سۆرۆلۆژیا یا (وێنەی ئەدەبی) لقێکی گرنگە لە لقەکانی ئەدەبی بەراورد. کە لە هـزر و  ئاراستەکانی کەسێک، گەلێک، یا نەتەوەیەکەوە بەرجەستە دەبێت. وێنەی کۆمەڵگایەک یا وڵاتێک یا گەلێک نمایش دەکات.. لێکۆڵینەوەکانی سۆرۆلـۆژی ئەوەمان بۆ دەدەخـات کە تـا چ رادەیـەک نەتەوەکـان یەکـتری قـبوڵ دەکەن، نەتـەوەیەک چـۆن لـە نەتەویـەکی تـری بێجگە لە خـۆی دەڕوانێت.. سۆرۆلـۆژیا لە جیاوازییەکانی نێوان "مـن" و "ئـەوی تـر" و "ئیرە" و"ئەوی" وە سەری هەڵداوە. وشەی "سۆرۆلـۆژیا" وشەیەکی تـازەیە، تا ئـەو رادەیـەی کە ئـەم وشـەیە لە فـەرهـەنگی زۆربـەی زمانەکـاندا تۆمـارنەکـراوە.

بە کورتی سۆرۆلۆژیا بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە "ئەوی تر" ی بێگانە لە دەقی ئەدەبیدا. قسەکردن لە "ئـەوی تـر" بریتییە لە قسەکردن لە هەموو ئەو شـتانەی کە لە دەرەوەی ناوەوەی خودی تاک " مـن" یا خودی کۆ" ئێمە" دان.. ئەو نـووسەر و هـونەرمەندەی کە قسە دەربارەی "ئـەوی تـر" دەکـەن، باس لە کەسایەتییەکان، یا لە کۆمەڵـێک، یـا لە نەتەوەیەک دەکـەن کە لە چـوارچێوەی وڵاتەکـەیانـدا نین. 

رەخنەگر و توێژێنەری سۆرۆلـۆژی، پێویستییان بە شارەزایی لە زانـیاری مرۆڤـایەتی و مـێژوویی و کۆمـەڵایـەتی و دەروونـناسی و پـرۆگـرامەکـانی رەخـنەی تـازە و بـە گـەلێ پێویستی تر هەیە.. بۆ ئەوەی بتوانن بابەتیانە توێـژینەوە و رەخنە و هەڵسەنگاندن لەم بـواردا ئەنجـام بـدەن.

لە ئەمڕۆدا بابەتی"من" و "ئەوی تر"  لە نووسینە هزرییەکان و لە رەخنە ئەدەبییەکان و لە هەموو زانیارییە مرۆییەکاندا، بایەخێکی باڵای پێدراوە، وا دادەنرێت کە دەرخستنی "مـن" لە میانەی "ئـەوی تـر"ی ئامـادەی بەردەوامـدا نـەبێت دەرنـاکەوێت.

وا خەریکە کەشوهـەوایەکی لێک نزیکـبوونەوە و پێکەوە ژیـانی ئـاشتیـیانە لـە جـیهاندا سەرهەڵـبدات، بۆیە پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان زانیاری وێنەیی دەربارەی جیهانگـیری هەیە.. چونکە پێشاندنی ئـەوی تـر، مـاوەی دابڕینی نێوان نەتەوەکـان کەمتر دەکـاتەوە، ئەم مـاوە کورتکـردنەوەیەش جیاوازیکە لە جیوازییەکـانی ئەمـڕۆی جیـهان. 

سۆرۆلـۆژیا یا زانیـاری وێنەیی، رێخۆشکەرە بۆ خۆشترکردنی یەکترناسین و پەیوەندی مـرۆڤ لەگەڵ مـرۆڤدا، ئەم یەکتر ناسینەش، گەوهەری هاوبەشی مرۆڤایەتی دەدەخات، ئـەو کـاتەش روو لـە جیهانـی بـرایـەتی دەکـەین کـە "مـن" و "تـو" کـۆدەکـاتـەوە. گـەر خوازیاری بەدیهێنانی ئەو گەوهەرە بین، ئەوا تەنیـا لە رێی بە کـرداری تێکەڵبوونەوە دێتەدی. ئا لێرەوە گرنگی لێکۆڵینەوەی "ئـەدەبی بـەراورد" مان بۆ دەردەکـەوێت، کە بابەتیانە پەیـوەندییەکـان لەگەڵ " ئـەوی تـر" یا " ئـەوانی تـر" دا هەڵـدەسەنگێنێت. 

