- لە هەر دەورەیێکی مێژویی دا کەسانی وەک مەلای خەتێ، حەسەن خەیری، عەلی قەرەداغی، عەلی جەوانمەردی، حامید گەوهەری، ئاوات عەلیار و... بۆ هەڵخەڵتاندن و گەوجاندنی جەماوەر ئەرکدار کراون تا ئاغایەتی و سەروەری هەلپەرەستان و ستەمکاران لە جلی پیرۆزی دین، نەتەوە و ... دا بڕازێننەوە.
بۆ داسەپاندنی ستەمکاری، پێویستە لە پێشدا فکر و باوەڕی کۆمەڵگا ئامادە بکرێت.
هەر وەک چۆن ئاغاوات بۆ درێژە دان بە ئاغایەتی، جیا لە نۆکەر و گۆپاڵبەدەست، نیازیان بە مەلا، شایەر، قۆشمە، دەڵاڵ و گاڵتەچی هەبووە؛ بنەماڵەی بارزانی بۆ ڕەوایتیدان بە ئاغایەتی خۆیان پێویستیان بە لەشکرێک لۆمپەن‌قەڵەم، ڕۆژنامە نوسی خۆفرۆش، هەواڵنێری ساختەچی، مێژوونوسی مێژوو فرۆش، وتارخوێنی ئایینی نەفس نزم و شایەری دیوەخان هەیە.
زۆرینەی لۆمپەنی سیاسی کوردستان لە ژێر چەتری بنەماڵەی بارزانی دا خەریکی پوچەڵکردنی مێشکی جەماوەی کوردن. بە گشتی دەکرێ ئەمانە وەک خێڵی درۆی دیوەخانی بارزانی پێناسە بکەین.
خێڵی درۆ خاوەن ٩٠٪ی میکڕۆفۆن، سۆسیال مێدیا و تەلەفیزیۆنی وەک کوردستان٢٤ و ڕووداون.
ئێستا حامید گەوهەری، ئاوات عەلیار و عەلی جەوانمەردی بونەتە نمادی لۆمپەنیسمی سیاسی دیوەخانی بارزانی.
وەک خێڵی درۆی بارزانی لە بەشی پڕۆپاگاندەی پاراستن ئەرکدار کراون. بۆ زانیاری پێویست بڕوانە وت‌ووێژی جاسوسی پێشوی پاراستن ڕێباز گەردی لە سەر ئینتەرنێت:
به نقل از : مانیفست تمدن دمکراتیک – عبدالله اوجالان . جلد دو
اصرار بر انقلابِ زن، اصرار بر آزادی است.
بدون یک انقلابِ ریشه¬ایِ زن؛ و به تبع آن بدون تغییرِ ذهنیت و زندگیِ مردان، رهایی بخشیدنِ زندگی، نامیسر است.
زیرا بدون رهاییِ زن که خود رأسِ زندگی ست، زندگی همیشه همانندِ یک سراب جریان خواهد داشت.
تا زمانی که میانِ مرد با زندگی و میانِ زندگی با زن؛ صلح برقرار نشود؛ خوشبختی و سعادت نیز یک خیال واهی خواهد بود.
برای «زن» و «زندگیِ آزاد»، واقعیاتِ اجتماعی بی پایان می باشند.
جامعه و زنِ خاورمیانه¬ای؛ به واسطه¬ی تمدنی که در آن به سر برده و مدرنیته¬ای که توسط آن فتح گردیده است؛ تا حد ممکن به انحطاط کشیده شده؛ُ از خودبودگی¬اش خارج گشته و به موقعیت ابژه(شیئ، کالا) درآورده شده است.
تحلیل مسئله ی اجتماعی از راهِ زن و اقدام به حل آن از طریقِ همان پدیده، روشی صحیح می باشد.
اگر جهتِ حل مادرِ مشکلات؛ تنها بر مادرِ راه حلها، یعنی انقلابِ زن اصرار شود، آنگاه می توان با گام هایی صحیح به حقیقت رسید.
- خاطرات یک سوسیالیست آذربایجانی در کردستان
- تایبەتمەندیەکانی خێڵی درۆی کوردایەتی
ئەلف- خەتی فکری سیاسی (ڕاستی سوننەتی)
خێڵی درۆی کوردایەتی بە گشتی هەڵگری خەتی فکری ڕاستی سوننەتین و لە ناو هێز و حیزبی ڕاستگەرا و سونەتی جێ دەگرن. دژی چەپ و نوێخوازین.
زۆرینەیان لە باشور سەر بە بنەماڵەی بارزانین و لە ڕۆژهەڵات سەر بە دێموکڕاتن و لە ڕۆژئاوا سەر بە ئە.نە.کەسە و لە باکور سەر بە ئا.کە.پە و پارتی دیموکڕاتی تورکیا و هاکپارتین. هەمو ئەم هێزانە لە یەک بەرەی فکری و کەلتوری و سیاسی دان و یەکتر ساپۆرت دەکەن.
ب- پێگەی چینایەتی (بەرماوخۆری چینی سەردەستی کوردستان)
هیچ کام لە حیزبە سوننەتیەکانی کورد کە خۆیان بە ناسیۆناڵیست(نەتەوەیی) پێناسە دەکەن، ناسیۆناڵیست نین. چونکە ناسیۆناڵیسم لە بەستێنێکی تایبەت دا ساز دەبێ. ناسیۆناڵیسم ئیدئۆلۆژی بورژوازی بەرهەمهێنەری ناوخۆیە.
