ئەگەر لە ڕوانگەی سیستەمێکی ئەخلاقی و ڕۆحیەوە سەیری ئایین بکەین، تێوەگلانی لە سیاسەتدا یان لە ڕووی ئایدیۆلۆژیکەوە وەبەرهێنانی بۆ بەرهەمهێنانی بیری حزبی، مەترسییەکی ئەوپەڕی هەیە، چونکە ئەم وەبەرهێنانە دەبێتە هۆی دروستبوونی درزێکی گەورە لە ناو ئاییندا و لە باوەڕێکی گشتی و زگماکییەوە کۆتایی دێت بۆ دامەزراوەیەکی حزبی کە نوێنەرایەتی هەرکەسێک دەکات کە سەر بە خۆی بێت لەسەر مەرجەکانی کۆششی چینێک.بەپێی سەرکردایەتی دیاری دەکرێت. بە تایبەت کە گرنگینەدان بەم مەترسییە، تیۆریستەکانی ئیسلامی سیاسی هاوچەرخ پاڵیان پێواوە بەرەو سواربوونی کەشتیی ئایین لە هەوڵێکدا بۆ گەیشتن بە ئامانجە حزبیەکانیان و درکیان بەوە نەدەکرد کە شکستەکەیان لە ئایینەکەدا ڕەنگ دەداتەوە یان بە لەناوبردنی کۆتایی دێت .. هۆشیاری کۆمەڵایەتی کارلێکی دینامیکی گەلان و گەلان لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی بوونی کولتووری خۆیاندا پێکدەهێنێت، بەو پێیەی ئایین نوێنەرایەتی یەکێک لەو هۆکارە گرنگانە دەکات کە هەڵسوکەوتی کۆمەڵگاکان بەڕێوەدەبات جگە لە ڕۆڵی لە ڕێکخستنی پەیوەندی نێوان ئەوان و پیرۆزەکانی ژیاندا . دیاردەی پیرۆزی ئایینی ڕێکەوتێکی مێژوویی نییە، بەڵکو دیاردەیەکە کە لە چوارچێوەی داینامیکی ژیان لە گەلان دا پێکهاتووە، لە ماوەی دەیان ساڵدا دیاردەی پیرۆزی ئایینی بووەتە یەکێک لە دیاردە دیارەکان لە کۆمەڵگا لە لایەکی ترەوە چینی خوێندەوار بە لانی کەمەوە هەوڵی ئەوە نەدەدا ئەم دیاردەیە لەبەرچاو بگرن و ئەم دیاردەیە دەرکەوت کە دیاردەیەکی تایبەت و سروشتێکی دیار و بەرچاوی هەبوو و دەکرا وەک حاڵەتی ئایینی تایبەت پۆلێن بکرێت، 

ئەو پرسەی ئێمە مامەڵەی لەگەڵ دەکەین، ئیرادەیە، توانای عەقڵ بۆ مامەڵەکردن و کاریگەریکردنە لە دەرەوەی سنووری هێزە ماددیەکانی، بۆ دروستکردنی موعجیزە، بۆ کۆنترۆڵکردنی تواناکانی جیهان و بەکارهێنانی. لە کاتێکدا نیشانی دەدات کە عەقڵی مرۆڤ، وەک مارکسیزم پێناسەی دەکات، نوێنەرایەتی ئاڵۆزترین فۆرم دەکات کە ماددە لە ڕێگەی گەشەسەندنی مێژووییەوە بەرهەمی دەهێنێت، ئەو شتە ڕاستەقینەیە چییە کە لۆژیک ناتوانێت ڕوونی بکاتەوە یان ڕوونی بکاتەوە و ژیانمان و بوونمان بەرەو چ ئامانجێک دەڕواتو... بەم شێوەیە پیرۆزی ئایینی پێکهاتە فیکرییەکان و هەموو مۆدێلە مۆدێرنیزاسیۆنەکانی ڕەتکردەوە. جگە لەوەش پیرۆزی ئایینی بە شێوەیەکی تایبەت و تایبەت و سەرەتایی ڕووخساری خۆی وەک هەڵگری ئایین نیشان دەدات. بەو پێیەی عەقڵی مرۆڤ ئەو فۆکۆسە گەورەیە کە ڕووناکی و نهێنییەکانی هەموو تایبەتمەندییەکانی بوون و بوونەکان ڕادەکێشێت، لەوانە ئەوەی کە لە دەرەوەی تێگەیشتن و تێگەیشتنی هەستەوەرییە. کەواتە لەم خاڵە بنەڕەتییەدا لە خودی عەقڵدا پەیوەندی نێوان دروستکەری گەورە و دروستکراوی هەڵبژێردراوی خۆی، مرۆڤ، جێگیرە.  