دۆخەکـانی خوێنـدنەوەی "مـن" و "ئـەوی تـر"

چـەند دۆخـێک و چـەمـک و خوێنـدنـەوەی وێنـەی "ئـەوی تـر" هـەن گـرنگـترینـیان ئـەم دۆخانەن:

١ـ شێواندنی نەرێنی: لەم دۆخـەدا هەستی خود "مـن" زاڵە بەسەر ئەوی تر. خود خۆی لە "ئەوی تر" بە زیاتر دەزانێت و بە سووکی و کەمتر لە ئەوی تر دەڕوانێت. زۆر جار ناحەزی و دوژمنایەتی دەبنە فیتـدەری ئەم دۆخـە. 

٢ـ شێواندنی ئەرێنی: لەم دۆخەدا خود"مـن" هەستی خۆبەکەمترزانین زاڵ بە سەریـدا، وا دەڕوانێت و دەزانێت، کە رۆشنبیری بێگانە باڵاترە لە رۆشنبیری رەسەنی نیشتمانی. 

٣ـ لێبووردن: لەم دۆخـەدا روانینی هاوسەنگ بۆ خـود و ئـەوی تر، بەسەر خودا زاڵە، بە رووحـێکی بابەتیـیانە و بە روانیـنێکی هـۆشیارانە و پشتبەستن بە زانـیاری وێنـەی ئەوی تر دەکـێشێت، لێـبوورن زاڵـە بە سەریـدا. 

وێنەی گـەلانیش دوو جـۆرە:

١ـ وێنەی گەلێک لە ئەدەبی خۆیدا: ئەم جۆرە لە چوارچێوەی ئـەدەب و هونەر و زمانی ئەو گەلە تێناپەڕێت.. وەکو وێنەی فەرەنسا لە ئەدەبەکەیاندا، وێنەی ئافرەتی ئەڵمانی لە نووسینی نووسـەرێکی ئەڵمـانیدا، وێنەی پێشـمەرگە لای نووسەرانی کوردستانی.. ئـەم جـۆرە ئەدەبـەش کـە وێـنەی "مـن" لـە خـودی "مـن" دا پێکـدەهێنـێت.. بـە مەبـەسـتی هـۆشیارکردنەوەی گـەل کە وێنەی خۆی ببینێت.. خـەوش و کەموکـوڕی و هەڵەکـانیش دەستنیشان دەکات و هـەوڵی راستکـردنەوەیان دەدەن. 

٢ـ وێنەی گەلێک لە ئـەدەبی گەلێکی تـردا: وەکو وێنەی سـویسرا لە ئەدەبـی ئەڵمانیـدا، وێنەی کوردستان لە ئەدەبی عەرەبیدا، وێنەی رووسـیا لە ئەدەبی کوردی و عەرەبیـدا، 

ئەم وێنەیەش دەگەڕێتەوە بۆ کارتێکـردنی ئەو نووسەر و شاعـیرە یا ئەو هونەرمەنـدە، کە ئەو گەلەی بە دڵـدا چووە و ستایشی دەکات، بە هـۆنـراوە و رۆمـان یا بە تابلـۆیەکی هونـەری گـوزارشت لە کارتێکـردنی خـۆی دەکـات.. بـۆ نمـوونە وێـنەی کوردسـتان لـە هـۆنراوەی محەمەد مەهـدی جەواهیری و عەبدولوەهاب بەیاتی و مەحموود دەروێشدا، وێنەی فەلەستین لە هـۆنـراوەی لەتیف هەڵمەتدا. 