بە هۆی داەبەشکرانی کوردستان لە نێوان چوار دەوڵەتی دواکەوتو، بورژوازی بەرهەمهێنەری کورد مەیدانی گەشەکردنی پێنەدراوە.
حیزبە سونەتیەکان نوێنەری چینی سەردەستی کوردن(پاشماوەکانی ئاغاوات و دەرەبەگەکان ، بنەماڵە دەست ڕۆییشتوەکان، بازەرگان و سەوداگەرەکان، ڕانتخۆر و دەڵاڵەکان)
خێڵی درۆی بارزانی لەشکرێک لۆمپەن و بێعار و بێکارەن؛ تامەزرۆی کاسبی پڕ داهات و کەم زەحمەتن. وەک لایەنگر. هەڵسوڕاو، کادری پارتی دێموکڕاتی بارزانی یان حیزبێکی سوننەتی پارچەیێکی دیکەی کوردستان دەبیندرێن.
ج - باوەڕ و فکری مەزهەبی (سوننی‌گەری)
حیزبایەتی فێئۆداڵی، دوای شەڕی جیهانی دوهەم لە بۆشایی دەسەڵاتی سیاسی دەوڵەتی ناەندی لە دیوەخانەکانی موکریان و بارزان دا لە دایک بو.(١٩٤٦-١٩٤٥) دانیشتوانی ئەم دو شوێنە بە گشتی سونی مەزهەب بون. لە ئاکامدا دێموکڕاتەکانی هەردوک لا سوننی دەرهاتن. سوننی‌گەری بەشێکی گرینگی پێناسەیانە. تەنانەت ئەگەر بە ڕواڵەت حیزبی سێکۆلاریش بن.
ئێستاش ئەم دێموکڕاتانە بۆ ناوزڕاندن و دەمکوتکردنی لایەنی سیاسی بەرانبەریان تۆمەتی شیعە گەری دەخەنە پاڵی. لێرە دا لەبیریان دەچێتەوە کە خۆیان بە حیزبی نەتەوەیی ناساندوە.
بە گشتی یەک لە سەر سێی کوردی دونیا و زیاتر لە نیوەی کوردی ڕۆژهەڵات (بەشی زۆری کوردەکانی کرماشان + ئیلام، بەختیاری، کوردانی خوڕاسان، لەک و لوڕ) شیعە مەزهەبن.
هێزە کوردیەکانی دیکە تۆمەتبار بە گرێدراوی بەرەی شیعە و ئێران و سپای قودس و قاسم سلێمانی و سەحراڕودی و ...دەکەن! بەڵام لەبیر خۆیان دەبەنەوە کە ئاغاکانی ئەمڕۆیان(بنەماڵەی بارزانی) لە ژێر فەرمانی سپای قودس و قەرارگای حەمزە و ڕەمەزان پێشمەرگەی دێموکڕات و کۆمەڵەیان قەتڵ و عام دەکردن و ورمێ، شنۆ، خانێ و مەریوانیان بۆ سپای پاسدارانی ئێران پاکسازی دەکرد (١٩٨٤- ١٩٧٩)
د- سەفسەتە و ڕاستی گۆڕی
خێڵی درۆ لە شرۆڤە و بیری زانستی و منتقی دا کورتەباڵان. سەرەڕای زۆر‌وێژی، نەیانتوانیوە تەنانەت یەک کتێب یان وتار لە چوارچێوەی مێتۆدۆلۆژی زانستی دا بەرهەم بێنن و بیخەنە بەر دەستی خوێنەران.
بەڵام لە زەلکاوی سەفسەتە بازی و عەوامفریوی دا بە توانان. ئەگەر بە میتۆدۆلۆژی زانستی وتارەکانی خێڵی درۆ ئانالیز و شڕۆڤە بکرێن، دەبینین کە ٩٥٪ی وتەکانیان لە چوارچێوەی بەشەجۆراوجۆرەکانی سەفسەتە دا جێ دەگرن.
کەمتر هەڵدەکەوێ یەک لاپەڕەی نوسراوی خۆیان و ئاغا و سەرۆکەکانیان بەتاڵ بێت لە یەکێک لە بەشەکانی سەفسەتە. وەک:
دژبە یەک وێژی (پاڕادۆکس)، گشتی وێژی(کلی گویی)، داشکان‌گەری(تقلیل¬گرایی) گشتاندنی ناڕەوا(تعمیم ناروا)، ڕەش‌کردنی لایەنی بەرانبەر بە کەڵک وەرگرتن لە بوختان، قسەبۆهەڵبەستن، ناووناتۆرە، ناوزڕاندن، سووکایەتی، دروست کردنی شوبهە، خەبەرسازی درۆیینەی بێ سەرچاوەی باوەڕپێکراو، جەوسازی، شایعەسازی، زمان بازی، چەواشەگەری، ڕاستی‌گۆڕی و...
