هەموو سیاسییەک، سەرکردەیەک، تەنانەت سستەم و حوکمڕانیەک رۆژی  روتکردنەوەی دێت، پۆشاکی تەلێسم و پیرۆزی لەبەر بکرێتەوە، چۆنە ئاوا نمایش  بکرێت، پێویستە سیاسیەکانی کوردیش روت بکرێنەوە لە بەردەم دادوەری، ئەوەی کردویانە لە وێنای ئەوانەوە نمایش بکرێن، پێویستە  هەموویان وەک خۆیان بە روت و قوتی ببینین، تا بزانین ئەمانە لە دنیای راستیدا چۆنن.

تۆڵە لە مێژوو

چۆن 3ی ئابی 2014  بۆ کوردستان، مێژووییکی جیای  لە رابردووی  بە دنیا بەرهەم هێنا، لە پەیوەندی نێوان موسڵمانان و ئێزیدییە کوردەکان و پێکهاتە ئاینیەکانی دی لەناو خۆی کۆمەڵگای کوردستان، ئیتر لەو مێژووە بەدواوە داگیرکردنی خاک و کوشتن و کۆیلەکردنی ژنانی ئێزیدی و غەیرە موسڵمانان  بۆ پیاوانی موسڵمانی کورد، پیرۆزیی و رەوایی نەما، بۆتە شەرمەو نەنگی، لایەنگرانیشی ناوێرن بە ئاشکرا ئیدعای پیرۆزی بۆ بکەن، تەنانەت کەوتونەتە بەر داگای مێژوو، لە ئاستی جیهانیش کوشتنی جۆرج فلۆید لە 25ی ئایاری 2020 لە شاری مینیابۆلیسی ئەمریکا، مێژووی  پێنج سەدەی رابردووی رۆژئاوای هەڵتەکاند، 25ی ئایار کودەتایەکی شۆڕشگێڕانە بوو بەسەر مێژوودا، ئەمە سەرەتایەکە بۆ پێداچونەوە بە رابردوو و هەڵسەنگاندنی نوێی پیرۆزی ورەوایەتیەکانی رابردوو، تەواو رۆژئاوای روت کردەوە، هەموو ناشرینیەکانی خستە بەردەم خەڵک،  لە 16ی حوزەیران لەگەڵ دوا بڕیار لەسەر دادگایی ئەفسەری پۆلیس دیریک شۆفین، یەکجاری سستەمی دادوەری و وڵاتی خەونی ئازادی روت دەکرێتەوە،  دیاردەی جۆرج فلۆیدەکان لە کات و شوێنی جیای جیهان بەردەوام دەبن، بە کۆیانەوە مێژوویەکی نوێ بۆ مرۆڤایەتی دەنووسرێتەوە، مرۆڤانەتر و راستتر لەو مێژووەی کە تا ئێستا دەسەڵاتداران نوسیویانەتەوە، مێژوویەک هیچی لەبەردا نەبێت روت و قوت و بێ جوانکاری درۆزنانەی دەسەڵاتداران. کوشتنی جۆرج فلۆید، بووە فاکتەر بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر رابردووی  سستەمی کۆیلەداری و داگیرکاری بکرێتەوە، لە لوتکەی ئەمانەشدا رۆڵی کەسە مێژوویەکان لەو تاوانانە دیاریکرا، کە لای رۆژئاواییەکان هێمای سەروری بوون، هەموویانی خستە ژێر پرسیارەوەو روتیانی کردەوە،  هەموو ئەو مۆنمێنت و پەیکەرانەی پەیوەندییان بە رەگەز پەرستی و  کۆیلەدارییەوە هەبوو، لە ناکاودا هەمووخۆیان لەناو زبڵدانەکان بینییەوە، تەنها لە بەریتانیا 60 پەیکەر دیاریکرا بۆ شکاندن، لە بەرامبەردا رستگەرا نەتەوەییەکان وەک نایجل فاراج دژ بەم کارە وەستایەوە و رایگەیاند ئەوانە ئینتمایان بۆ بەریتانیا نییە، لە ئەمەریکاش بە بەهانەی ئینتیماوە دژ بە بزووتنەوەکە وەستایەوە.

