لە سەرهەڵدانی مێژووەوە مرۆڤەکان یەکتر ئەشکەنجە دەدەن؛ بۆ تێرکردنی ئەو غەریزەی شەڕانگێزی کە لە ناویاندا دەژی، ئەم غەریزەیە کە لە نێو نێچیرەکاندا (ئاژەڵەکان)  نازانرێت، کە ئەو کاتایەی کە شەڕ دەکەن بە ئامانجی بەدەستهێنانی خۆراک یان پاراستنی مێین و منداڵەکانیان، لەگەڵ بەڵگەیەک کە واز لە شەڕ دێنن کاتێک تێر دەبن و سەلامەت دەبن چێژ وەربگرن کاتێکی خۆش بەسەر بەرن، بۆ ئەمە هیج داهێنەرانەیان داهێناوە بۆ ئەنجامدانی وەک ئەوەی لە جیهانی مرۆڤدا ڕوودەدات بە سەهەرڵدانی یەکەمین بیری توندوو تیژیی . 

ئەشکەنجەدان بە یەکێک لە قێزەونترین و مەترسیدارترین کارەکان دادەنرێت کە مافەکانی مرۆڤ پێشێل دەکات، بەو پێیەی ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر یەکپارچەیی جەستەیی، دەروونی یان دەروونی دەبێت. ئەشکەنجەدان یەکێکە لەو کارانەی کە دەسەڵات و حکومەتەکان لە ڕووبەڕووبوونەوەی نەیار و نەیارەکانیان یان تەنانەت هاوڵاتیانی خۆیاندا بەکاری دەهێنن وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانیان لێیان یان جۆرێک لە سزادان، هۆکارەکانی هەرچییەک بو. بەم پێیە، شارستانیەتە جیاوازەکان شاهیدی سەرهەڵدانی چەندین ئامراز و شێوازی ئەشکەنجەدان بوون کە لە ناشیرینیەکانیانەوە لە کتێبەکانی مێژوودا تۆمارکراون و ئەمەش بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە ڕادەی ئەم شارستانێتییە یان دواکەوتووییەکەیەوە نییە، کاتێک باس لە زیانگەیاندن بە کەسانی دیکە دەکرێت، مرۆڤەکان لە نێوان خۆیاندا کێبڕکێ دەکەن بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە بە ئازارتر و دڕندانەتر بکەن.

لەسەر دەستی یۆنانی و ڕۆمەکان سەرەتاکە بوو

هیچ ڕۆژێکی پشتڕاستکراو و دیاریکراو نییە بۆ دەستپێکردنی ئەشکەنجەدان بە فەرمی و هەرچەندە لە یاسای بابل یان موسادا باسی ئەشکەنجە نەکراوە، بەڵام ئاماژە مێژووییەکان پشتڕاستیان کردەوە کە بابلی و عیبرییەکانی کۆن بەکاریان هێناوە بۆ جیاکردنەوەی زیندانییەکان، و لە سێدارەدانی تاوانباران یان بە بەردبارانکردنیان، بڵاوکردنەوەیان بۆ دوو نیوە، یان سووتاندنی جەستەیان، ڕێوشوێنی یاسایی بۆ بەکارهێنانی ئەشکەنجە لە نێوان ئاشوورییەکان و میسرییەکان دۆزرایەوە و ئەم ڕێوشوێنانە لە فارسەکان، یۆنانییەکانیشدا دۆزرایەوە ، کارتاژییەکان و ڕۆمەکان. یۆنانیەکان ئەشکەنجەدانیان بە ئامرازێک دەزانی بۆ دەرهێنانی حەقیقەت،