سەفسەتە ڕێکاری فریودان و گەوجاندنی جەماوەرە کە بە درێژایی مێژوو لە گشت کۆمەڵگایەک کاری پێ‌کراوە. لە یونانی کۆن دا لە لایەن فیلسوفانی سوفستایی پێش سوقڕات لە 17 خال دا تیئۆریزە کراوە.
ئاسانترین بەشی سەفسەتە ڕێکارێکە بە ناوی "خەراپ و خەتابار کردنی لایەنی بەرانبەر، لە جیاتی نەقد و شڕۆڤەی فکر، کردار و بەرنامەکەی". ئەم ڕێکارە لە ناو خێڵی درۆ زۆرترین بەکارهێنەری هەیە.
مەلا مستەفای بێسەواد لە فەلسەفە و زانست دا کۆڵەوار بو، بەڵام لە مەیدانی زمانشڕی و سەفسەتە دا توانایی زۆری هەبو . بە جۆرێک ئێستاش چل ساڵ دوای مەرگی، قۆڕیات و دەستەواژە کورتەکانی نەقڵی مەجلیسانن. بۆ نموە سەبارەت بە بەشداری ژنان لە شۆڕش دا دەیکوت:
"ژن دەبێ شێوێ خۆ بکا، قاپێ خۆ بشوا، نانێ خۆ بکا و گانێ خۆ بدا"
ئەم وتانەی تەنیا بۆ پێکەنین و بزەی سەر لێوی گوێگرانی نەبوە. مەبەستی سەرەکی تێک شکاندنی کەسایەتی ژنان بوە تا لە سیستمە دەرەبەگیەکەی ئەو دا هیچ ڕۆڵێک بە ژنان نەدرێ.
ه-موخاتەب و گوێگرەکانیان (جەماوەری کەم سەواد و ساویلکە)
موخاتەبەکانیان خەڵکانی بیرکۆڵ و هەژاری فکرین کە ناتوانن زانست و خوڕافە، مەنتق و سەفسەتە، خەبەر و تەبلیغات، ڕووداو و شایەعە، شاعیر و شایەر، باسەواد و شەییاد، زانستی عەقڵی و نەقڵی، بیری ئازاد و بیری کۆیلە، ژنی ئازادبیر و ژنی خۆفرۆش لێک جیا بکەنەوە.
کەسانی ساویلکەی کۆمەڵگا کە بەهرەی هۆشیان لە مام ناوەند بۆ خوارێیە و توانای لێک دانەوە و بیرکردنەوەیێکی ڕەخنەگرانەیان نیە و بە بیستنی هێندێک دروشم و سەفسەتەبازی کوردایەتی بە تام و بۆنی سونیگەری وە چەقڵە سەما دەکەون.
گوێگرەکانیان، چەنەبازی و سەفسەتەی شەیادەکان باشتر قەبوڵ دەکەن تا مەنتق و زانستی ڕوناکبیر و ئازادیخوازەکان. کەسانیک لە چەشنی ئەو خەڵکە ساویلکەیەی کە وێنەی مار لە جیاتی نوسینی مار بە سەواد تێدەگەن.
گوستاڤ لوبۆن ڕەوانشناسی فەڕانسەوی دەڵێ: "جەماوەر نە عەقڵی هەیە و نە بیریش دەکاتەوە چوونکە یان بە یەکجاری بیروبۆچوونەکان پەسەند دەکات، یانیش بە یەکجاری ڕەتیان دەکاتەوە، بە بێ ئەوەی بەرگەی گفتوگۆکردن لە سەر ئەو بیر و ڕایانە بگرێت . ئەوەی سەرکردە و ڕێبەرەکان بە گوێیدا دەچرپێنن، بە خێرایی مێشکی داگیردەکەن و جەماوەریش یەکسەر دەیانکاتە کردار و جوڵە "
و- شڵتاغ، زمانشڕی و چەواشەکاری
خێڵی درۆ کەم ئاگاهی و کەم خوێندنەوەی خۆیان، لە پشتی زمان شڕێ و چەواشەکاری دا دەشارنەوە. درۆ، جوێن، بوختان و بێشەرمی ئامرازی هەمیشەییانە. بە ڕووحی مەلا مستەفا سیاسەت دەکەن.
مەلا بە کوردە سۆرانیەکانی دەکوت "سۆرەی قوندەر" جیابیرەکانی بە جاش ناوزەد دەکردن. لە حاڵێکدا بۆخۆی جاش و گوێ لە مستی ساواکی ئێران، میتی تورک و موسادی ئیسڕائیل بو.
باوکی ڕووحی خێڵی درۆی کوردایەتی(مەلامستەفا) ٥٥ شۆڕشگێڕی ڕۆژهەڵاتی ڕادەستی ساواکی ئێران کردەوە و ڕێبەرەکانیشی (کاک سلێمانی موعینی، سەدیقی ئەنجیری، ئەسعەد خودایاری، خەلیل شەوباش، مەلا ڕەحیم وێردی، قادر شەریف و دڵشاد ڕەسوڵی ) کوشت و بە دەستوری میتی تورک ڕێبەرانی پارتی دێموکڕاتی کورستانی تورکیای (سەعید ئاڵچی و دوکتور شوان) تیرۆر و ئیعدام کردن.