ئەفلاتون و ئەرستۆ دوو ناوە گەورەکەی فەلسەفەو رۆشنبیری کۆیلەداریان پیرۆز کردووە، بۆیە دەکەونە بەر تیغی مێژووە نوێکەو رزگاریان نابێت، گاندی سەر بە چینی براهما بووەو باوەڕی بە سستەمی کاستاتی هیندۆسی هەبوو، چەندە ئاشتی خواز بێت، چەندە روت و قوت و لاوازو چاوی کز بێت، چەندە گۆچانەکەی باریک بێت.چڵە زەیتوونەکان دەستی  چەندە سەوزو زۆر بن، خۆشەویستی و بەرگی پیرۆزی براهمایی دادی نادات و دەبێت بچێتە بەر دادگاییکردنی  سستەمی زاڵمانەی کاستاتی هیندۆسی، پەیکەرەکەی لە حەرەمی زانکۆی غانا لادرا، بەهۆی ئەوەی ناوبراو بە ئەفریقیەکانی وتووە دواکەوتوون. لە بالتیمۆری هەرێمی ماریلاندی  ئەمەریکا خۆپیشاندەران پەیکەری کریستۆفەر کۆڵۆمبسیان شکاند و فڕێیان دایە ئۆقیانووسی ئەتەڵەسییەوە، کۆڵۆمبسێک رۆژئاوای کردە کەڵەگای جیهان، سەرچاوەی نیعمەت و خشڵ و زێڕو خاکی پان و بەرین و بەبەرەکەتی تازە دۆزراو بوو بۆیان، کەچی ئەمڕۆ پەیکەرەکان وەک شێرە بەفرینە لەبەردەم نەوەی کۆیلەکان دەتوێتەوەو بێڕیزی پێ دەکرێت، تەنانەت ئاڵای ئەمەریکاش سوتێنرا لە سەردەمی هێزی یەکەمی ئەمەریکا دا. وێڵسن سەرۆکی 28ەمینی ئەمەریکا، لە کاتی خۆی زۆرترین رێزو خۆشەویستی هەبوو، کەچی لە رێکەوتی 27-6-2020دا زانکۆی برینستۆن لە ولایەتی نیوجیرسی ئەمەریکا ناوی لەسەر بەشی پەیوەندییە نێونەتەوەییەکان هەڵگیرا، بەهۆی سیاسەتی رەگەزپەرستانەی بەرامبەر بە رەش پێستەکان. تاوانی راستیزم چەرچڵیشی گرتەوە، نە سەرکەوتنەکانی جەنگی جیهانی دووەم و نە نۆبڵی ئەدەبەکەی فریای نەکەوت، چونکە پشتیوانی داگیرکاری هیندستانی  کردووە. لە شاری ئەنتۆرپنی بەلجیکاش پەیکەری لیبۆلدی دووەم  لادرا، کە لە ساڵانی 1865 بۆ 1909 حوکمی وڵاتی کرد،  چونکە لە نێوان ساڵانی 1885 بۆ 1909  زیاتر لە 10 بۆ 15 ملیۆن کۆنگۆیی لە ماوەی دەسەڵاتیدا کوژران، پەیکەرەکەی بە پەیکەری یاریزانێکی تۆپی پێی ناوداری شارەکە بەناوی  تۆبی ئەلدرۆیلد گۆڕایەوە. کۆڵۆمبییەکان لە رێکەوتی  28-4-2021 پەیکەری  سیباستیان دی بیلالکازار  لە شاری  سانتیاغو دی کالی  ، سێیەم گەورە شاری وڵات روخاند، کە بنیات نەری شارەکە بوو لە ساڵی 1536ی زاینی، وەک هێمایەک بۆ داگیرکاری  ئبیسپانەکان سەیر دەکرا.  بەم شێوەیە لە زۆر وڵات وەک رمانی پولی دۆمینە، پەیکەرو ناوی لایەنگرانی سستەمی کۆیلایەتی و راسستەکان داڕمان، هێشتا ناوێکی زۆری دی ماوە، بە چاوی سوکەوە سەیری رەش پێستەکانیان لە قالبی ئاینیدا کردووە، بچنە ئەو فەرهەنگە نەفرەتییەوە. هاوکات هەموو هێماکانی حکومەتی کۆنفدرالی باشوری ئەمەریکا لادران، چونکە دژ بە هەڵوەشاندنەوەی سستەمی کۆیلەدری بوون لە ساڵی 1861 دا، ئاڵای کۆنفدراڵی لە ولایەتەکانی باشور  هەموو داگرتران. ئەمانە بە پراتیک  نووسینەوەیەکی نوێی مرۆڤانەی مێژوو بوو، نەک وەک ئەوەی ترامپ وتی" وێران کردنی مێژوو". سەرۆکی فەڕەنساش دەستخۆشی لە تانەر ئەکچام مێژووناسی تورک کرد کە لە پەرتوکێکدا بە بەڵگەوە سەلماندویەتی دەوڵەتی عوسمانی فەرمانی دابوو بە جینۆسایدی ئەرمەنەکان، ناوبراو  لە پەرتوکەکەیدا فەرمان و بڕیارەکانی خەلافەتی عوسمانی بۆ ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی بڵاو کردەوە، وەک سەلماندنی ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی بە نەخشە  لە لایەن دەوڵەتەوە. ئەم شێوە نووسینەوە  مرۆڤانەیەی  مێژوو دەبێتە رێبازو قوتابخانەی داهاتوو، نەک تەنها مێژووە دەستکردەکانی چینە باڵادەستەکان، بەڵکە تەواوی  ئەفسانە پیرۆزەکانیش رادەماڵێت. ئێمەش رۆژێک دەبینە بەشێک لەو قوتابخانە  مرۆییەی مێژوو، بۆیە چەندە زوو پێی بگەین، زووتر مێژوو رزگار دەکەین لە درۆ، تا مێژوو لە درۆ رزگار نەکەین ناتوانین بۆ پێشەوە بڕۆین، بە مێژووی  درۆوە کە سیاسییەکان نووسیویانە، داهاتوومان نابێت، ئەم رزگارییە تەنها بە  روتکردنەوەی  سیاسییەکان دەبێت لە بەردەم ئاوێنەی دادوەری، بۆ ئەوەی وەک هەن نیشان بدرێن، نەک وەک ئەوەی خۆیان نمایش دەکەن. دەستەبرژێری  سیاسی کورد لە مێژوو  دەترسن، دەیانەوێت  بە سەرکوتکردن بەرەو روی دەرخستنی راستییەکانی ببنەوە، بە یاداوەری نا راست خۆیان لە هەڵەو تاوان و پێشێلکارییە زەقەکانی رابردوو پاک بکەنەوە. 

لەم  روانگەیەوە  وەک بەشێک لە خێزانی مرۆڤایەتی، دەتوانین مێژوویەکی نوێ بۆ کوردستان بنووسینەوە، لەسەر پایەی راستییەکانی رابردوو و مێژوو، لە سەرەتاوە بە دیدێکی مرۆیانە بڕوانینە کارو کردەوەی بزوێنەرانی ئەو مێژووە، کە خۆی لە ئەکتەرە چالاکەکانی کۆمەڵگا کە بە سەرکردە سیاسییەکان ناو نراون دەبینێتەوە، چۆن ولسن و کۆڵۆمبس و گاندی و چەرچڵ و فرانکۆو .... چۆن جارێکی دیکە لە دیدێکی مرۆڤانەتر لە رابردوو خوێنرانەوە، بزانین ئەم ئەکتەرانەی کوردیش پەپولە بوونە یان تاوانکار؟، لێرەوە دور لە رق و قینەو سۆز بۆی بچین، بە حەقیقەتی خۆیانەوە تەسلیم  مێژوویان بکەین، کارەکانیان بخەینە بەردەم لێکۆڵینەوەی وردو پشکنینی یاسایی و روتیان بکەینەوە لەبەردەم ئاوێنەی رابردوو، تا ئەم راستیە دەرنەخەین، ئەوا مێژوو زوڵم لە قوربانیانیان دەکات، یاداشتە درۆیینەکانی ئەوان دەبنە راستی مێژوویی، پێویستە ناچار بکرێن بەرپرسیارێتی بەرامبەر بە رابردوو قەبوڵ  بکەن.