ژیان لە سادەترین تایبەتمەندییەکانییەوە کە خانەی زیندوو نوێنەرایەتی دەکات تا دەگاتە ئاڵۆزترین و تەواوترین و گشتگیرترین شێوەی لە مرۆڤدا، بە شێوەیەکی کرداریی بەکاردەهێنرێت و بە وردی بەرنامە بۆ داڕێژراوە بۆ بەرهەمهێنانی ئامانجێکی گەورە و نموونەیی. ئەگەر چاوپۆشی لە بوونی ئەو ئەرک و مەبەستە بکەین، ئەوا جگە لە بێمانایی هیچ مانایەک بۆ ژیانمان و بوونمان نامێنێتەوە. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە گریمانەی پرەنسیپی ڕێکەوت قبوڵ بکەین بۆ ئەوەی پاساو بۆ بێتواناییمان لە تێگەیشتن لە هۆکارەکانی دروستبوون و دروستکردندا بهێنینەوە، بەم بێتواناییە دەبێت قەناعەتمان پێبگات و قبووڵی بکەین کە هەندێک بوونەوەر جگە لە بوکەڵە سەماکردن لە زاوزێکردنیاندا هیچی تر نین و لەناوچوون لەسەر قۆناغی بێمانایی یان بێمانایی. لەبەرامبەر ئەم سەرلێشێواوی و خەسارە و تەنانەت ململانێ و بە تایبەتی ململانێی گوتارەکانی نێوان نوخبەی خوێندەوار و پیرۆزی ئایینی، میراتێکی ئایینی (ستراتیژی) هەیە کە چینی خوێندەوار تا ئەو ڕادەیەی کە ئەم چینە و فەلسەفەکەی لەبەرچاو بگرێت، ڕەتدەکاتەوە وەسوەسەیەکی فیکری تا ئەو ڕادەیەی تۆمەتباری بکات بە سەرپێچی لە یاسا ئیلاهییەکان. پرسیارگەلێکن کە هیچ سنوورێکیان نییە. بەڵام گرنگترین شت لە هەموو پرسیارەکاندا ئەوەیە کێ هەموو شتێک بەڕێوە دەبات و بەڕاستی و بەڕاستی حوکمڕانی کۆت و بەندەکانی بوون دەکات. لێرەوە دەبێت بپرسین: ئایا نوخبەکانی ناو کۆمەڵگاکانی ئێمە و هەموو ئاراستەکانیان توانیان بگەنە وەڵامێکی لۆژیکی بۆ ئەو کێشانە، یان پەیوەندی کێشەدارەکەی نێوان ئەوەی ڕوویدا و ئەوەی ڕوودەدات و پیرۆزی ئایینی دوای ئەوەی عەدەسەی باوەڕ لەدەستچوو و... پاشان ڕاستیەکان تێکچوو؟ وەڵامەکە زۆر سادەیە: هیچ شتێکی نوێ لە دونیای ئێمەدا نییە، چینی خوێندەوار لە هەندێک کۆمەڵگادا بێتوانایە، بە هەموو توانا ناوخۆییەکانییەوە، لە گۆڕینی هیچ کام لە هاوکێشە بۆماوەییەکانی دروستکردن و ڕەوتی کایەکانی ژیان و ئەو هەڵاوسانەکان، کە بەرهەمی پیرۆزی ئایینی بوون و ئێستاشن، لە هەمان کاتدا لە زۆر بارودۆخدا بۆمان دەردەکەوێت کە نوخبەکان دەبنە ئێمە لەوانی تر بێ تواناترین لە تێکدانی ئەو یاسایانەی کە شتەکان بەڕێوەدەبەن یان دەستکاری یاساکانی گەردوون بکەین لە بەرامبەردا، ئایا دەتوانین دڵنیا بین کە هەموو شتێک باشە، پاشان قەناعەتمان هەبێت کە ئەو ململانێیەی لە جیهانی ئێمەدا ڕوودەدات، بە هەموو لایەنەکانی و کارەساتەکانییەوە، جگە لە حاڵەتێکی سروشتی کە لەسەر هاوسەنگی بوونەوەرەکان حیسابی بۆ دەکرێت، هیچی تر نییە؟ 

