمەڵایەتییەكان بنەمای گرتووە. رێكخراوی هیومان رایتس ۆچ/هیلنسكی رایگەیاندووە كە تەنیا پەیوەندییەكانی خزمایەتیی رێگەی لە تەنانەت قەیرانێكی مەزنتر گرتووە، چونكە گوندنشینە راگوێزراوەكان پەناگای خۆیان لەلای خزمە نزیكەكانیان بینیوەتەوە. كوردە كۆچبەرە نیشتەجێیەكانی ئەوروپا پارەیان بۆ هاوكاریی راگوێزراوەكان لە توركیا ناردۆتەوە. چونكە هیچ هاوكارییەكی نێونەتەوەیی بۆ راگوێزراوەكان نەبوو، ئەمەش هۆكارێكی گرنگ بوو بۆ رزگاربوونیان. زۆر لە خێزانە راگوێزراوەكان بەتەواویی پشتیان بەو پارەیە دەبەست كە خزمانیان لە ئەوروپاوە بۆیان دەناردنەوە.
ئەو كوردانەی بەرەو شارەكانی رۆژئاوای توركیا كۆچیانكرد، كەلتووری كوردییو شوناسی لادێییان لەگەلأ خۆیاندا هێنا. كاتێك لەو بارە نائاساییەدا گەیشتنە شارەكان، ئەوانە راڕاو بێمتمانە بەخۆ بوون، هەروەها ئامادەیی ژیانی شارنشیینیان نەبوو. ئەوانە لەبری ئەوەی لەنێو كەلتووری توركییدا بتوێنەوە، بۆخۆیان لەگەڕەكە هەژارنشیینەكاندا دوورگەیەكی كوردییان پێكهێنا. كوردان رووبەڕووی هەڵاواردن بوونەوەو دژواریی لەنێوان توركو كورددا لەشارە قەرەباڵغەكاندا پەرەیگرت، كە لەلایەن میدیا توركییەكانەوە بە پرۆپاگەندەی دژبەكوردان دەورووژێنران. هەندێك لە كوردان وەك كرێكاری رۆژانەكار یاخود وەك دەستفرۆش كاریان دەكرد، بەڵام زۆربەیان هیچ جۆرە سەرچاوەیەكی داهاتیان نەبوو. خەڵكە راگوێزراوەكان لەهەرجێگایەك گەوتبوونە بەر بێزاركردنی پۆلیسو فشار بۆ ئەوەی بڕۆن. هیچ شارێك پەرۆشی ئەوە نەبوو باوەش بۆ خەڵكانێكی بێكارو بێكارە بكاتەوە، هەروەها تازەهاتووەكان بەشێوەیەكی رۆتینیی وەك هەوادارنی پەكەكە گومانیان لێدەكرا. لەماوەی ساڵانی 1990 كاندا، جەمسەرگیرییەك لەنێوان بەرەی كوردییو توركیدا پەیدابوو كە بەوە جیادەكرایەوە " كرێكارانی كورد هەڕەشەیان لێبكرێت، كشتیارانی تورك بترسێنرێن كە كوردان وەك كرێكاری وەرزیی لە كێڵگەكانیاندا رانەگرن، هەروەها ماڵو جێگەی نیشتەجێبوون بە كوردان نەدرێت."
رەوشی ئەو خەڵكە بەئاشكرا لەو وەسفەی راندالدا سەبارەت بە كوردی گەڕەكە هەژارنشینەكانی ئەستەمبولأ دەردەكەوێت:
" بێ هیچ بەڵگەیەكی گونجاو، نە ئەو و نە هیچ كەسێك لە خێزانەكەدا ناتوانێت كاری یاسایی بكات. بەڵام سەرەڕۆییو هەروەها دۆزینەوەی كار لە بازاڕی رەشیشدا لە بنیاتنانو كاری كەمكرێدا هەبوون كە بەڵگەی كاری پێویست نەبوو یان پرسیاری لەبارەوە نەدەكرا. بەرتیلدان لێرەو لەوێ بەباشیی پۆلیسی دوور لە دەركە رادەگرت...هەندێك لە منداڵەكانی دەچنە خوێندنگا، سوپاس بۆ ئەو هاوڕێ توركەی منداڵەكانی كردە هی خۆیو بەناوی خۆیەوە تۆماری كردن."