نەوشیروان مستەفا دەڵێ: «مەلا مستەفا پیاوێکی جنێوفرۆش ودەم پیس بوو، وشەی"قوندەر"ی لە قسەکان دا بە زۆری بەکار ئەهێنا، لای وابوە لە نا وکوردا توهمەی دزی و داوێن پیسی کاریگەرترە لە توهمەی سیاسی. بۆ شکاندنی دوژمنەکانی ئەم ڕێگایەی بەکار ئەهێنا.
کە باسی ناکۆکیەکانی خۆی ئەکرد لەگەڵ ئیبراهیم ئەحمەد و هاوڕێکانی لە ناو خەڵکا تاوانباری ئەکردن بەوە" سواری ژنی خەلک ئەبن، سواری پێشمەرگە ئەبن و سواری یەکتر ئەبن".
هەندێ کەسی نزیک کە پێی ئەلێن ئەم قسانە نەکا، مەلا مستەفا ئەڵی" کورد لەوە تێناگا کە بڵێم من ناکۆکی سیاسیم لەگەڵ ئیبراهیم ئەحمەد هەیە، بەلام لەوە تێ‌ئەگا کە بڵێم دزیان کردوە و خەڵکیان گاوە و گانیان داوە... من دوژمنەکانی خۆم بەم ڕێگایە ئەشکێنم ".
خێڵی درۆ لە بێحەیایی دا هەمو سنورێکی ئەخلاقی دەبەزێنن. تا ڕادەیێک کە قوڕبانی لە جیاتی جەللاد تاوانبار دەکەن. دەبینین ناکەسانی وەک "حامیدی گەوهەری" کۆنە ساواکی، وەک فاحیشەی سیاسی لە جیاتی قاتڵ(مەلا مستەفا)، شەهیدانی دەستی پاراستن (کاک سلێمان موعینی و دوکتور شوان و هاوڕێکانیان) تاوانبار دەکات.
خێڵی درۆ بێشەرمانە دەورەی قیادە موەقەتەی مەسعود و ئیدریس و جاشایەتی و پاکسازی لە ڕۆژهەڵات و کوشتاری بە کۆمەڵی پێشمەرگەی دێموکڕات و کۆمەڵە لە ورمێ و شنۆ و خانێ بە کوردایەتی ڕەسەنی بارزانیەکان نیشان دەدەن.
کارەساتی حەکاری(١٩٧٨)، ٣١ی ئابی( ١٩٩٦)، پەلکێشکردنی لەشکری تورک بۆ قەندیل (١٩٩٢ تا ئێستا)، داخستنی دەروازەی سیمالکا بە ڕووی کوردانی ڕۆژئاوا، دروست کردنی پێشمەرگەی ڕۆژ بە هاوکاری تورکیا بۆ تێکدانی شۆڕشی ئەودیو و ...بە سیاسەتی حەکیمانەی بارزانی دەناسێنن.
بۆ هەڵاتنی ١٥٠٠٠ پێشمەرگەی پارتی دێموکڕاتی بارزانی لە بەرانبەر ٥٠٠ داعش، بێ تەقاندنی یەک فیشەک لە شەنگالی ٢٠١٤ پاساو دێننەوە. بەڵام دو مانگ بەرگری جبهەیی لە کێوی جاسوسانی٢٠١١ بە فرۆشتنی قەندیل پێناسە دەکەن.
بۆ دیتنی هەشتا پایگای تورکیا لە زۆنی زەرد کوێرن؛ کە نە لە ئاکامی شەڕ و بەرگری، بەڵکە لە درێژەی خەیانەتی ئاغاکانیان پەلکێشی بادینان کراون!!!
ز- نەبونی رۆئیای ئینسانی
بەتاڵ بون لە رۆئیاکانی گەورەی ئینسانی وەک دادپەروەری کۆمەڵایەتی، سۆسیالیزم، یەکسانی ژن و پیاو. ئازادی و دێموکڕاسی تایبەتمەندی دیکەی ئەم توێژەیە، گەورەترین ڕۆیایان ئەوەیە ئاغاکانیان( بنەماڵەی بارزانی و سەرانی حیزبە ڕاستگەرا و سونەتیەکان) ببن بە خاوەن دەسەڵات و ئاغا و میری کورد. خۆیان ببن بە نۆکەر، ڕاوێژکار، دەمڕاست، کارمەند، ئەندام و بەرپرسی حیزب، پۆستێکی ئیداری یان ئابوریان پێ بدرێ و سواری خەڵک بن و لە ڕانتی کوردایەتی بۆخۆیان و منداڵ و نەوەکانیان بەشدار بن.
ح- بەتاڵ بوون لە هەست و سۆز و عاتیفەی مرۆڤایەتی
سەدان ڕووداوی تراژدی هەیە کە لە ئاکامی سیاسەتەتی بارزانی دا خوڵقاون. وەک کارەساتی٣ی ئابی ٢٠١٤ شەنگال و ڕاکردنی بە پەلە و بێ هیچ بەرگریەکی ١٥٠٠٠ پێشمەرگەی پارتی لە بەرانبەر کەمتر لە ٥٠٠ چەتەی داعش کە بو بە هۆی ئەنفالی ئیزەدیەکان، بە کۆیلە چونی ٦٣٠٠ کچ و ژن و قەتڵ و عامی ٥٠٠٠ پیاوی ئیزەدی.