تاوان یەک پێوەری هەیە ئەویش دادوەرییە، بەو پێوەرە حەقیقەتی یاساییەکەی دیاریدەکرێت و دەپێورێت لە ئاستی جیهانی، ئەگەر سزاکانیش جیاواز بن، جیاوازی ناکات لە ناسنامەی بکەر لە هەموو روەکانەوە، گرنگ کەسی تۆمەتبار پاش ساغبونەوەی تۆمەتەکان لە سزا رزگاری نەبێت، لێرەدا دوو نموونە دێنمەوە، لەسەر نەبوونی جیاوازی لە نێوان پێگەی تۆمەتبار دەسەڵاتدار بێت یان ئۆپۆزسیۆن، تەنانەت ئەگەر دەسەڵات نەفرەت لێکراویش بێت بۆ وڵاتانی باڵادەستی جیهانی " هاشم تاجی سەرۆک پێشوی کۆسۆفۆ و سەرۆکی سوپای رزگاری کۆسۆفۆو سێ لە هاوڕێکانی، رابەرایەتی خەباتی چەکداری گەلی کۆسۆفۆی کرد، بۆ گەیشتن بەوەی پێی گەیشتن، تۆمەتی تاوانی جەنگ و تاوانی دژی مرۆڤایەتی بەرەو رویان کرایەوە، کە خۆی لە 100 تاوان دەبینێتەوە، لە نێوان ساڵانی 1998 و 1999 ئەنجامی داون، لە کوشتن، بێسەروشوێنکردن، چەوساندنەوەو ئەشکەنجەدان، لە 6ی نۆڤەمبەری 2020ەوە لە زیندانی دادگای تایبەت بە کۆسۆفۆیە لە وڵاتی هۆڵەندا، چاوەڕوانی دادگاییکردنە، نموونەی دووەم لە ڕۆژی دووشەممە  18-5-2009  بەحر ئیدریس ئەبوقردە، سەرۆکی بەرەی  بەرگری یەکگرتووی دارفۆر  ئامادەی  بەردەم دادگا  بوو لە شاری لاهای هۆڵەندا، ناوبراو  لەگەڵ  دوو سەرکردەی دارفۆری دیکە کە لە لایەن دادگای تاوانی نێودەوڵەتیەوە" ئای سی سی" تۆمەتبار کران بە ئەنجامدانی تاوانی جەنگ بە پەلاماردانی  هێزەکانی ئاشتی پارێزی  سەر بە یەکێتی ئافریکا لە دارفۆر لە ساڵی 2007، کە لەو پەلامارەدا 12 کەس لە هێزەکانی ئاشتی پارێز گیانیان  بەختکردووە، لە تشرینی   دووەمی ساڵی  2008، داواکاری گشتی لوریس مۆرینۆ ئۆکامبۆ بڕیاری  دەستگیر کردنی سیان لە سەرکردە سەربازیەکانی دارفۆری  دەرکرد  بە تاوانی  هێرشی  ناوبراو، هێرشی بۆ سەر هێزەکانی ئاشتی پارێزیان بە تاوانی گەورە ناوزەد کرد، دواتر لە پرۆسەی دادگاییکردنەکە قردە بێ تاوان دەرچوو، ئازایانە چووە بەردەم دادگا"، مەبەست  لەم دوو نموونەیە  جیاوازی نەکردە لە نێوان بەرهەڵستکاری و حکومەت لە سزای تاوان، لە هەردوو وڵاتەکە سەرۆک کۆمارەکانیان لە لایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتیەوە تۆمەتبار کرابون" میلۆسۆفیج و عومەر بەشیر"، کەچی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات وەک یەک مامەڵیان لەگەڵدا کراوە بەرامبەر بە گومانی تاوانەکان و دادپەروەری، کە جەنگ دەستی پێکرد، نەک دادپەروەری کۆتایی نایات، بەڵکە دادوەری چاوەکانی تیژتر دەبن، جەنگیش یاسای خۆی هەیە، دەبێت بە پێی  یاساو پێوەرەکانی خۆی هەڵسوکەوت بکرێت نەک یاسای جەنگەڵ.

پایەی دادپەروەری جیهانی

پایەی دادپەروەری جیهانی لەسەر سێ کۆڵەکە راوەستاوە، ئەوانیش بریتین لە" دادپەروەری، راستی، قەرەبووکردنەوە"، دادپەروەری لە لێکۆڵینەوە لە هەموو تاوانەکان بێجیاوازی  و لێپرسینەوە لە هەموو گومانلێکراوانی تاوانەکان  لە دادگایەکی دادپەروەردا بێ چاوپۆشی لە کەس، کە مافەکانی هەردوولا پارێزراو بن بێ لاسەنگی، بە مەرجێک لە کۆتایی پرۆسەکە تاوانبار لە سزا رزگاری نەبێت. هەرچی راستیەکانە، پێویستە قوربانیەکان و کەسوکارەکانیان و کۆمەڵگەش هەموو راستیەکان سەبارەت بە تاوانەکان کە بەرامبەریان کراوە بزانن، هاوکات دەسەڵات پێویستە هەموو راستیەکان و گوتەی هەموو لایەنەکانی تاوانەکان بە فەرمی لە کەناڵەکانی  بڵاو بکاتەوە وەک راستی دانیان پێدا بنێت، دان نەنان بە راستیەکان وەک مۆتەکە وایە متمانە ناهێڵێت و حەقیقەتەکان دادەپۆشێت، کۆمەڵگا دەخاتە بواری نا جێگیرییەوە.  لە کۆتادا قەرەبووکردنەوەی قوربانیان و خێزانەکانیان لە روی مادی و مەعنەوەیەوە بۆ سەرلەنوێ  بنیات نانەوەی ژیانیان و لە بیر بردنەوەی تاوانەکان بەشێکی گرنگی پرۆسەکەیە، بێ قەرەبووکردنەوەی مادی و مەعنەوی دادپەروەری لاسەنگ دەبێت. 

 دادپەروەری یەک پاکێجە لە جیهان، تاوانە گەورەکان یەک پێناسیان هەیە، لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دی ناگۆڕێت، یەک پێوەری ستانداردی جیهانیان هەیە، کە پایەکەی لەسەر بنەماکانی دادگای تاوانی نێو دەوڵەتی و جاڕنامەی گەردونی مافی مرۆڤ و رێکەوتنامەی جنێف و مافی مرۆیی جیهانی راوەستاوە، ئیبراز کردنی کۆمەڵکوژیەک و فەرامۆش کردنی دانەیەکی تر، بە پێی هێزو فاکتی بەرژەوەندی ئەو لایەن و  دەوڵەتەی لە پشتی وەستاوە، پێچەوانەی دادپەروەرییە، هاوکات کارێکی نا ئەخلاقیشە، نموونە کورد و ئیگۆر لەمڕۆی جیهان.

