دەبێ سەرەتا ئەوە بڵێم کە محەممەد ڕەزا پەهلەوی خۆفرۆشێکە وڵاتی ئێمەی وێران کردووە و لەسەر تاوەیەکی زیوین داویەتی بە ڕۆژئاوا، بە شێوەی جۆراوجۆر هەوڵ دەدات ئێرانییەکان ڕیسوا بکات و کۆنترۆڵیان بکات ) ساواک (دەزگای ئیتلاعاتی ئێران لە سەردەمی شا) قێزەونترین تاوانی دژ بە خەڵک ئەنجامداوە و دەبێت لەناوببرێت.” . ئەمە بەشێکە لە یەکێک لە وتارەکانی ئایەتوڵڵا خومەینی کە لە کاسێتەکاندا تۆمارکراوە، کە لە سەردەمی شادا بە نهێنی بە قاچاخ دەهێنرایە ئێران  بۆ ماوەی دوو سەدە و نیو ئیمپراتۆریەتی فارس کە ئەمڕۆ بە ئێران ناسراوە، لەلایەن زنجیرەیەک پاشا بەڕێوەدەبرا ، کە پێیان دەگوترا "شا"، و لە ٢٦ی تشرینی یەکەم لە ساڵی ١٩١٩ەوە دوایین شا، محەمەد ڕەزا پەهلەوی، لە تاران لەدایک بووە و کوڕە گەورەکەی ڕەزا شا عەباس قولیخانە کە نازناوی ڕەزا پەهلەویی لێنراوە، کە لە پۆستەکەی لابردووە دوا شای بنەماڵەی قاجار، شا ئەحمەد قاجار، لە ١٢ی کانوونی دووەمی ١٩٢٥ و کۆتایی بە دەسەڵاتی قاجارەکان هێنا، دەوڵەتی پەهلەوی دامەزراند، لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا ڕەزا پەهلەوی هاوسۆزی بۆ ئەدۆلف هیتلەر سەرۆکی ئەڵمانیا نیشان دا.

 لە ساڵی ١٩٤١دا هەردوو یەکێتی سۆڤیەت و بەریتانیا ترسیان لە هاوکاری ڕەزاشا لەگەڵ ئەڵمانیای نازی هەبوو، و دابینکردنی نەوتی ئێرانیان بۆیان هەبوو، ئەمەش وای لێکردن لە ٢٥ی ئابی ١٩٤١دا بەشێکی زۆری ئێران داگیربکەن و لە مانگی ئەیلولدا ڕەزاشا ناچاربکەن دەست لەکاربکێشنەوە 16، 1941 و دوورخستنەوەی بۆ مومبای هیندستان.و لەوێشەوە بۆ دورگەی مۆریس و پاشان بۆ باشووری ئەفریقا لە جۆهانسبێرگ، و محەمەد شای کوڕی بانگ کرد بۆ ئەوەی دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت، و محمد ڕەزاش شوێنی شای باوکی گرتەوە بۆ ئێران و بانگی کرد خۆی “شاهانشا” بە واتای پاشای پاشاکان و دەسەڵاتەکەی لە ژێر چاودێری بەریتانیا و ڕووسیادا تا ساڵی ١٩٤٦ بەردەوام بوو، پاشان دوای ئەوە دەسەڵاتەکەی قۆرخ کرد.

شا 3 جار هاوسەرگیری کردووە، یەکەم زەماوەند لە ساڵی 1939 بووە، کاتێک هاوسەرگیری لەگەڵ شازادە فەوزیە (1921-2013) کچی شا فوئادی یەکەمی میسر کردووە و بەرهەمی ئەم هاوسەرگیرییە لەدایکبوونی شازادە شاهیناز پەهلەوی بووە لە 27ی ئۆکتۆبەر. هاوسەری سێیەمی شا ناوی فەرەح دیبا بوو، کە لە ساڵی ١٩٥٩ هاوسەرگیری لەگەڵدا کرد، دیبا لە ١٤ی خەزەڵوەری ١٩٣٨ لەدایک بووە، کچی سۆهراب دیبا کە ئەفسەر بووە لە پاسەوانی ئیمپراتۆری ئێران و فەریدا قوتبی و بیست ساڵ لە شا بچووکترە .نازناوی شاژن دیبا بوو بە "الشەهبانو"، و 4 کوڕی شای لەدایک بوو: ڕەزا پەهلەوی دووەم، لە دایکبووی 31ی تشرینی یەکەمی 1960، یاسمین فەرەهناز پەهلەوی، لە دایکبووی 12ی ئازاری 1963، و عەلی ڕەزا پەهلەوی، لە دایکبووی 28ی نیسانی 1960. 1966، کە لە 4ی 1ی 2011 لە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆی لە شاری بۆستنی ئەمریکا کۆتایی بە ژیانی خۆی هێنا و لەیلا پەهلەوی کە هەروەها لە ساڵی 2001 ژیانی خۆی لەدەستدا، لەکاتێکدا تەمەنی تەنها 31 ساڵ بوو، لە هۆتێلێک لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا .

ساڵی ١٩٥٠ گەلی ئێران دکتۆر محەممەد موسەدق، دیموکراتێکی ناسیۆنالیستی عەلمانی کە خاوەنی بڕوانامەی دکتۆرایە لە یاسای نێودەوڵەتیدا و بە مەیلی دژە سەربازی و میلیتاریزم ناسراوە، وەک سەرۆک وەزیران هەڵبژارد، بۆیە کۆمپانیاکانی هەڵگری نەوتی بەریتانیا و ئەمریکای بە نیشتمانی کرد ، بە تایبەتی کۆمپانیای نەوتی ئینگلیز-ئێرانی، بەم شێوەیە نەوتی ئێرانی بۆ گەلەکەی گەڕاندەوە، بۆیە توڕە بوو ململانێی نێوان شا و مۆسادق لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٥٣ دەستی پێکرد، وە دۆخی سیاسی بە شێوەیەکی بێ وێنە تێکچوو، و سەرکردایەتی سەرۆکوەزیرانی ئێران محەمەد موسەدیقی کرد بۆ ئەوەی شا محمد ڕەزا پەهلەوی ناچار بکات ئێران بەجێبهێڵێت بۆ ئەوەی شۆڕشێکی چاوەڕوانکراو ڕوونەدات، لە شۆڕشێکدا کە بە “کودەتای ئێرانی ساڵی ١٩٥٣” یان “کودەتا” ٢٨ میرداد بە فارسی ناسرابوو.

بۆیە شا لە 16 ی ئاب 1953٣پەنای بۆ بەغدا برد، بە یاوەری شاژنە سۆرایا هاوسەرەکەی و ئەسکۆرتە تایبەتیەکەی لە فڕۆکە تایبەتەکەیدا، و لە عێراق بە چەپڵە لێدانێکی وەستانەوە پێشوازی لێکرا، لەناو ئیدانەکردنی حکومەتەکەی مۆسەدیقدا.و... دووەم بە دانانی ژەنەڕاڵ فەدلوڵڵا زاهیدی لە شوێنی ئەو و بەر لە کۆتایی هەمان ساڵ و بە هاوکاری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و بەریتانیا و دەزگا هەواڵگرییەکانیان، محەمەد ڕەزا بە کودەتایەک لە سەر کودەتاکەی سەرۆک وەزیران گەڕایەوە ئێران کودەتاکە کە بە ئۆپەراسیۆنی ئەیاکس ناسراوە و موسادق لە پۆستەکەی دوورخرایەوە و گەڕێنرایەوە سەر تەختی ئێران.

 

شا دوای ئەزموونی گۆشەگیری کاری لەسەر گۆڕانکاری سیاسی کرد، گرنگترینیان هەڵوەشاندنەوەی هەموو پارتە سیاسییەکان بوو، لە هەمان کاتدا پارتی دەسەڵاتداری پاراست و لە ساڵی ١٩٥٧دا ئامێری پۆلیسی ناوخۆی بە ناوی “ساواک” دامەزراند، لەگەڵ... یارمەتی CIA بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی موجاهدینی خەلق و باقی ئۆپۆزسیۆنی چەپی ئێران.

شا لە ساڵی 1963 بە هاوکاری ئەمریکا بەرنامەی چاکسازیی خۆی دەستپێکرد و بە "شۆڕشی سپی" ناوی برد، هەڵمەتێکی بەرفراوانی بۆ ڕۆژئاواکردنی ئێران دەستپێکرد، شۆڕشی سپی ئەو چاکسازیانەی لەخۆگرتبوو کە ڕەنگە ئەرێنی دەرکەون، وەک دووبارە دابەشکردنەوەی زەوی بەسەر هاوڵاتیاندا ، بنیاتنانی بەرفراوان، بنبڕکردنی نەخوێندەواری و ڕزگارکردنی ژنان.بەڵام جێبەجێکردنی پراکتیکی بەرنامەکە بووە هۆی جیاکاری ئابووری زیاتر لە نێوان خەڵکدا، دابەشکردنی داهاتی نەوت بە شێوەیەکی نادادپەروەرانە، و هەژاری زیاتر، لە هەمان کاتدا شا خەریکی قووڵبوونەوە بوو لە ئەفسانەیی زیاتر ئیسراف و ئیسرافی، ژنەکەی لە شیردا خۆی دەشۆرد، نانی نیوەڕۆی شاش لەلایەن کۆنکۆردەوە دەهێنرا.لە پاریسەوە، لە کاتێکدا خەڵکەکە برسی بوون.

لە سەرەتای ساڵی 1963دا، ئاژاوەگێڕی سەریهەڵدا، دوای ئەوەی شا، ڕوحوڵڵا خومەینی، پیاوی ئایینی شیعەی سەرهەڵداو بۆ ماوەی سێ ڕۆژ دەستگیرکرد، دوای ئەوەی ڕایگەیاند کە شا "پیاوێکی بەدبەخت و خراپە"، پۆلیس بە هێزێکی زۆرەوە ڕووبەڕووی ئاژاوەگێڕییەکان بووەوە و ڕاپۆرتەکان ڕایانگەیاند کە The... حکومەت ٨٦ کەسی کوشت، لە کاتێکدا ئەو ڕاپۆرتانەی کە لە دوای لادانی شا دەرکەوتن، پشتڕاستیان کردەوە کە زیاتر لە ٣٨٠ کەس لەسەر دەستی پۆلیس لەو ڕووداوانەدا کوژراون و خومەینی بۆ ماوەی ٨ مانگ خراوەتە ژێر دەستبەسەری ماڵەوە، دواتر ئازاد کراوە ، و لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٦٤ دەستگیرکرایەوە و ڕەوانەی دەربەدەری کرا، قۆناغێکی "ئارامی ناڕازی" بەدوای خۆیدا هێنا، کە نزیکەی حەوت ساڵی خایاند.