ئەم کارەساتە (بێجگە لە خێڵی درۆی بارزانی) ناخی هەمو مرۆڤێکی ڕاستەقینەی هێنایە جۆش.
ڕۆژی یەکەم هەشت گریلا کە بە قاچاغی لە شەنگال بون، بە هاوکاری کۆمەڵێک لاوی ئیزەدی لە سەر چیای شەنگال بەرگریان کرد. داعش نەیتوانی ئەم کێوە داگیر بکات. ئەگەر ئەم بەرگریە نەکرابایە، سەد و هەشتا هەزار(١٨٠٠٠٠) ئیزەدی هەڵاتوو بۆ ئەم کێوەش ئەنفال دەکران.
شایەرانی بێشەرمی دیوەخان، ئەم سەرشۆڕیەیان کردە حیکمەتی مەسعود بارزانی کە توانیویەتی بە کارەساتی ئاوا هەست و سۆزی جیهانیان بۆ لای کێشەی کورد ڕابکێشێ و زلهێزەکانی دونیا بێن کورد بپارێزن و دەوڵەتی کوردیشی بۆ ساز کەن!
ط- بەرماوخۆری دەسەڵات
لە هەمو شوێنێکی دونیا تێکۆشان لە ڕێگای ئازادی، بەرابەری یان ڕزگاری نەتەوەیی بۆتە هۆی بێکاری، برسیەتی، زیندان و تەنانەت لە دەست¬دانی ماڵ و گیان.
بەڵام لە دوای شۆڕشی دەرەبەگایەتی ئەیلولی ١٩٦١ی مەلامستەفا کە سازکراوی دەستی ساواکی ئێران بو، ئەم قاعیدەیە گۆڕانێکی بنەڕەتی بە سەر دا هات. ئەم جارە تێکۆشان لە پێناو کوردایەتی! ناو، نان و نەوای باشی تێدا بو.
ئێستا خێڵی درۆی کوردایەتی ڕزقی خۆیان زۆرتر لە سەرگوێلکی دیوەخانەی پارتی دێموکڕاتی بارزانی و حیزبە کلاسیکەکانی پاشکۆی ئەم پارتە دا دۆزیوەتەوە.
دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١ و بە ئاکام گەییشتنی پیلانی دگیرکەرانی کوردستان بۆ داسەپاندنی بنەماڵەی بارزانی وەک ئاغای یەکەمی باشوری کوردستان، هەزاران قەل و داڵی باشور، باکور، ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات گەییشتنە بەر دەرگای دیوەخانی بارزانی. لە تەختە پەینی کوردایەتی دیوەخان خۆیان دەگەوزێنن و سڵاوات لە دیداری بارزانی لێدەدەن و لە دژی نەیارانی بنەماڵە دەقیڕێنن.
لۆمپەنەکانی ڕۆژهەڵات، باکور و ڕۆژئاواش وەک قالۆچە بۆ سەر تەرس و تەپاڵە بەرەو دیوەخانی بادینان و هەولێر ڕێچکەیان گرت....
شایەر، ڕەقاسە، بەیت بێژ، مێژوو نووس(مێژوو ساز)، فاڵگیر، ڕۆژنامەوانی خۆفرۆش کۆنە سیاسی برسی، پاشماوەی ئاغاوات و مڵکدار، سەید، شێخ، مەلا و تەنانەت هێندێک حیزبیش( وەک حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی ئێران ، حیزبی شیوعی کوردستانی عێراق، حیزبی سۆسیالیستی کوردستانی ئێراق، پارتی ئازادی کوردستانی حوسێنی یەزانپەناه ) بە خڕی چونە سەر خوانی دیوەخانی کوردایەتی بارزانی. بونە بەشێک لە دەستگای تەبلیغاتی بنەماڵەی بارزانی بۆ سپیکردنەوەی کارنامەی ڕەشی ئەم بنەماڵەیە و گەوجاندنی خەڵکی کورد.
ئەرکی دیاریکراوی خێڵی درۆی بارزانی لەخشتەبردن و هەڵخەلەتاندنی جەماوەری ساویلکەی کوردە بۆ ڕەوایەتیدان بە ئاژاوەگێڕی، فیتنە و شەڕی بنەماڵەی بارزانی بەرانبەر هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکانی دیکەی کوردی چوار پارچەی کوردستانە
کورتە مێژووی سەد ساڵ ململانێی ڕاست و چەپ لە کوردستان(٢٠٢١-١٩٢١)
١- دەورەی حکومەتی شێخ مەحمود
ساڵی ١٩٢١ حکومەتی دووەمی شێخ مەحمود لە سلێمانی دروست دەبێت. بە وتەى تۆفیق وەھبی، شێخ و مەلاکان لیستێکیان دروستکردبوو کە تۆفیق وەھبیشی تێدابووە، ناویان نابوون (فەرمەسۆن) یان بۆینباخ لەملەکان، وەک کەسانی بێدین سەیر دەکران.
جەماڵ عیرفان، یەکەم قوڕبانی بو کە ساڵی ١٩٢٢ لە لە ماڵەکەی خۆی‌دا تیرۆر کرا.