کولانەوەی برین

باسکردنی تاوانە زەقەکانی رابردووی کوردستان،  بەشێک نییە لە کولاندنەوەی برین وەک لایەنگرانی تاوانکاران ئاماژەی پێدەدەن، برینەکەی ئەوان لە پێناو دەرباز بوونە لە سزا، باس نەکردن و رێگا گرتن لە باسکردنی تاک بە تاکی تاوانەکان و گەڕاندنەوەی دادپەروەری، بۆ خۆی بەشێکە لە تاوان و برینە راستەقینەکەیە، نەبوونی دادپەروەری برینێکی قوڵە لە جەستەی دەسەڵات، مرۆڤەکان لە کەرامەتدا یەکسانن باوەڕو پێگەی چینایەتی و پلەو پۆستیان هەرچیەک بێت، بۆیە پێویستە بێجیاوازی لە هەموو تاوانەکان رابردوو بکۆڵرێتەوە، کەرامەت بۆ قوربانیان بگەڕێنرێتەوە، دادپەروەری  دژ بە ئاشتەوایی نییە، بەڵکە ئەوە ئاشتەواوی کۆمەڵایەتییە  بێ دادپەروەر نایاتە دی، نرخی مرۆڤەکان و سزای تاوانەکان لەسەر بنچینەی ئینتمای سیاسی و ناوچەیی و حیزبی و عەشیرەتی دیاری ناکرێن، بەڵکە هەموو لەهەمبەر یاساو دادوەریدا دەبێت یەکسان بن، هیچ کەسێک لەوانەی لە تاوانەکاندا دەستیان هەبووە لە لێکۆڵینەوەکان بەدەر ناکرێن، بەهۆی پێگەی کۆمەڵایەتی و ئابووری و پۆستی سیاسی و حیزبیەوە، رابردوو لەسەر شانۆی هەنووکەیە، تاوانەکان ناسڕێنەوە بەهۆی پۆست و پارێزبەندی  سیاسیەوە، دەبێت دادپەروەری بۆ قوربانیان بگەڕێتەوە، هەر کەسێک و هەڵگری هەر ئاین و بیروباوەڕێکی سیاسی بێت قوربانی، حەرامیش نییە و بگرە ئەرکی چالاکوانانی مافی مرۆڤە بێجیاوازی لە نێوان بکەرەکان و پێگەی سیاسی و جەماوەری ئێستایان دۆسیەکان بجوڵێنن، لێ بەش بەش کردنی تاوان کارێکی نا ئەخلاقییە، نابێت هیچ لاپەڕەیەکی تاوانی رابردوو لە تاریکیدا بمێنێتەوە، لە کاتێکدا مێژووی 6 دەیەی رابردوومان تژییە لە تاوانی زەقی سیاسیەکان تا ئاستی تاوانی جەنگ و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و تاوانی جینۆسایدیش لە هەندێک کاتدا، زیاتر لەوەی  هاشم تاجی ئەنجامی دابوو، کارەساتی گەورە شاردنەوەی برینە بەناوی نەکولانەوە، وە درێژکردنەوەی تەمەنی برینەکانە تا ئاستی شێر پەنجە و مەرگ، تا ئاشتی لە گەڵ  رابردو رانەگەیەنرێت، دوا رۆژ بنیات نانرێت،  نابێت  دادوەری لە ژێر دەسەڵاتی سەرکەوتوواندا بێت،  سیاسەت  رۆڵ ببینێت لە یەکلاکردنەوەی دادوەری بە قازانجی براوەکان، جیاکاری بکرێت لە نێوان کەیسەکان، دادوەری بە یەک دوورایی لە هەمووانەوە بێت، وەک یاسای نێو دەوڵەتی دیاریکردووە ، تاوانە زەقەکان کات و شوێن نابێتە رێگر لەبەردەم داواکردنی سزادانی بڕیاردەران، بکەران و هاندەرانی، بەشدارانی.

دەسەڵاتی کوردستان، نایەوێت  دەرگای هیچ لێپرسینەوەیەک  لە رابردوو بکرێتەوە، بەناوی ئاشتەواییەوە، ئەمەش پێشێلی  مافی قوربانیانە، پێویستە گوێ بۆ قوربانییەکان رابگرترێت، رۆشنبیری  لێپرسینەوە  پشتیوانی لێبکرێت، راستییەکانیان بۆ ئاشکرا بکرێت، قەرەبووی قوربانیان بکرێتەوە، تاوانباران لە سزا رزگاریان نەبێت. دیارە سستەمی دادوەری بەهێز نەبێت ، تاوانکار لە سزا دەربازی دەبێت، تاوانەکان چەندە  کۆن بن،  گرنگە  وەبیر بهێنرێنەوە ، کۆمەڵگا ل گەڵ رابردوو ئاشت بکرێنەوە، ماف بۆ زۆرلێکراوان بگەڕێنرێتەوە، چونکە ئەگەر تاوانکار لە سزا رزگاری ببێت، ئەوا لە داهاتوودا بەردەوام دەستی بۆ تاوانی دیکە دەخورێت. مانەوەی برین و چارەسەرنەکردنی نەخۆشی، یانی بەرداوامیدان بە کولانەوەو پەروەردە کردنی میکرۆبی زیان بەخش لە جەستەی گەلدا، کەسی تاوانکار هەڵگری میکرۆب و ڤایرۆسی کوشندەی تاوانە، چونکە تا برین بوونی هەبێت لە جەستەدا کولانەوەش بەردەوام دەبێت، گوزارشتە لە نەخۆشی جەستە، جەستە بۆ خۆی برینی کوشندەی تێدا نەبێت، کولانەوە بوونی نابێت، کولانەوەو برین جوتەن، بێ یەکتری هەڵناکەن، باشترین رێگا چارەسەرکردنی برینە لە رێگای دادپەروەرییەوە، بوونی برین  دەریدەخات مرۆڤەکە تەندروست نییەو توانای گەشەی نییەو بەرەو مەرگ دەڕوات، وە چارەسەری ئەمەش لای خەڵکی نییە، بەڵکە لای دادپەروەرییە، چەپڵە تاوان ناسڕێتەوە، تەنها دادوەرییە دەیسڕێتەوە،  دورینەوەی دەمەکان و هەڕەشەی باس نەکردنی نەخۆشیەکە چارەسەر نییە، بەڵکەچارەسەر لای سزادانی ئەو کەسەیە تاوانی ئەنجامداوەو نەخۆشی تاوان لە جەستەیایەتی و هەڵگری ڤایرۆسی تاوانە، نابێت بوونی چەند تاوانکارێک ببێتە هۆی نەخۆشی گەلێک، باشترین چارەسەر بڕینەوەی نەخۆشیەکەیەو لە بنەڕەتەوە دەرهێنانێتی، کە خۆی لە دادگایی یاخود لە نەرمترین شێوەیدا لێبوردەیدا دەبینێتەوە. لێبوردەییش لە نەرمترین شێوازیدا بێبەری نییە لەوەی تاوانکار وەک خۆی کە تاوانکارە نیشان بدرێت لە کۆمەڵگادا  و دان بە راستیەکاندا بنێت و داوای لێبوردن بکات، لێبوردەیی لە نەرمترین شێوازیدا هەموو ئەم پرۆسانەی لە گەڵدایە، دان نان بە تاوان و داوای لێبوردنکردن و بڵاوکردنەوەی هەمووو راستیەکان. ئەگەر قوربانی ژیانی لێ سەندرابێتەوە، ئەگەر کەسوکارەکەی دادوەرییان بۆ نەگەڕابێتەوە، تاوانکار لە پێگەی تاوانبارییەوە دانی بەراستیەکاندا نەنابێت و داوای لێبوردنی نەکردبێت، ئەوە تاوانکار بەردەوام لەبەردەم چەقۆی گەڕاندنەوەی دادپەروەری و سزا داندا دەبێت، کە ئەمەش کەمترین هەنگاوە بنرێت، بە مردنیش ئەم تارماییە لە کۆڵی نابێتەوە، چونکە دادپەروەری هەر دەگات بە راستیەکان و لە مێژوودا وەک ئەوەی هەیە تۆمار دەکرێت، وێڕای ئازاری ویژدان و دەرونی، تاوانکار خۆی دەزانێت چەپڵەی لایەنگرانی نەزان چەندە زۆر بێت، پیاهەڵدانی گەمژەکان تژی بێت و کۆمەڵگای داگرتبێت، هێزی زەبلاحی هەبێت، هژمۆنیای لە قوڵایی ئاسماندا بێت، نووسینەوەی یاداوەری درۆینە تاوان ناسڕیتەوە، بچوکە لە ئاست قوربانیەکی بێدەسەڵاتدا، بەردەوام تارمایی تاوانەکە راوی دەنێن، حەقیقەت بە دوای وەڵام نەدراوەکاندا دەگەڕێت، تەنها بە پیادەکردنی دادپەروەری و گەڕاندنەوەی ماف بۆ خاوەنەکەی و وەرگرتنی سزاو و قەربوکردنەوەی قوربانیان وکەسوکارەکانیان و دان نان بە هەقیقەت چ وەک چۆنیەتی تاوانەکە وە چ وەک حەقیقەتە یاساییەکە و داوای لێبوردن کردن لە قوربانیان و زیانلێکەتووان ئازارەکە سوک دەبێت نەک کۆتایی پێ بێت، کۆتایی هاتن نییە لە روی تۆماری مێژوو لە سیڤی کەسی تاوانباردا، تاوان هەقی بەسەر ئەوەوە نییە کێ ئەنجامی داوە، پێگەی چییە لە ئێستادا و چی دەکات لە داهاتوودا، بەڵکە هەقی بەسەر کردەوەکانی رابردوەوە هەیە، تاوان کاری رابردوون، وەلێ سزاکەیان کاری ئایندەیە، کەسێک ببێتە بکەری تاوان ئەوا تاوانبارە ئیتر هەر کێیەک بێت، لەگەڵ کردارەکەدا نازناوەکە هەڵدەگریت، نکۆڵیکردن لە تاوان و پیرۆز کردنی تاوانبار بۆخۆی بەشێکە لە تاوان.