لە وتاریکیشدا بە ناونیشانی "وێنە مایاکۆفسکی لە هـۆنراوەی عەبـدولوەهاب بەیاتی و شیرکۆ بێکەس.. کە لێکۆڵینەوەیەکی سۆرۆلـۆژییە لە ئـەدەبی بـەراوردا" لە نووسینی خەلـیل پەروینی و هـادی نـازری و کـاوە خـزری یە، کە لە ژمـارە دووی ساڵی دووەمی گۆڤـاری "روونـاکیە رەخنـەییەکـان"ی سەر بە زانکۆی ئـازادی ئیسلامی لە کـەرەج لە ئێران بڵاوکراوەتەوە. ئەم وتارە لێکۆڵینەوەی سۆرۆلـۆژییە لە بواری ئەدەبی بەراوردا بۆ دوو هـۆنراوە، دەربـارەی نـووسەری رووسی"مایاکـۆفسکی" یەکێکیان هـۆنـراوەی عەبـدولوەهـاب بەیاتییە، ئەوتریان هـۆنراوەیەکی شـێرکۆ بێکەسە. وتارەکە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت کە ئەم دوو شاعیرە بە ناوبانگە وێنەی "ئـەوی تـر"ی رووسییان کێـشاوە کە بە لێـبووردن ناودەبـرێن. ئەم دوو وێنەیەش باشترین وێنەن دەربارەی "ئـەوی تر" 

عەبدولوەهاب بەیاتی عێراقی (١٩٢٦ـ ١٩٩٩) کە (رابەری هۆنراوەی ئازاد)ە، یەکێکە لە دامەزرێنەرانی قوتابخـانەی هـۆنراوەی نوێی عـەرەبی. کەڵـە شاعیرێکی بەناوبانـگی سەدەی بیستەمە. لە دیوانەکەیدا گەلێ لە هۆنراوەکانی تایبەتن بە وێنەی "ئەوی تر" لە ژمارەیەکی زۆری هۆنراوکانیدا وێنەی نووسەران و هونەرمەندانی تر نمایش دەکات. لە نێو ئەم هۆنراوانەشیدا، لە سێ هـۆنـراوەیدا، ستایش نووسەران و هونەرمەندانی کـورد دەکات. لەژێر ناوی" بۆ عەبـدوڵڵا گـۆران"ی شاعیر، بۆ"یەشار کەمال"ی رۆمـانووس، بۆ" یڵمـاز گـۆنای" ی سینەمکار. کە سێ کـوردی کوردستانی ناسـراو و بە ناوبانگـن. 

وێنەی عەبـدوڵڵا گۆران لە هۆنراوەیەکی عەبدولوەهاب بەیاتیدا:

عەبـدولوەهاب بەیـاتی لـە هـۆنـراوەیەکـیدا، بـە ناونیـشانی (بـۆ عـەبدوڵڵا گـۆران) ئـەم هۆنراوەیە شاعیری عـێراقی بەیـاتی، بەڵگەیەکی ئـاشکرایە بۆ دڵسـۆزی بۆ بەرانبـەرە کـوردەکەی.. دەکـرێت هـۆنراوەکەی بکەینە دوو کۆپلـەوە. بەیـاتی لە کۆپلـەی یەکەمی هۆنراوەکەیدا دەڵێ:

الثلـج فـي جـبال کردسـتان

یــذوب

والـربیــع فـي الـودیــان

والکلمـات ملـح خـبز الحـب والاغـان

یمـد فیـها ألف جـسر عبر لیل المـوت والفـقـدان

یزهـر فـي حـروفها بسـتان

یـذیب فـي لهیـبها المـسوخ فجـر الکـادح الفنـان

یولـد شـعب یولـد الانسـان

" البیاتي: ١٩٩٥"

 گەر لەم کۆپلـە نایابە وردبینەوە، دەتوانین سێ دیمەنی جیاواز دەستنیشان بکەیەین:

لە دیمەنی یەکەمدا، بەیـاتی شاعـیر هـۆنراوەکەی بە نـاوی سـروشتی کوردسـتانەوە دەستپێدەکات، جـوانیکەی لە دیمـەنی بەفـری سەر چیاکـانی کوردستان بەدیـدەکات.