٢- کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد و کۆماری مەهاباد
ساڵی ١٩٤٣ کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد لە لایەن ڕووناکبیران و کەسانی چینی مامناوەند و ژێردەستی مەهاباد و موکریان دامەزرا. بە پێی یاسای نێوخۆیی کۆمەڵە، سەرۆک عەشیرە، شێخ، ئاغاوات؛ و بە گشتی کەسانانی چینی سەردەست بە ئەندام قەبوڵ نەدەکران.
بە دروستی پێشبینیان کردبو ئەگەر ئەم چینە بێنە ناو ڕێکخراوەکەیان، ڕێبەری دەگرنە دەست خۆیان و کۆمەڵە لە ڕێباز و ئامانجی بناغەدانەران دوور دەکەنەوە.
هاوینی ١٩٤٥ سێ ئەندامی سەرەکی کۆمەڵە بە ناوەکانی ڕەحمان زەبیحی، قاسم قادری و دڵشاد ڕەسوڵی، بە شێوەیێکی گوماناوی لە باڵانیشی ورمێ لە لایەن هێزەکانی دەوڵەتی شا گیران.
لە بۆشایی دورکەوتنەوەی ئەمانەدا، قازی محەمەد بە ئەندامی کۆمەڵە وەرگیرا. بە دوای ئەو دا ڕێگا بۆ هاتنە ناوەوەی توێژی سەردەست کرایەوە. لە ژێر ڕێنوێنی باقرۆف سەرۆک کۆماری خودموختاری ئازەربایجان، حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی ئێران لە سەر پاشماوەی کۆمەڵە ساز کرا. لە دووی ڕێبەندانی ١٩٤٦ کۆماری مەهاباد بە ڕێبەری قازی محەمەد دامەزرا.
سێ گیراوەکەی کۆمەڵەی ژ.ک دوای دامەزرانی کۆمار ئازاد بون و هاتنەوە مەهاباد. بەڵام لە گەڵ باقی دامەزرێنەرانی کۆمەڵە لە حکومەتی قازی محەمەد پەراوێز خران.
لە ناو کابینەی قازی دا تەنیا یەک نەفەر لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵە پۆستی وەزارەتی پێدرا (سەدیق حەیدەری).
بە دیتنی لیستی دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژ.ک و کابینەی قازی محەمەد هیچ شکێک لەوە دا نامێنێتەوە چینی سەردەست(ئاغاوات وبنەماڵە دەوڵەمەندەکان) ڕێبەرایەتی بزوتنەوەی لە ڕووناکبیر و چینی ژێردەست دەرهێناوە.
دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژ.ک ئەم کەسانە بوو.:
۱-عبدالرحمن ذبیحی
۲- حسین فروهـر
۳- عبـدالرحمن امامی
۴- عبدالقادر مدرسی
۵-نجم الدین توحیـدی
۶- محمـد نانوا زاده
۷- علـی محمـودی
۸- محمـد اصـحابی
۹- عبدالرحمن کیانی
۱۰- صدیق حیدری
۱۱-قاسم قادری
لیستی کابینەی کۆماری خورموختاری مەهاباد کە زۆرتر لە چینی سەردەست بون.( فیئۆداڵ، شێخ، مەلای دەسترۆییشتوو) :
۱- نخست‌وزیر: حاجی‌بابا شیخ
۲- وزیر جنگ: محمدحسین سیف قاضی
۳- وزیر داخلِ: محمدامین معینی
۴- وزیر بهداشت و سلامت: محمد ایوبیان
۵- وزیر مشاور: عبدالرحمن ایلخانی زاده
۶- وزیر راه و ترابری: اسماعیل ایلخانی زاده
۷- وزیر اقتصاد: احمد الهی
۸- وزیر پست و تلگراف: کریم احمدی
۹- وزیر بازرگانی: مصطفی داوودی
۱۰- وزیر فرهنگ: مناف کریمی
۱۱- وزیر کشاورزی: محمود ولی زاده
۱۲- وزیر تبلیغات: صدیق حیدری
۱۳- وزیر کار: خلیل خسروی
۱۴- وزیر دادگستری: ملا حسین مجدی
دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی ژ ک لە دەورەی یازدە مانگەی کۆمار دا سەرەڕای ناڕەزایەتی لە سیستمی حاکم، بە خاتری خزمەت بە خەونی گەورەی نەتەوایەتی، بە هەموو توانای خۆیان لە خزمەت کۆمار دا مانەوە. خۆشبەختانە لەم دەورەیە دا بێجگە لە ڕووناکبیری چەپ، غەفور مەحمودیان، کە بە دەستی هاشم سەعید و قادرە باغچەبانی پێشمەرگەی قازی کوژران، هیچ کەس لە سەر جیابیری نەکوژرا.
٣- شۆڕشی ئەیلول(١٩٧٥-١٩٦١)
سێهەم ململانێ لە دەیەی شەستی سەدەی بیست لە نێوان مەلامستەفا و مەکتەبی سیاسی پارتی دێموکڕات(هەمزە عەبدوڵا، ئیبڕاهیم ئەحمەد و مام جەلال) دەستی پێکرد.
مەلا مستەفا پارێزەری بیری ڕاستی سوننەتی و سیستمی خێڵەکی و دەرەبەگایەتی بوو.