دان نان بە راستیەکان و رزگار نەبوون لە سزا

سیاسیەکانی کوردستان ویستیان لە گەڵ دان نان بە راستییەکاندا نییە، نایانەوێت روت بنەوە، دان نانی ئەوان بە راستیەکانی رابردوودا ئەستەمە، نەخوازەلا داوالێبوردن کردن و ئامادەیی بەردەم دادگا، داوای لێبوردنکردن بەرپرسیارێتی ئەخلاقییە، ئەوان فێری نەبوونە، مرۆڤ کە داوای لێبوردن دەکات خۆی بە بەرپرس دەزانێت بۆ کارێکی ناڕەوا کە لە رابردوو ئەنجامی داوە، دان نانە بەو زیانانەی کە داوێتی، وە دەربڕی ئەوەیە لە داهاتوو دوبارەیان ناکاتەوە، کە نەیکرد  یانی هەمووکات ئامادەیە بۆ دوبارە کردنەوەی ئەگەر هەلی بۆ رێک بکەوێت. بۆ ئەوەی لەگەڵ رابردوودا ئاشت بنەوە  هەموو ئەوانە پێویستن، نابێت بەسەر هیچیا باز بدرێت، بە هیچ جۆرێک نابێت لێبوردن بۆ تاوانی تاوانە گەورەکان دەربچێت، دەریشبچێت یاسایی نییەو ناکۆکە لە گەڵ پرنسیبە جیهانیەکان، دەبێت دان بە یاسایی تاوانەکاندا بنرێت بە پێی یاسای نێو دەوڵەتی. گەریلاکانی فارک  لە کۆڵۆمبیا دانیان بە راستیەکاندا ناو داوای لێبوردنیان لە قوربانیەکانیان کرد، ئەوانیش لە چیاو لەناو جەنگەڵەکاندا بوون، راستیەکانیان دەرخست و ئامادەی قەرەبوکردنەوەشن.

هەنگاوی یەکەمی چەسپاندنی حوکمی یاسا لەهەر وڵاتێکدا سەرەتا بە دادگاییکردنی ئەمانە دەست پێ دەکات، نەک لە دەرەوەی دادوەری بن و هاوکات ئاڵای یاساخوازیش بەرز بکەنەوە، دادوەری ئاورتەیی تێدا نییە، کەس لە دەرەوەی بازنەکەی نییە، پارێزبەندی نادات بەکەس، خۆ هیتلەر لە وڵاتی فەیلەسوفاندا جەماوەریترین کەس بوو، بینۆتشەو سەدام حوسێن و فرانکۆ خەڵک سەرەتا دەیان ویستن، وڵاتەکانیان پێش خست، بەهانەیان بۆ تاوانەکانیان هەبوو " فرۆید دەلێت "ئەگەر بێت و زۆر لە تاوانبار بکۆڵینەوە دەبینە لایەنگری، چونکە ستەمکار‌ بیانویەکی بە ‌دەستەوەیە بۆ تاوانکردن".نوسینەوی بیرەوەری و کورد و نامۆبوون بە مێژوو-دانا مەنمی‌ ". غۆنتر غراس نۆبڵی وەرگرت، وەلێ لایەنگری لە نازی لە قۆناغی لاویدا لە بیر نەکرا. کەس  ناتوانێت لەژێر پەردەی حیزب و حکومەت و شەڕدا تاوانەکان خۆی بشارێتەوە، بە پێی پرنسیب و یاساکانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی و دادگا جیهانیەکان کەس تاوانبارە نەک حیزب و حکومەتەکان، بەرپرسیارێتی تاوان  لە ئەستۆی تاکە، بۆیە کەس ناتوانێت لە ژێر ئەو پەردانە خۆی بشارێتەوە، لە دارفۆر عومەر بەشیر لە پاڵ ئەحمەد هارون وەزیری ناوخۆو عەلی محەمەد عەلی فەرماندەی جانجوید تاوانبارن نەک سودان و پارتی کۆنگرەی گەل، نموونە لەم بوارەدا زۆرن، هەموو کەیسەکانی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی بەم پێوەرەن، بۆیە ئەوانەی لە رابردوو لە کوردستان تاوانیان ئەنجامداوە کەسەکانن نەک پارتەکان"بڕیار دەران، بانگەشەکەران و هاندەران"راگەیاندن کاران"، جێبەجێکاران، بەشداران"، دیاریکردنی ئەمانەش لە رێگای تۆمەت بەخشینەوە نابێت، بەڵکە لە رێگای لێکۆڵینەوەو دادگاییکردنەوە دەبێت، رێگریکردنیش لە دادگاییکردن ئەوەش بۆخۆی تاوانە، دادگاییکردن وەک کوشتنی بەزەیی وایە، ئازاری نەخۆش کەمدەکاتەوە، کەسی تاوانبار هەمیشە ئازاری دەروونی هەیە، پێویستە لە رێگای دادگاو سزاوە رزگار بکرێت لەو ئازارە دەرونییە،  تا ئەمانە سزا نەدرێن لە دادگادا و قەربوی بنەماڵەی قوربانیان نەکرێتەوە، روفاتی قوربانیان نەدرێتەوە بە بنەماڵەکانیان، مۆنمێنتی یاداوەریان بۆ دروست نەکرێت، دادپەروەری ناگەڕێتەوەو برینەکانیش بێ چارەسەر هەر دەمێنێتەوەو بەردەوام دەبن لە کولاندنەوەو ئازارەکان لە گەڵ تەمەندا دێن، روحی تاوانەکان هەمیشە وەک مۆتە بەسەریانەوەیە وەک تارمایی دەمێنێتەوە، کۆمەڵگاش بە دەم ئەم برینە ئەبەدیانەوە دەتلێتەوە.