یاساکانی ئاسمان لە هەموو شتێکی پیرۆز گەورەتر و بەهێزترن، ئەو یاسایانەی کە شکاندنی دیواری چەقبەستوویی ماددییان بۆ کردینەوە، بە تایبەتی لێرەدا باسی پێغەمبەرایەتی دەکەین و بە تایبەتی مەبەستم ئەو پێغەمبەرە شۆڕشگێڕانەیە کە ئا گۆڕانکاری لە واقیعی مرۆڤایەتیدا، لە سوڵتانی گەورەی ئادەمەوە دەست پێدەکات، تێپەڕین بەناو نوح، کە کەشتیی مانەوەی دروستکرد، بۆ ئیبراهیم، . لەهەمان چوارچێوەدا چینی ڕۆشنبیر لە پەیوەندی قەیراناوی خۆیدا لەگەڵ پیرۆزی ئایینی لەڕووی ئەوەی کە هەلومەرجێکی کولتووری و ڕۆشنبیری و ئینسانییە، بە تێڕوانینێکی سادەتر بۆمان دەردەکەوێت کە زۆربەی نازناوەکانی نوخبەکانی جیهان، تەنانەت ئایینیەکان، لە واقیعەکەیان ناڕازی بوون و داوای گۆڕینیان دەکرد، زۆربەیان زانای ڕیفۆرمخواز بوون، هەندێکیشیان سەرکردەی بزووتنەوە ڕیفۆرمخواز و شۆڕشگێڕەکان بوون، حزبەکان لە ڕێگەی بانگەوازەکەیانەوە دروست بوون، شەڕی فیکرییان کرد و دەوڵەتیان دامەزراند و ڕژێمەکان. لێرەوە دەتوانین لە پاساوەکانی عەلمانیەت بۆ جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت تێبگەین، بەتایبەتی کە ئەم دابڕانە جیاکردنەوەی یەکلاکەرەوەی ژیانی گشتی و ئایین نییە وەک ئەوەی چینی ئایینی لێکدانەوەی بۆ دەکات. ڕەنگە کێشەی پیرۆزی ئایینی لە خودی بیرۆکەکانیدا بێت، لە ڕێگەی قۆرخکارییەکەیەوە لەسەر حەقیقەت و عەقڵ و تێگەیشتن، بۆیە باجەکەی گۆشەگیریی نوخبەکان بووە و ئەمەش بە گشتی “وەهمەکانی پیرۆز” چییە. هەوڵیدا بیکات، و ئەو وەهمانە سەرکەوتوو بوون لە گەیشتن بە ئامانجەکانیان، کە کۆتایی چینی ڕۆشنبیر یان نوخبەکانە لە هەندێک کۆمەڵگادا دوای شکستهێنان لە ئەرکی پێشەنگایەتیکردنی کۆمەڵگا بەرەو جیهانێکی پێشکەوتووتر، سوودی زیاتری چینی ئایینی هەیە کە کاربکات بۆ ڕزگارکردنی خۆی لە هەندێک لە دروشم و بیرۆکەکانی، بۆ دووبارە داڕشتنەوەی چەمکەکانی پەیوەست بە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و کردەی سیاسی و هەندێک بیرۆکە، بۆ نموونە بەڵام سنووردار نەکراوە بە جیهاد و بیرۆکەکانی تر کە داوای دابڕان لە کۆمەڵگا دەکەن.وە پچڕانی پەیوەندی لەگەڵ ئەوانی تر. بە سەرنجدان بەوانەی سەرەوە، ناژیرانە هەوڵی گۆڕینی تاک و کۆمەڵگا بدرێت بە زەبری هێز بەبێ لەبەرچاوگرتنی بەستێنی کولتووری و دەروونی، وەک چۆن هەموو کۆمەڵگایەک بە شێوازێکی تایبەتی ژیانی تایبەتمەندە و شارستانیەتێک کە بە گشتی درێژدەبێتەوە. بەدرێژایی مێژوو، ئیرادەییە بۆ گروپێک بیر لە گۆڕینی کۆمەڵگاکانی تر بکاتەوە و جێگرەوەیان بە کۆمەڵگەی مەجازی کە سیماکانیان بە ئایدۆلۆژیای تەسک لە قاڵب دراوە، دوای ئەوەی پیرۆزی ئایینی کۆنترۆڵی مێشکی مرۆڤە سادەکانی کرد کە پێیان وابوو ڕێنمایی و بیرۆکەی ئەو... پیرۆزی بەپێویستی ڕەنگدانەوەی یاسا و حەقیقەتی ئیلاهی بوو، بۆیە ئەو مرۆڤە سادانەی لە پێناو ڕاستییەکاندا دەچوون و شەڕیان لەگەڵ خەڵکدا دەکرد، هەرگیز ڕاستی نەبوون، لە پێناوی ئەو فێرکارییانەی کە هیچ پەیوەندییەکیان بە ئایینەوە نەبوو، شەڕیان لەگەڵ ئەوانی دیکەدا دەکرد، بەڵکو وا بوون فەتوا و وتە و بۆچوونەکان کە پیرۆزەکان بە تێپەڕبوونی کات دەردەچن و ملکەچی یاساکانی مێژوو و گۆڕانکارییەکانی دەبن، ئەوەندە مرۆڤە سادە سادەکان خەیاڵیان دەکرد کە لە پێناو ئایینی خودادا شەڕ دەکەن، بەڵام لە پێناو مرۆڤدا یەکتر دەکوژن بۆچوونەکانی پێشنیارکراوی ئەو.ئەم یان ئەو پیرۆزگایە ئایینییە