دوای تێک شکانی ئیمپراتۆری عوسمانی ، لە جەنگی یەکەمی جیهانی لە ١٩١٤-١٩١٨ ، دوای دامەزراندنی کۆماری تورکیا ، بە سەرۆکایەتی مستەفا کەمال ئەتاتورک* .

لە ٢٤ / ٧ / ١٩٢٣کۆنگرەی لۆزان ، لە نێوان ( بەریتانیا ، فەرەنسا ، ئیتالیا ،ژاپۆن ، یۆنان ، رۆمانیا ، سربیا و کرواتیا ، سلۆنیا ، تورکیا ) و ( کۆماری تورکیا ) ، لە کۆشکی (روومین )ی شاری لۆزان ی سویسرا سازکرا .

مستەفا کەمال بە هەموو توانایەوە ، دژایەتی پەیمان نامەی سیڤەر**ی کرد ، روسەکان پشتیوانی مستەفا کەمال یان کرد ، بەریتانیا پلانی خۆی هەبوو ، دەیویست بەشی باکووری کوردستان لە تورکیا جیا بکاتەوە ، ولایەتی موسڵ بخاتە سەر ئەو دەوڵەتە کوردییەی لەژێر کۆنترۆڵ وسەرپەرشتی خۆی دا بێ .

بەڵام لە ناو هاوکێشەکان دا بۆی دەرکەوت، پلانەکانی سەرکەوتونابێ ، لە گەڵ فەرەنسا ، سیناریۆکانی مستەفا کەمال یان جێ بەجێ کرد ، پشتیان لە کورد کرد وخستیانە پەراوێزەوە ، بۆئەوەی ولایەتی موسڵ بلکێنن بە عێراقەوە . 

ئیتالیاو فەرەنسا بەشداری پەیمانی سیڤەریان کردبوو ،بۆ چەند مافێکیکی دیاری کراو ، لە گەڵ مستەفا کەمال رێکەوتن , سەرۆک وەزیرانی یۆنان ، لاپەڕەیەکی نوێ ی، لە گەڵ کۆماری تورکیا هەڵدایەوە و پەیڕەوی سیاسەتی ئاشتی کرد .

ئەرمەنییەکان سڵیان لە سیڤەرە و دروست کردنی دەوڵەتی کورد دەکردوە ، سیڤەریان بە دژایەتی ئەو بەڵینانە دەزانی پێ یان درابوو ، دژی سیڤەروەستانەوە : 

مستەفا کەمال کۆنترۆڵی عەقڵی سەرکردە لاوەزاکانی کوردی کردبوو ، بە پلان و بەرنامە و نەخشەیەکی چڕ وپڕ ، لە سیناریۆیەکدا ، وەفدێکی بە سەرۆکایەتی (عیسمەت ئینۆ نۆ ) و دوو کورد ( عارف محەمەد برنجی زادە) و (زولفی بەگزادە )وەک نوێنەری کورد ، نارد بۆ کۆنگرەی لۆزان ،هەردوو نوێنەرەکەی کورد ، لە ناو کۆنگرەدا وتیان :

-ئێمە پەیمان نامەی سیڤەرمان ناوێت ، پەیمان نامەی لۆزانمان قبوڵە .

حەسەن خەیری لە پەرلەمانی ئەنقەرە بە جلی کوردییەوە، ، بە بەردەوامی بە بێ تەل ،بروسکەی بۆ کۆنگرەی لۆزانی دەکرد:

-ئێمە بەندەکانی سیڤەرمان ناوێت ، پەیمان نامەی لۆزانمان دەوێت ،سوڵتان واحیدالدین –مان ناوێت ، مستەفا کەمال –مان دەوێت ، خەلافەتی عوسمانیمان ناوێت ، دەوڵەتی تورکیامان دەوێت ، شەریعەتمان ناوێت ، دەستوورێکی عیلمانی مان دەوێت .

لە پەیمان نامەی لۆزان دا ،ئەم مادانە مۆر کرا :

*لە مادەی( سی وحەوت) دا ،حکومەتی تورکیا، مافی دەرکردنی هەر بڕیارێکی هەبێت ، لە گەڵ بڕیارو بەرژەوەند ییەکانی دا نەگونجێ .

*لە مادەی (سی و هەشت )دا ،حکومەتی تورکیا ،بەڵێن بە دانیشتوانی تورکیا دەدات ، بەرگری لە (ماف وموڵک و سامان و ئازادی ) ژیانی هاوڵاتیانی تورکیا ، بە بێ جیاوازی (رەگەز و زمان و ئاین ) بکات .

*لە مادەی (سی ونۆ) دا .حکومەتی تورکیا ، نابێت رێگری لە هیچ کەس بکات ، مل کەچی سەروەری تورکیا بێت ، هاوڵاتیانی تورکیا دەتوانێت بەشداری هەموو چالاکیەکی ( سیاسیی وبازرگانی و رۆژنامەوانی و چاپەمەنی) بکەن .