 فەیلەسوف ئەرستۆ بەم شێوەیە وەسف دەکات: "جۆرێک لە... بەڵگەیەک کە متمانەی ڕەها لەگەڵ خۆیدا هەڵدەگرێت چونکە جۆرێک لە ناچارکردن پراکتیزە کراوە.” بەڵام ڕوونە کە فەیلەسوفە بەناوبانگەکە لەدەست داوە تێگەیشتنەکەی کە زۆر ئاسانە بۆ زۆر کەس دان بە هەر شتێکدا بنێن دوای ئەوەی بڕبڕەکانی پشتیان درێژ دەبێتەوە و دەشکێت لەکاتێکدا لە ژیاندا ماون، و... هەرچەندە بەگشتی کۆیلە و دیلەکان تووشی ئەشکەنجە دەکران، بەڵام هەندێک لە هاوڵاتیانی ئازاد لە ئازاری ئەشکەنجەدانیان بە ئامرازە بەناوبانگەکانی ئەو کاتە وەک شلبوونەوە و تۆپی مس و تایەی ئۆتۆمبێل بەخشراو نەبوون. چەرخ یەکێکە لەو ئامرازانە، کە ئەو چەرخەیە کە مێژوونووس "فلاڤیۆس جۆزێفۆس" باسی کردووە، کە پشتڕاستی کردەوە کە بەکارهێنانی سنوورەکانی یۆنان تێپەڕاندووە، سوریەکان لە کاتی جەنگی "مەکابی" لە سەدەی دووەمی پێش زایین بەکاریان هێناوە، کاتێک زیندانییەکی گەنجی جولەکە رەتیکردەوە ئەو گۆشتە بخوات کە ئایینەکەی قەدەغەی کردبوو و کاتێک بە بیروباوەڕەکەیەوە چەسپی سەرەڕای ئەوەی بە توندی لێی درابوو، بە دەوری دەرەوەی تایەی گەورەوە چەسپێندرا، و جەلادەکانی دەستیان کرد بە شلکردنەوەی جومگەکانی، ئەندامەکانی شکاند، و گۆشتی دڕاند و لە ژێر تایەی ئۆتۆمبێلەکەدا کۆشکێک هەبوو کە پڕ بوو لە ئاگری درەوشاوە، کە بەهۆی خوێنبەربوونی زۆری جەستەی قوربانییەکە بە تەواوی کوژایەوە. ئەم شێوازە ڕەنگدانەوەی ئەوپەڕی دڕندەیی یۆنانیەکان نییە،

 نووسەرێکی تری یۆنانی بەناوی لوسیەن باس لە جۆرێکی تری ئەشکەنجە دەکات کە ترسناکترە، باس لەوە دەکات کە چۆن کۆمەڵێک پیاو پلانیان دانابوو دەست بەسەر ژنێکی کچدا بگرن بۆ ئەوەی بیخەنە ناو سکی ئا کەرێکی تازە کوژراو و گەدەی لەسەر دەدووری و تەنیا سەری ئەوانە بوون کە ڕواڵەت بوون؛ بۆ ئەوەی چاودێری ئازار و ئازارەکانی بکات، نەک تەنها لەبەر ئەوەی لەلایەن خۆرەوە دەبرژێت، بەڵکو لەبەرئەوەی بەدەست برسێتی و تینوێتیەوە دەناڵێنێت و ئەوەی ئەم پلانە شەیتانییە جیاکردەوە ئەوەیە کە دەستەکانی لەناو لاشەی ڕزیوی کەرەکەدا گیریان خواردووە، کە ڕێگری دەکات لە توانای خۆکوشتنی و کۆتایی ئەم ژنە هەژارە ئەوە بوو کە باڵندەکان هاتن بۆ خواردنی تەرمی ئەو کەرەی کە تەرمی ڕزیوی تێدابوو.لەناو سکیدا.

 

 گا مسەکە داهێنەری یۆنانیەکان لە ئەشکەنجەدا زیاتر و زیاتر زیادی کرد بۆ ئەوەی لە گا مسەکەدا دەربکەوێت، کە گایەکی مرۆییە لە شێوەی گایەکی مس کە دەرگایەکی لە لایەوەیە و لە ناوەوە بەتاڵ بووەتەوە، هەروەها شێوازی کارکردنی پێکهاتبوو لە فڕێدانی قوربانییەکان بۆ ژوورەوە و داخستنی بەسەریاندا، پاشان ئاگری توند لە ژێرەوە داگیرسێندرا، کاتێک کانزاکە گەرم بوو، ئەشکەنجەدەرەکانی ناوەوە وەک گا بوێریان دەکرد تا کۆتایییان پێدەهات. 