 بە پێی کات سزای  تاوان و تاوانکار ناگۆڕێت، چونکە تاوانەکان ئەوانەی رویانداوە لە رابردوو و بەردەوامیشە،  تا ئاستی تاوانە گەورە جیهانیەکان دەڕۆن، ئەوانەی لە خەمی نەکولاندنەوەی برینەکاندان پێویستە داوای زوو جێبەجێکردنی دادپەروەری بکەن نەک شاردنەوەی، دەبێت تاوانباران  دان بە رابردووی خۆیاندا بنێن، دادپەروەری  بۆ قوربانیان بگەڕێتەوە، بە رێگا گرتن لە دەربازبوون لە سزا، تا دادپەروەری  نەگەڕێتەوە  بۆ تاوانەکانی رابردوو، ناتوانین دوا رۆژی باشتر بەدی بێنین، تا یاسا نەبێتە هێڵی جیاکەرەوەی تاوانکار و قوربانی، ئەوا ئاشتەوایی بەدی نایات، دادوەری  دادپەروەر،  دادوەرە لە نێوان قوربانی  و  تاوانکاردا، ئەوە سنوریان جیا دەکاتەوە، نەک پۆست  و دەسەڵات و هێزو باوەڕی سیاسی، بێلایەنکردنی دادگاکان و داماڵینیان لە هەژموونی سیاسەت. کەڵتووری لێبوردەیی و دادپەروەری و بەهێزکردنی داواکاری گشتی هەنگاوی یەکەمە لەو بوارەدا، کەواتە با  بەفلاش باکی گومانەوە بگەڕێنەوە  بۆ دواوە، کۆمەڵگا لەو درم و ڤایرۆسە پاک بکەینەوە، کە بۆتە هۆی فێڵکردن لە مێژوو، مێژووییەکی لەرزۆک، بە یەک هەناسەی جۆرج فلۆیدێک تەلاری هەڵەتەکێت.

دۆسیەکان رابردوو  هێشتا خوێنیان لێ دەتکێت

لە هەموو بارگرژییەک لە نێوان لایەنەکان وەک ئاگر بەردان لە پەرێز، دۆسیەکان رابردوو  کڵپە دەسێنێتەوە، تاوانەکان زەق دەبنەوەو دێنەوە مەیدان، تارمایەکانیان بەردەوام بەسەر کۆمەڵگاوە دەبێت، وتەی هەموو لایەنەکانیش بەرامبەر نەیارەکانیان لە ژماردنی تاوانەکانیان لە راستیەوە نزیکەو حەقیقەتێک هەیە لە ئەنجامدانی، تا دادگا یەکلای دەکاتەوە، ئەوا هەر مۆتەکەی بە راستی دەمێنێتەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیش زیاتر خەڵک لە ناوەڕۆکەکانی ئاگادار دەکاتەوە. هیچ بەهانەیەک بۆ هیچ کەسێک، لە ژێر هەر ئاڵایەکدا بێت نییە بۆ ئەنجامدانی تاوان، چونکە یاسا ودادپەروەری لەو چرکە ساتانە کۆتاییان نایات کە بەهانەی تاوان دێنە پێشەوە لە شەڕو ململانێی سیاسی، بەڵکە لەو چرکە ساتانە چاوەکانی تیژتر دەبن. لە هیچ بارودۆخێکدا مرۆڤەکان دەست کراوە نین  بۆ ئەنجامدانی تاوان، ئەگەر  هەڕەشەشی لەسەر بێت و لایەنی بەرامەریش پەلاماردەرو هەڵەو تاوانباریش بێت تا ئاستی خیانەت وەک خۆیان ئاماژەی پێ دەدەن، هەموو لایەنەکانی شەڕ دەبێت ڕێز لە یاسای نێونەتەوەیی مافی مرۆڤ  بگرن، بە پێی پەیماننامە نێودەوڵەتیەکان مامەڵە بکەن، دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن بە یەک ئاست لەبەرامبەر لێپرسینەودان، کە چویتە شاخ، یان چەکت بەناوی بزاڤی نەتەوایەتیەوە هەڵگرت، یان نەیارەکەت دڕندەو بێزلێکراو بوو لە ئاستی جیهانی، یان و یان  رێگا بە تۆ نادات، لە دەرەوەی پرنسیبەکان تاوانی قەرەقوشیانە ئەنجام بدەیت، لە کوشتنی دەرەوی دادگا، تیرۆر، ئەشکەنجە، کوشتنی دیل، ئەشکەنجە دانی هاوڵاتیان، بە بارمتەگرتنی هاووڵاتیان لە کاتی شەڕی ناو لادێ، شوێنبزرکردن، چەکدارکردنی منداڵان، ڕفاندن و کوشتنی هەڕەمەکی، نرخ دانەنان  بۆ ژیانی مەدەنیەکان، هێرشی مەرگهێنەرانە‌ لە ناوچەکانی دانیشتوان کە خەڵک تیایاندا کوژراون و بریندارکراون، کردنی وڵات بە نێوجەرگەی شەڕی وڵاتان، رێگا گرتن لە دەرباز بوونی خەڵک لە ناوچەکانی شەڕ، رێزنەگرتن لە سەروەت و سامانی خەڵکی، نە پاراستنی کەرامەتی هاووڵاتیان و بێبەشکردنی  مرۆڤ لە ئازادی وە سەپاندنی مەرج، ئەشکەنجەدان، چارەنوسی رفێنراو دیلەکان، هەڵسوکەوتی توندو پێشێلی کەرامەت، دو خستنەوەو زەبروزەنگی سێکسی، تیرۆری پەنابەران و تەسلیمکردنەوەیان، تیرۆری نەیارانی سیاسی و رۆژنامەنووسان و چالاکوانانی سڤیل......... لە رابردوودا هەموو ئەو جۆرە تاوانانە لە کوردستان ئەنجام دراون، هەموو قوربانیەکانیان پێویستیان بە دادپەروەری، راستی، قەرەبوو کردنەوە هەیە، هەموو قەرەبووکردنەوەیەکیش مۆنمێنت و یاداوەری وە بیرهێنانەوەی لە گەڵدایە. تاوانەکان هێندە زۆرن دوای قۆناغی دادپەروەری  وڵات دەبێتە وڵاتی یاداوەری و مۆنمێنت و وەبیرهێنانەوە.  لە پشت ئامارە خەمبارەکانەوە رووناکیەک هەیە، ئەویش کردنەوەی دەرگاکەیە، هەرچەندە نایانەوێت  ئەم دەرگایانە بکرێنەوە، وەلێ جیهان بەرەو ئەوە دەڕوات،  ئەوان  لە ڕووی کەلتووری سیاسییەوە لە جێی خۆیان نەجووڵاون وەک نەرێت، دەستەواژە رۆژئاواییەکان کاریگەری نەبووە لە سەریان، دەکرا دانپێدانانی ئاشکرا بە تاوانە ئەنجامدراوەکان و بە داوای لێبوردن کردن، تارمایی رابردوو لە ملی خۆیان بکەنەوە، وەلێ ئەوان لە روت بوونەوە زارەتروک بوونە.