چـیا سەرکەشەکان، بەهـاری رەنگـین، وا دەردەکەوێت کە بەیـاتی سەرسامە بە جوانی سـروشتی کوردسـتان، بە تایبەتیش جـوانییەکـەی لە وەرزی بەهـاردا، کە هێـشتا بەفـر بەسەر چیاکانی کوردستانەوە دەمێنێت.

لە دیمەنی دووەمی ئەم هۆنراوەیەدا، بەیاتی لەم سـروشتە ئەفـسوونییە نایـابەوە، بۆ سروشتی وشەکانی عەبدوڵڵا گۆران دەچێت، وا باسی دەکات کە "وشەکانی خوێی نانی خۆشەویستی و گۆرانـین" سـروشت بە تەنیا بۆ ئەم ژیـانە بەس نییە، دەبێـت کەسێک هەبێت کە زمانی سروشت تێکەڵ بە زمـانی وشە بکات. ئەو وشـانەی کە لە سـروشتی جـوانی کوردستان دەچن کە پیتەکانی گوڵی باخچەکان دەپشووکـێنن، هـەروەکو چـون لە دۆڵە کوردییەکاندا گوڵان دەپشووکێن. وشەکان رەنگدانەوەی ئازار و خەمەکان و مردن و ونبوونن.. ئەم کوردستانە شکۆدارییە، پێویستی بە وشەگەلێکی وەکو ئاگـرە، وشەی ئاگـرینیش پێـویستی بـە شاعـیریـکە کـە لـە رەگـەزی ئاگـربێت، تـا بـەری ئەنجـامەکەی لەدایکبـوونی گـەل و مـرۆڤ بێت.

ئاوها گۆران لەدایکبوو، ئەم شاعیرە مەزنەی کوردمان لە دیدی عەبدولوەهاب بەیاتیدا، بە وشەکـانی کـوردی زینـدووکـردەوە. بەیـاتی لـە سـیمای گـۆرانـدا جـوانی کوردسـتان بەدیـدەکات، بۆیـە هۆنـراوەکـانی گـۆران بە گـوڵ دەشێوێنێ. بەیاتی، گـۆران بە رابـەری نوێخـوازی و بە لە دایکـبوونی ئـەدەبي نوێـی کـوردی دەزانێـت. پێی وایـە گـەر گـۆران نەبوایە ئـەدەبی کـوردی لە رەوتـی ئـەدەبی نـوێ دوادەکەوت. ئـەم بـڕوایـەی بەیاتی بە گـۆران، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە تا چ رادەیەک بەیاتی شاعیر، دڵسۆزی و راستگۆیی خـۆی بۆ گـۆران بۆ هۆنـراوەکانی دەردەبڕێت. 

لە کۆپلـەی دووەمی هۆنراوەکەی بۆ عەبـدوڵڵا گـۆران، بەیـاتی دەڵێ:

فلیصعـدي القـمة یـا عــروسة الشـعر ویـا قـوافي الاحـزان

ولتعـبري البحار والازمـان

لتـدرکي الفـجر الـذي یطلـع فـي جبـال کردسـتان

هنـاک عـري صـدرە للـشمس والعـقـبان

شاعـرنا گـۆران

مـن اجـل أن یولـد شـعب یولـد الانـسان 

 "البیاتی: ١٩٩٥" 

دەتوانین ئە کۆپلەیەش بکەین بە دوو دیمەن:

لە دیمەنی یەکەمدا، بەیاتی بانگ لە گـوران دەکات و بە "بووکی هۆنراوە و سەرواکانی خەمەکان ناوی دەبات.. ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە بەیاتی هۆگری هۆنراوەکانی گۆران بـووە، نازنـاوی "بـووکی هـۆنـراوە"ی لێـناوە. داواش لـە گـۆران دەکـات کـە شـەوگـار شـەقبکات و بەسەر کـێشە و بەرهەڵستەکاندا، بەسەر دەریاکان و رۆژگاردا بپەڕێتەوە و تا هەست بە هەڵهاتنی بەیان لەسەر چیاکـانی کوردستان بکات. لێرەدا بەیاتی ئامـاژە بە  بە رابەری و بە رۆڵی گرنگی گۆران دەکات لە لەدایکبوونی هۆنـراوەی نوێـی کـوردی، مەبەستی بەیاتی لە هەڵهاتنی بەیان لەسەر چیاکانی کوردسـتان سەرهەڵدانی قۆناغـێکی نوێـی ئـەدەبـی کـوردییە لـە کوردستان. بەیـاتی گەشبینە بە داهـاتووی ئـەدەبی کـوردی، گـزنگی تـازەگـەری و قـۆنـاغێکی نوێـی ئـەدەبی کـوردی بەدیکـرد.. جـا چـۆن گەشـبین نەبێت، کە ئێمەی کـورد خـاوەنی گـۆرانی بـووکی شـیعر و سەروای خەمەکـانمان بین.. ئێمەی کورد خـاوەنی شـیرکۆ بێکـەس و عەبـدوڵڵا پەشێو و لەتیف هەڵمەت و بەختیار عـەلی و... بین.

کە بەیاتی دەڵێ:" لەوێـدا سـنگی بـۆ خـۆر و داڵەکان ـ رووتکـرد" ئـەوە دەگـەنێت کە بەیـاتی دان بەوەدا دەنێت، کە گۆران گەیشتە ئەم لوتکەیە و هەست بە هەڵهاتنی کازیوە دەکـات، مەبـەستیشی کـازیوەی ئـەدەبی نـوێی کـوردییە. گـۆران لەسەر لوتـکەی چـیادا وەستاوە و سنگی رووەو خۆر و داڵەکـان رووتکـردووە. وەستانی گـۆران لەسەر چیا و گەشبیـنی بە هەڵهـاتنی کـازیوە، تمـووحی گـۆران نیشانـدەدا، کـە مـژدەی لەدایکـبوونی

مرۆڤی کوردی تازە و گەلی کوردی تازە رابگەیەنێت.

میکانیـزمی دروستبوونی وێنەی گـۆران لە لای بەیاتی ئەمانـەن: کوردســتان، چیاکـان، کازیـوە، خۆشـەویستی، گـەل، داڵەکـان، گـۆران. 

زیادەرۆییش ناکەین، گەر بڵێین عەبدولوەهاب بەیاتی، ئەو بەهرە و خەسڵەت جوانانەی کە لە گۆراندا هەبوون کاریتێکردوون و لە هـۆنراوکانیدا رەنگـیان داوەتەوە. گـۆران لە ساڵی (١٩٦٢) دا کۆچی دوایی کرد، ئەو هۆنراوەی بەیاتیش " بۆ عەبدوڵڵا گـۆران" لە دوای سی و سێ ساڵ لە دوای مـردنیدا بەسەریدا هەڵیـداوە. 

بێگومان لە هۆنراوکـانی عەبـدوڵڵا گـۆرانیشدا، وێـنەی " ئـەوی تـر" زۆرن. 

 لە دەرفەتێکی تردا، ئەو دوو هۆنراوەیەی تری عەبـدولوەهاب بەیـاتی، کە دەربـارەی رۆماننوسی کـوردمان "یەشار کەمال" نووسیوێتی، لەژێر نـاوی" بـۆ یەشـار کەمـال" ئـەو هـۆنراوەیەش کە بەسەر هونەرمەندی سینەماکاری کوردمان" یڵمـاز گۆنـای" دا هەڵـیداوە، لە نووسینێکی ترمـدا، دەیانخـەمە بەرچـاوی خوێنـەرانی خـۆشەویـست. 

(*) بۆ نووسینی ئەم بابەتـە، سـوودم لەم نووسینانە وەرگـرتووە:

١ـ اخر الفنان الکردي في شعر عبدالوهاب البیاتي ـ المٶلفـون: محمد هادي مرادي، کـاوە خضري.

٢ـ صورة مایاکوفسکی في شعر عبدالوهاب البیاتي و شیرکو بیکەس ـ تالیف: خلیل برویني، محمد هـادي نظـري، کـاوە خضـري.

٣ـ مفهـوم الادب المقـارن ـ دکتور: ابـراهـیم عـوض

٤ـ الادب المقـارن ـ تالیف: دکتور. محـمد غنیـمي هـلال ـ مصر: ٢٠٠٣