ڕۆمەکان دوای ئەوە هاتبوون بۆ ئەوەی دڕندەیی یۆنانیەکان لە ئەشکەنجەدا تەواو بکەن، بۆیە “ئەسپی دار”یان داهێنا، کە ئامێرێکە چوار قاچی هەیە کە نزیکە لە ستاندی بڕینی دارتاشەکە بچێت، تەنها ئەوە نەبێت کە لە ئا باڵای شەش پێ، و قوربانییەکە لەسەر پارچە درێژە دژبەرەکە لە سەرەوە دادەنیشێت.لە هەر لایەکەوە دوو کۆڵی هەیە و قۆڵ و قاچی قوربانییەکە بە پەت بەسترابوو کە بە ئاراستەی پێچەوانە ڕاکێشرابوو بۆ ئەوەی قوربانییەکە ئازاری توند بدات، و... پرۆسەی ئەشکەنجەدان وردە وردە ڕوویدا.ئاسن و ئاسن جەستەی بە پلێتی ئاسنی زۆر گەرم. یەکێک لە بەناوبانگترین قوربانیانی ئەشکەنجەدان لە سەردەمی ڕۆمەکاندا “سانت پانتالیمۆن”ە، کە چیرۆکەکەی “ئەنتۆنیۆ گالۆنیۆ” لە کتێبی “ئەشکەنجە و ئازارەکانی شەهیدانی مەسیحی”دا بۆمان دەگێڕێتەوە. بەڵام بە شێوەیەکی تەواو نوێ.بەتایبەت، و پاشان بە دەست و پێی بەستراو بە دەوری دەرەوەیەوە بەستییەوە، و پاشان بردی بۆ لوتکەی شاخێک بۆ ئەوەی لەسەر لێوارە بەردینەکان بخولێتەوە، هەرچەندە بڕیار بوو بمرێت ئا مردنی ترسناک، بەپێی گێڕانەوەی گالۆنیۆ، بە شێوەیەکی موعجیزەئامێز لە مردن ڕزگاری بووە و ڕوونی نەکردووەتەوە کە چۆن ئەمە ڕوویداوە.

ویلیام نەگویب نەسار، لە نووسینی “چەمکی تاوانەکانی دژ بە مرۆڤایەتی لە یاسای نێودەوڵەتیدا”، وردەکارییەکانی مێژووی ئەشکەنجەی خستووەتەڕوو، کە لە سەردەمی کۆنەوە دەستی پێکردووە و بە سەردەمی مۆدێرن کۆتایی دێت، ئەمەش ئاماژەیەکی ڕوونە کە ئەشکەنجە بە شێوازی جیاواز ڕەگ و ڕیشەی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا هەبووە و ئامانجی پراکتیزەکردنی.لە سەردەمی کۆندا بە مەبەستی بەدەستهێنانی گۆڕانکاری ئایینی و سیاسی لە شتێکدا کە بە "پەروەردەکردنەوە" ناسراوە و لە پێوەندی لەگەڵ تۆمەتەکانی هەڕەشەکردن لە یاساکانی ئیمانی کۆمەڵگادا پراکتیزە دەکرا و بە فەرمی لەلایەن سیاسییەوە پراکتیزە دەکرا ڕژێمەکان یان بۆ بەدەستهێنانی زانیاری یان ترساندن یان دڕندەیی و سزادان. ئەشکەنجەدان بە دەقەکانی یاساکان ڕێگەی پێدرابوو، لەوانە یاسای ڕۆما، کە ئەشکەنجەدانی بە یاسایی دژی تۆمەتبار دەزانی و لە ڕووبەڕووبوونەوەی شایەتحاڵەکاندا قەدەغەی دەکرد، مەگەر کۆیلە نەبن، و دواتر دووبارە بۆ... لە دژی خەڵکی ئازاد بە تۆمەتی هێرشکردنە سەر خودی شاهانە یان سەروەر وەک تاوانی خیانەت لە دەوڵەت پراکتیزەی بکەن. پراکتیزەکردنی ئەشکەنجەدان تا کۆتایی سەردەمی کۆن و سەرەتای سەدەکانی ناوەڕاست لە ئەوروپا و دەوڵەتی مەملوک لە میسر بەردەوام بوو ، بە فەرمی و یاسایی لەناو سیستەمی دادوەریدا، و بەکارهێنانی لە سەدەکانی ناوەڕاستدا زیادی کرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی بیدعە و لێکدانەوە ئاینییەکان کە کاریگەرییان لەسەر سیستەمی ئایینی حکومەت هەیە لە ژێر ناوی "تاوانەکانی دەستدرێژیکردنە سەر موڵکی خودایی". فەرەنسا یەکێک بوو لە یەکەم وڵاتەکان کە پەسەندی بەکارهێنانی ئەشکەنجەی لە چوارچێوەی سیستەمی دادوەریی خۆیدا کرد، دواتر باقی وڵاتانی ئەوروپاش هاتنە پێشەوە، جگە لە ئینگلتەرا کە ئەشکەنجەدان لەسەر بنەمای بڕیاری شاهانە ئەنجام دەدرا