ئەگەر چی  ئەمانە نەک راستیەکان بڵاو ناکەنەوە، وە دەرگای دادوەریان لەبەردەم قوربانیان داخستووە، بگرە ئامادە نین بچوکترین هەنگاو کە دان نانە بە تاوانەکان و  داوای لێبوردن کردنە بنێن. هیچ سیاسیەک و بەرپرسێک لە وتەیەکی نابەجێ و کردەیەکی بەدی رابرووی خۆی پەشیمان نییە و بەرپرسیارێتی هیچ دەرئەنجامێکی خراپیشی هەڵناگرێت کە لە رابردوو ئەنجامیان داوە، ئەوان وشیاری پەشیمانیان نییە، پەشیمانی و داوای لێبوردن کردن بە نەنگی دەزانن لە کاتێکدا لە روی بانگەشەی سیاسییەوە ئیدعای مەدەنیەت و حوکمی یاسا دەکەن، لە کاتێکدا پەشیمانی و داوای لێبوردنکردن ئەخلاق و بەرپرسیارێتییە نەک  تەنها بەرامبەر رابردوو، بگرە بۆ داهاتووش، بۆ دوبارە نەبوونەوەی تاوانەکان. شەرمکردن لە تاوان و هەستکردن بە گوناح بەشێکن لە هەستکردن بە مرۆڤ بوون. ئەگەر تاوان وەک حەرامی کۆمەڵایەتی بکرێتە کلتور، ئیتر ئەم ملهوڕییە جێگایان لە کۆمەڵگادا نامێنێتەوە، دەبێت لەو قۆناغە دەرچین داوای لێبورد کردن کفری سیاسی بێت، دەبێت بکرێتە بەشێک لە سیاسەتی باو، کلتوری باو، سەردەمی پیرۆز ناساندنی دڕندەیی تۆقێنەر بەسەر چووە، ئاڵای دادپەروری و لێبوردەیی جێگای دڕندەیی گرتۆتەوە.

مێژوو پێویستی بە رزگارکردنە

دۆسیەکان رابردوو پێویستی بە لێکۆڵینەوەی سەربەخۆو دادگای بەهێز هەیە بۆ ئەوەی بڕیاری لەسەر بدات و یەکلای بکاتەوە، هەر چووە پرۆسەی پشکنین و دادگاییەوە، دوای ساغبوونەوە و سەلماندن و بە بەڵگەکردنی رووداوەکان، ئەوا دەبێتە بەشێک لە مێژوو، ئەوجا پێویستە رووداوەکان بە بێلایەنی و زانستی لەسەر بنچینەی راستیەکان بنووسرێنەوە، بۆ ئەوەی جارێکی دیکە نەوەکانی داهاتوو ناچار نەبنەوە دەستکاری مێژوو بکەنەوە.

ئەوان بۆ نەمرکردن و جوانکردن و رەوایەتیدان بە خۆیان، هەموو مێژوویەکیان ساختە کردووە، یاداشتەکانیان پچڕ پچڕە، وێڕای بەسەرهاتی تاوانەکان، ناو، شوێن ، ساڵ و رۆژی لە دایک بوون ، خێڵ و عەشیرەت، هەموو  بە پیرۆز دەزانن، دەست لێدانیان قەبوڵ ناکەن، بۆیە دەبێت  هێما پیرۆزەکان هەڵتەکێنرێن و روت بکرێنەوە، هەموو مێژووەکان سەر لە نوێ بنووسرێنەوە، بەمەش هەندێک خراپ لە داهاتوودا باش دەبن، هەندێک باشیش خراپە بن، هەندێک ئازایەتی ئەمڕۆ سبەی دەبنە تاوان، هەندێک ترسنۆکی ئەمڕۆش دەبنە چرای داهاتوو. کاتێک مێژوو و رەوایەتی لە دیلی ئایدۆلۆجیا و ئەفسانەی نەتەوایەتی و ئاینی رزگاریان دەبێت، ئەوکات پێویستمان بە مێژوویەکی نوێ دەبێت، بە ئازاد بوونی مێژوو لە کۆت و بەندی فەرمانڕەوایان و  پیرۆزی و ئایدۆلۆژیا، ئیتر سەرتاپای ئەو مێژووە دەگۆڕێت. دەسەڵاتداران و پەیڕەوکەرانی ئایدۆلۆژیا و ئاینەکان بۆ بە پیرۆز کردنی مێژووەکەیان نووسیویانە، مێژوییەک قسە کردن لەسەری بۆتە کفر. ئێستا دەبێت مێژوو لە روانگەی بەها دادپەروەریەکان ئازاد بکرێت، مێژوو لە پیشەسازییەوە بکرێتە حەقیقەت، لە ویستی دەسەڵاتداران و بەرژەوەندییانەوە بکرێتە نووسینەوەی راستییەکانی رابردوو. بنچینەی  فەلسەفەی مێژوو بریتییە لە پشکنین و گەڕان بەدوای دوو وەڵامدا، کەی و چۆن  رویاندا؟، کێ و لە کوێ ؟، چۆن و کێکانمان هەموو درۆن، مێژوو پڕە لە درۆی کەسانی تاوانبار و دزو ترسنۆک و بوغزاوی ئەژدیها ئاسای فێڵباز. مرۆڤ لەو رۆژەوەی لە دایک دەبێت مێژووەکەی دەست پێدەکات، بە چاک و خراپیەوە، نابێت کەرت کەرت بکرێن، مێژوو ئاوێنەی هەموو کردارەکانیەتی، بە ئارەزووی خۆی و هەواداران نانوسرێتەوە، بەڵکە کردارەکان وشەکان کە پێکهاتەی مێژووەکەن  دیاریدەکەن، هاوکات مێژووی دوێنێ  لەمرۆ جیاناکرێتەوە، هەموو پێکەوە یەکەیەکی دانەبڕاون، نابێت مێژوو  پیرۆز نیشان بدرێت، دەبێت پیرۆزیی لێ وەربگرترێتەوە، تەنانەت پیرۆزی لە ئەفسانەکانیش  وەربگرترێتەوە، رەوایەتی پێ بدرێت و تەسلیم بە راستیە زانستیە سەلماوەکان بکرێت، مێژوو ئاوێنەی ژیانی رابردووە. 