مەکتەبی سیاسی بەرەیێکی تێکەڵاوێک بوو لە چەپ، خوێندەوار، ڕووناکبیر تا دەگاتە کەسانی مامناوەند و تەنانەت بەشێک لە چینی سەردەستی کۆمەڵگای کورد.
ململانەی ئەم دوو جەمسەرە تا ئێستاش بە شکڵ و شێوازی جۆراوجۆر درێژەی هەیە. هەزاران کارەساتی خوڵقاندوە و و زیاتر لە دەهەزار قوڕبانی لێ کەوتۆتەوە.
٤- باڵی ڕاست و چەپی حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی ئێران لە دەیەی شەستی سەدەی بیست.
باڵی ڕاست بەڕێبەرایەتی عەبدوڵا ئیسحاقی(ئەحمەد تۆفیق) بە تەواوی لە خزمەت سیاسەتەکانی مەلا مستەفا دا بوو. مەلا‌مستەفاش لە خزمەت شای ئێران. (مێژوو دوپات بۆتەوە گوڵم!!! دێموکڕاتەکانی ئەوڕۆی ڕۆژهەڵات لە خزمەت کووڕ و نەوەکانی مەلا مستەفا دان؛ و ئەمانیش لە خزمەت تورکیا، ئێران و ...).
باڵی چەپ بە ڕێبەرایەتی سلێمان موعینی، سمایل شەریف‌زادە، مەلا ئاوارە، حەمەدەمینی سیڕاجی، کەریمی حیسامی و... کۆمیتەی شۆڕشگێڕی حیزبی دێموکڕاتیان پێک‌هێنا.
باڵی چەپ کەوتنە بەر پەلاماری مەلا مستەفا. بە ناچاری بۆ پێشگیری لە کوژران و ڕادەست‌کرانەوە بە دەوڵەتی ئێران، لە ناوچەی دەسەڵاتی مەلا، هەڵاتن بۆ ڕۆژهەڵات و شۆڕشێکی چەکداری پێشوەختیان دەست پێکرد.
دەوڵەتی شای ئێران بە هاوکاری مەلا مستەفا، توانی لە ماوەی ساڵ و نیوێک دا زۆربەی ڕێبەرەکانیان بکوژێ و کۆتایی بەم شۆڕشە بێنێت.
ئەو کادر و پێشمەرگەکانەی مابونەوە، (نزیکەی١٢٠کەس) لە ترسی مەلا مستەفا پەنایان بردە مام جەلال لە بەکرەجۆی سڵێمانی. مام‌جەلالیش بەتالیۆنی قازی محەمەدی بۆ ساز کردن.
پێویستە خوێنەر بزانێ کە ساڵی ١٩٦٦ مەلا مستەفا بە نەهێنی فەرمانی کوشتنی ئەندامانی دەفتەری سیاسی دابوو. ئەم پیلانە ئاشکرا دەبێ و مامجەلال و هەڤاڵانی هەڵدێن و بە ناچاری پەناهەندەی دەوڵەتی ئێراق دەبن. مەلا نێوی جاشی ٦٦ی لە سەر دانابون.
٥- حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵەی یەکسانی کوردستان
"کۆمەڵەی یەکسانی کوردستان" لە بەهاری ١٩٧٩ لە لایەن بەشێک لە کادر و پێشمەگەکانی پێشووی حیزبی دێموکڕات کە زیندانی شا ئازاد کرابون، لە ژێر دروشمی " دایبڕێژین کۆشکی یەکسانی ژیان" دامەزرا.
بەڵام هەر زوو کەوتنە بەر دوشمنایەتی حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی ئێران. لە مەولاناوای سەقز دێموکڕاتەکان هێرش دەکەنە سەریان. کەسێک بە ناوی حەسەن ئیقباڵی دەکوژن، چواری دیکەشیان دەستگیر دەکەن
کۆمەڵەی یەکسانی لە تا ساڵی ١٩٩٧ درێژەی بە خەباتی ڕێکخراوەیی خۆی دا.
٦- حیزبی دێموکڕاتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران
لە ساڵی ١٩٧٩ تا ١٩٨٤ کۆمەڵە و دێموکڕات لە لە ململانێکی توند دا بوون و لە هێندێک ناوچە شەڕی یەکتریان دەکرد و دوایە بە ئاگربەس کۆتایی دەهات.
لە ١٩٨٤ دوای ئەوەی کۆمەڵە بە تۆڵەی کوژران و ئیعدام‌کرانی سێزدە پێشمەرگەیان لە نەوسودی پاوە، بیست پێشمەرگەی دێموکڕاتیان کوشت، حیزبی دێموکڕات شەڕی سەراسەری لە دژی کۆمەڵە ڕاگەیاند، کە تا دوای شەهید بونی دوکتور قاسملو(١٩٨٩) درێژەی کێشا. لەم شەڕانەدا هەشتسەد پێشمەرگەی هەر دولا بوونە قوڕبانی.
ململانێی دێموکڕاتەکانی چوار پارچەی کوردستان و پ ک ک
چۆنیەتی پەیدابوون و تەشەنەی ئەم ڕکابەریە لە هەر پارچەیێکی کوردستان:
ئەلف- دێموکڕاتەکانی باشور بە ڕێبەری بنەماڵەی بارزانی
ساڵی ١٩٩٢ پارتی دێموكڕاتی کوردستانی ئێراق بۆ ئاغایەتی بە سەر باشوری کوردستان‌دا، دوو بەربەست لە پێش خۆی دەبینێت.. یەکیان یەکیەتی نیشتمانی بو، کە پێکەوە حکومەتی شەریکایەتیان پێک هێنابوو.