مستەفا کەمال ئەتاتورک و زلهێزەکانی دنیا ونوێنەرانی کورد لە ناوسیناریۆی لۆزان دا ، پەیمان نامەی سیڤەریان هەڵوەشاندوە ، باسی کورد یان ، لە سەر نەخشەی نیشتمانەکەی دا نەکرد ، کورد و نیشتمانەکەیان لە کۆنگرەی لۆزان بە جۆرێک سڕییەوە ، کوردیان وەک کەمینەیەکی بچوکیش لە تورکیا دانەنا . 

ئەنجام 

* لە ١٩٢٣مستەفا کەمال ئەتاتورک لەسیناریۆی لۆزان دا ، بەهاوکاری دەوڵەتە زلهیزەکانی دنیاو سەرکردە دەستەمۆو لاوازەکانی کورد، بەندەکانی ( ٦٢ ، ٦٣، ٦٤ )ی مافی چارەنووسی کورد و پەیمان نامەی سیڤەر ، لە کۆنگرەی لۆزان سڕییەوە.

* لە ٢٤ / ٧ / ١٩٢٣ تا ٢٤ / ٧ / ٢٠٢٣ ، ١٠٠ساڵ بەسەر لۆزان دا تێ دەپەڕێ ، کورد بە بەردەوامی لە (باکوور و رۆژئاوا و باشوور و رۆژهەڵات )ی کوردستان ، لەلایەن دەوڵەتی( تورکیاو سوریاو عێراق و ئیران ) جینۆساید دەکرێت .

ئێستا لە ٢٠٢٣، زلهیزەکانی دنیا و ئۆردگان و هەندێک لە سەرکردە لاوازو دەستەمۆکانی کورد ، سەردانی ئارامگای مستەفا کەمال ئەتاتورک دەکەن ، دژایەتی سەرکەوتن و چالاکی پارتیزانەکانی( باکوورو رۆژئاوا ) ی کوردستان دەکەن ، بە شانازییەوە سەردانی ئۆردگان دەکەن وپیرۆزبای پیلانو نەخشەی ستراتیژیی جینۆسایدی کورد لە ( باکورو رۆژئاواو باشوورورۆژهەڵات )ی کوردستانی لێ دەکەن .

عەبدوڵلا کەریم مەحمود

سەرچاوە و پەراوێز:

١-پەیمانی لۆزان - ویکیپیدیا ئینسکلۆپیدیا، ئینا یکڵۆپیدیا 

٢-وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە :سەلام ناوخۆش . خویندنەوەی :مەسعود عەبدولخالق ، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر و خوێندنەوەیەکی تر ، چاپی سییەم ،جاپخانەی منارە –هەولێر .ل٥٨-٥٩.

٣-ئاشتی گەرمیانی .ئەگەر چی ١٠٠ساڵ بەسەر پەیمان نامەی لۆزان تێ دەپەڕی ودەپرسین ئایا لۆزان باسی کوردی کردووە ؟ REWEND.org

*مستەفا کەمال ئەتاتورک لە سیناریۆی یەکەمی دا ، بە تەواوی سیڤەروکورد و ئەستەمبول ی کوژانەوە، لە سیناریۆی دووەم دا ، سەرکردە کانی کورد(حەسەن خەیری و برنجی زادەو زولفی بەکزاد )ی دەسگیر کرد ، بە تۆمەتی (جوداخوازی ) و لە بەرکردنی جلی کوردی ، پێشێل کردنی یاسا،رووبەرووی دادگای کردنەوە ،(سائب پاشا)سەرۆکی دادگا ،بە بڕیاری دادگا ، هەرسێکیان گولە باران کران ، هەرسێکیان پێش گولە بارانەکە وتیان :

-ئێمە هەڵەی گەورەمان کرد ،رۆڵمان هەبوو لە تێک شکانی کورد، لەسەر رێگای دیاربەکر بە خاکمان بسپێرن ، لە سەر کێلی گۆڕەکەمان بنووسن گەر هەرکوردێ بەلامان دا تێپەڕی ، بەردێکمان تێ بگرێ لە بەر ئەوەی ئێمە خیانەتمان بە کوردو کردووە . وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە :سەلام ناوخۆش . خویندنەوەی :مەسعود عەبدولخالق ، بەندەکانی کۆنگرەی سیڤەر و خوێندنەوەیەکی تر ، چاپی سییەم ،جاپخانەی منارە –هەولێر .ل٥٨-٥٩.

** دوای کۆتایی جەنگی یەکەمی جیهان ، لە ١٠ی ئابی ١٩٢٠پەیمان نامەی سیڤەر ،پەیمانی ئاشتی بوو ،لە نێوان دەوڵەتانی زلهێز ی براوەی جەنگ (فەرەنساو بەریتانیاو ئیتالیاو ژاپۆن و هاوپەیمانان و دەوڵەتی عوسمانی لە شاری سیڤەری فەرەنسا مۆر کرا ، بەندی ( ٦٢ ، ٦٣ ، ٦٤ )ئاماژە بۆ مافی چارەنوسی کورد لە نیشتمانەکەیدا دەکرد ، پلان و نەخشەی ستراتیجی بەریتانیا بە جۆرێک بوو ،،باکووری کوردستان لە تورکیا جیا بکاتەوەو ولایەتی موسل بخاتە، سەر ئەو دەوڵەتە کوردەی کەنیازی بوو ،لەژێر کۆنترۆڵ وسەرپەرشتی خۆی دا دروستی بکات.