کەواتە ئەوەی هەیە و نووسراوەو ناو نراوە مێژوو، حەقیقەتەکانی هەموو رێژەییەو لە گۆڕانە، ناتوانرێت راستیەکان تا کۆتایی بشاردرێنەوە، ئەگەر دەرگای راستیەکانی مێژووش داخرابێتن بە زەبرو ستەمکاری، لەودیو دەرگاکانەوە راستییەکان خۆیان رزگار دەکەن و سەردەردێنن.

نموونەکان چیمان  فێر دەکەن

لە رێکەوتی 24-3ی 2021 یادی کودەتای ساڵی 1976 ی ئەرجەنتین کرایەوە،  بە ناوی رۆژی راستی و دادپەروەری، بە ئەندازەی ژمارەی قوربانیان داریان چاند  لە ژێر ناوی یاداوەری دەچێنین، هەرچەندە قوربانیان لەم وڵاتە لە رابردوودا، بەشێک لە دادپەروەرییان  بۆ گەڕاوەتەوە، وەلێ بەردەوامن لە بەزیندویی  هێشتنەوەی  یاداوەرییەکان، کەچی لە وڵاتی ئێمە  نە دادپەروەری گەڕاوەتەوە، نە یاداوەریش رێپێدراوە، قوربانیان بەرەو روی سەرکوتی تیرۆری جەستەیی و مەعنەوی دەبنەوە، کەرامەتیان پارێزراو نییە، ناوێرن ئازادانە یادی قوربانیانیان بکەنەوە نەک داوای دادپەروەری بکەن.

دوای 44 ساڵ لە دەسەڵاتی دکتاتۆری فرانکۆ لە ئیسپانیا، تەرمی فرانکۆ لە گۆڕستانی تایبەتی  فرانکۆییەکان  لە دۆڵی لە شەهیدان  بەناوی «فالی دی لوس کایدوس» دەرهێنراو لە دەرەوەی شاری مەدرید لە پاڵ کەسوکارەکەی لە گۆڕ نرایەوە، هاوکات  مۆنمێنتەکانیان تێکدەدرێت، بانکی دی ئێن ئەی دروست دە کرێت، تەرمی قوربانییەکان دەردەهێنرێنەوە و دەناسرێنەوەو دەنێژرێنەوە بە مەراسیم، بە پێی ئامار زیاتر لە 110 هەزار قوربانی هەیە، گۆڕەکانیان دیار نین، هەروەها گۆڕستانەکەش دەگۆڕێت بۆ گۆڕستانی ئاسایی، هاوکات هەموو پەیکەرەکانی فرانکۆ لابردران، ناوی ئەو شوێنانەی بەناوییەوە بوون گۆڕان، سێشەممە رێکەوتی 23-2-2021  دوا پەیکەری فرانکۆ  لە شاری ملیلیە  شکێنرا و شوێنەوارەکەشی پاککرایەوەو تەعقیم کرا. جێگیری سەرۆک وەزیرانی ئیسپانی کارمن کالفۆ وتی " دان پێنان، قەرەبوو، کەرامەت و دادپەروەری بۆ قوربانیان"، هاوکات بڕیار وایە قوربانیان قەرەبوو بکرێنەوە. بەرامبەر بەم کارانە دیسانەوە راستڕەوەکان حکومەتی چەپیان بە کولاندنەوەی برینەکانی رابردوو تۆمەتبار کرد، لە کاتێک هیچ نەکراوە، بەشێک لە مافی قوربانیان بۆیان گەڕاوەتەوە. 

مێژوو پڕە لە خوێن و کوشت و بڕ، زوحاک لە چاویانەوە  فریشتەیە، زوحاکەکانی ئەمڕۆ  زۆر زیاتر لە زوحاکە ئەفساناویەکانی رابردوو تاوانیان کردووە، لە بری ئەوەی ئەژدیها لەسەر شانیان بڕوێت، خۆیان بونەتە ئەژدیهای حەوت سەرە. لە مێژووی  نوێدا ئەژدیها ئەژدیهایە نەک پەری دەریا، کەواتە کار بکەین بۆ نووسینەوەی مێژوو لە بەر رۆشنایی دادوەری دادپەروەریدا، پێویستە پەری و ئەژدیها لەیەکتر جیابکەینەوە. پێش هەموو کارێک پێویستمان بەو جیاکردنەوەیە هەیە، پێویستمان بە دەستنیشانکردنی زاڵم و زوڵمەکان رابردوو هەیە، بۆ ئەوەی لە رێی ئەو زاڵم و ئەژدیهایانەوە نەبینە دێو، پێویستە زڵم و زوڵمەکان پێکەوە چەسپ بکەین، هەموو زوڵمەکان بلکێنینەوە بە زاڵماکەنەوە.

چۆن ئەمان لە دەرەوەی دادگایی روکەشدا ژیانیان لە قوربانیان سەندەوە، یان هۆکار بوون، ئێستا پێویستە کرادارو بڕیار و دادگاییەکان رابردوو دادگاییبکرێنەوە، تاوانەکان سەرلەنوێ بپشکنرێنەوە، پێویستە تاوانباران دوای دادگاییکردن و ساغبونەوە، هەموو ئیمتیازاتەکانیان وەک رێزلێنان و مەدالیا و و  نازناوەکانیان  لێ بسەنرێتەوە، ئەو مۆنمێنت و دەزگایانەی بە ناویانەوە  کراوە، لێیان وەربگرترێتەوەو بگەڕێتەوە بۆ حکومەت، لە گۆڕستانە تایبتیەکان دەربهێنرێنەوە، ناوی ئەو شوێنانەی بەناویانەوەیە بگۆردرێن بە ناوی قوربانیان، لە شوێنی پەیکەرو مۆنمێنت و مەرقەدەکانیان، یاداوەری قوربانیان دروست بکرێت، لەو سەروەت و سامانەی بە ناڕەوا پێکیانەوە ناوە، قەرەبووی قوربانیان بکرێتەوە، تیرۆری جەستەیی و مەعنەوی قوربانیان و نکۆڵیکردن لە تاوانەکان وەک تاوان سەیر بکرێن و سزای بۆ دابندرێت، قوربانی و تاوانبار مەوقعیەتی خۆیان پێ بدرێت، کوردستان لە وڵاتی تاوانبارانەوە بگۆڕێت بۆ وڵاتی قوربانیان، واتا هەموو روت بکرێنەوە بۆ نوسینەوەی سەرلەنوێی مێژوو .