یەحیا مونیس، سەرۆكی لقی كۆچبەرانی مێرسین (گۆچ-دەر) لە سێپتەمبەری 1995دا وەسفی رەوشەكەی كردووە:
" دەوڵەت هەمیشە حیسابی تاوانباریان بۆ دەكات، نەك وەك زڕ كوڕێكیش، بەڵكو وەك دوژمنێك مامەڵە دەكرێن. سەرۆكی شارەوانی هەرگیز سەردانی كۆچبەران ناكات. پارێزگارو نوێنەرو وەزیریش ئەوە ناكەن. كێ ئەوە دەكات؟ پۆلیس دەیكات. همیشە ئەم خەڵكە خەریكن خۆیان لە پۆلیس دەشارنەوە.
راگواستن بۆ شارەكان نەك هەر تەنیا بووە سەباری ناتەواویی ژێرخان، بەڵكو هەروەها نایەكسانییەكی قووڵی لە بەكارهێنانی خزمەتگوزارییەكان هێنایەكایەوە. پرۆسەكە بزاوتی ناوخۆیی شارەكیی لاوازكرد، لەبەرئەوە لەبری شارستانییبوون، ناوچە شارنشینەكان بوونە لادێ. لە سێپتەمبەری 1988دا، بۆخۆم كوردانی لادێییم بینی لە گەڕەكێكی ئەستەمبوڵدا گاگەلو پۆلە مراوییان بەخێودەكردو نانیان بە تەنوری كوردیی سوننەتیی دەكرد كە لە زەوییەكەدا چاڵیان بۆ هەڵكەنیبوو. گەیشتنی سەدەها هەزار خەڵكی نوێ گرفتگەلێكی پێكهێنا، بەتایبەتیی لەبواری ، هەلی كار، هاتوچۆ، فێركردن هەروەها بایەخپێدانی تەندروستیی. یەحیا مونیس لە سێپتەمبەری 1995دا، رایگەیاند:" گرفتەكانی باشووری رۆژهەڵات گواسترانەوە بۆ ئەستەمبولأو شارەكانی دیكە."
" گەڕەكەكانی شیتالەر، گوینایدوغو، یەنیپازاڕ، هەروەها چای (لە مێرسین) هەموویان وەك رۆژهەڵاتی توركیان. رۆژهەڵاتی مێرسین لە هەكاریی، ئولودەرە، شیمدینلی، جزیرە دەچێت. شەقامە سەرەكییەكە شارەكەی كردبووە دوو بەش. بەشی رۆژئاوای لە ئزمیرو ئەستەمبولأ دەچێت. ئەو كەسەی لە هەكارییەوە یان لە شیرناخەوە كۆچی كردووە، جارێكی تر هەكاریو شیرناخی لە مێرسین دەدۆزییەوە. ئەمە بنەمای كێشەكەیە، ئەو بڕوای وایە كە گرفتی راستیینە لە كوردبوونەوە سەرچاوە دەگرێت، نەك لە دواكەوتوویی هەكارییەوە."
زۆر لەو كوردە راگوێزراوانەی كە لە گەڕەكە هەژارنشینەكانی شاری ئامەدو شارەكانی رۆژئاوادا دەژین لە مارتی 1994دا رێگەی دەنگدانیان لە هەڵبژاردنە هەرێمییەكاندا پێنەدرا، لە 12ی ژونی 1995دا، رۆژنامەی توكیش دەیلی نیوز رایگەیاند كە لانیكەم 1.5 ملیۆن كەس كە كۆچیان بۆ ئەستەمبولأ كردووە لەبەرئەوەی تۆمارنەكراون ناتوانن دەنگبدەن، هەروەها هەمان گرفت لە شارەكانی دیكەی وەك ئەدەنە، ئەنكەرە، بۆرسە، ئامەد، ئزمیر، هەروەها غازی ئەنتاب هەبوو.