دوهەمیان پ ک ک بوو کە لە قەندیل و چیا سەختەکانی نێوان باکور و باشوری کوردستان جێی گرتبو.
کۆمەڵەی ڕەنجدەران هەڵوەشابۆوە. بیری چەپ لە ناو یەکیەتی دا کز ببو. سەرکردایەتی یەکیەتی تامی سامان و دەسەڵاتیان چێشتبو. مەسعود بارزانی ساڵی ١٩٩٢ بە فەرمانی تورک توانی یەکیەتی نیشتمانی ڕاپێچی شەڕی هاوبەش لە دژی پ ک ک بکات. ڕێبەرایەتی یەکیەتی نیشتمانی کە زەمانێک ڕۆڵی هێزی پشتیوانی پارچەکانی دیکەی دەگێڕا، لە بەهاکانی پێشووی خۆی بەتاڵ بوو. _ دیتمان کە دۆستایەتی بنەماڵەی بارزانی زۆر لە دوشمنایەتیان خەتەرناکترە_
شەڕی پارتی لە دژی پ ک ک بە شێوەکانی جۆراوجۆر تا ئێستا درێژەی کێشاوە.
بێ- دێموکڕاتەکانی ڕۆژهەڵات و پ ک ک
ساڵی ١٩٩٩ دوای گیران و ڕادەست‌کرانەوەی عەبدوڵا ئۆجەلان، چواور پارچەی کوردستان کەوتە جۆش و خرۆش. کتێبەکانی عەبدوڵا ئوجەلان بوو بە میوانی زۆربەی ماڵان. پێگەی جەماوەری پ ک ک چەند قات زیادی کرد..
پ ک ک توانی لەم هەلە کەڵک وەرگرێ. ڕەگ و ڕێشەی خۆی لە گشت کوردستان داکوتا. تا ساڵی ٢٠٠٤ کۆپی حیزبی خۆی لە سێ پارچەکەی دیکەی کوردستان دامەزراند.
دێموکڕاتەکانی ئێران کە لە پێشدا کۆمەڵەیان پێ تەحەمول نەدەکرا، ئەم جارە هێزێکی پتەوتر و خاوەن پڕۆژەی ئامەدەیان لە ڕۆژهەڵات دیت کە دەتوانێ خەونی هەر جۆرە ئاغایەتی و سەروەریەک بەتاڵ بکاتەوە.
تەنانەت بەشی موهتەدی و ئێلخانی‌زادەی کۆمەڵەکانیش ترسیان لێ‌نیشت دەنگی خۆیان ڕەپاڵ دەنگی دێموکڕاتەکان خست.
دێموکڕاتەکان، بۆ ئەوەی پ ک ک لای جەماوەری ڕۆژهەڵات ناحەز بکەن، دەستیان کرد بە تەبلیغاتی ژاراوی.
بەڵام لەم مەیدانە دەست کورت بوون. نەیاندەزانی چی خراپی پێ ببەستن، بە ناچار پەنایان بردە بەر خۆراکی ئامادەی تەبلیغاتی میتی تورک و پاراستنی پارتی.
وتیان «پ ک ک مناڵ دەڕفێنێ، تیرۆریستە، جاشی ئێرانێ‌یە، جاشی سوریەیە، کوردایەتی قەبوڵ نیە، عەبدوڵا ئۆجەلان شیعەیە و زمانی کوردیش نازانێ، بێ‌دینن، لە باری سێکسی بێ‌بەند و بارن، لە قەندیل هەزاران کاندۆم بیندراوەتەوە، تڕانزیتی مادە هۆشبەرەکان دەکەن...»
دەیان شایەر، قەڵەمفرۆش، کۆنەسیاسی ماندوو و دۆڕاو، لۆمپەن، دەمشڕ و خۆفرۆشیان ڕەوانەی ئەم زێرابە بۆگەنە کرد. تا بتوانن بە کاوێژی پاشماوەی خۆراکی میتی تورک، لایەنگرانی خۆیان و خەڵکی ساویلکە لە پ ک ک دوور بکەنەوە.
- نیگەرانی بەرژوەندی چینی سەردەستی کورد لە تەبلیغاتەکانیان دا دەبیندرێ. بۆ نمونە دەڵێن: پ ک ک هاتوە لە ناوچە و پارچەی ئەمانە حیزبی ساز کردوە و دەیهەوێ زۆرێک لە پیرۆزیەکانی! گەلی کورد(کوردایەتی دیوەخان) بخاتە ژێر پرسیار.
گەرەکیەتی لە ڕۆژی خۆی دا وەک ڕۆژئاوای کوردستان بە دامەزراندنی سیستمی خۆبەڕێوەبەری دێموکڕاتیک نەهێڵێ حیزبە کوردیەکان پشکی خۆیان لە دەسەڵات دەست کەوێ.(بە واتایەکی ڕوونتر پ ک ک خەونی سەد ساڵەیان بۆ سەروەری بە سەر کۆمەڵگا دەشێوێنێ)
