بە حوکمى ئەوەى سیاسیەکان زیاتر لە هەموو پێکهاتەکانى دیکەى کۆمەڵگا چاوگێڕیان لەسەرە لەبەر ئەوەى بەرنامەى بەڕێوەبردنى دەوڵەتدارى و حکومەتدارى لە بیرۆکە و ئەجێنداى ئەوانەوە سەرچاوە دەگرێت، لەبەر ئەمە پێویستە ئاستى دەرکەوتنى سیاسیەکان لەسەر هەردوو  بوارى ناوخۆ و دەرەکیدا وەک دوو ژینگەى جیاوازى سیاسەتکردن و مامەڵەکردن بخەینە ڕوو.

ڕوونە سیاسەتمەداران لە ناوخۆى دەوڵەتەکەى خۆیاندا کەمتر ئامادەسازى و خۆ بەڕێوە بەرى دەکەن  زمانى جەستیەیاندا ، بەتایبەتى ئەگەر کاتێک  دڵنیا بن لەوەى لە  ناوەندە بینراوەکانى ڕاگەیاندنەوە وێنەیان هەڵناگیرێ و ناخرێنە ژێر وردبینى و چاوى کامێرا و شارەزایانى بوارى زمانى جەستەوە، بەڵام ئەگەر زانیان وێنە گیرى و فۆکسیان خراوەتە سەر ئەوا هەوڵدەدەن وەڵام دەرەو و خۆگونجاندنیان هەبێت بۆ ئەو دۆخەى تێیکەوتوون و جموجۆڵ و ئاماژەکانیان بەرەو جڵەوگیرى و کۆنتڕۆڵى بارودۆخەکە دەخەنە گەڕ، وا پیشانى دەدەن هەر ئاماژەیەکیان قسەیەکە و هەر قسەیەکیان لەگەڵ جەستەیان هاوڕایە، بە تایبەتى لە ڕووبەڕووبونەوەکانیاندا لەگەڵ چاوى کامێراکان و دەرکەوتنیان لە کۆنفرانس و سیمینار و کۆبوونەوە و سەردان و دیبەیت و بەرنامە تەلە فیزیۆنیەکان .... هتد.  

بەڵام پێویستە ئەوە لەبەر چاو بگرین کە سیستەمى سیاسى و کۆمەڵایەتى و کلتورى و ئاینى هەر دەوڵەتێک بۆ دەوڵەتێکى دیکە جیاوازە، جۆریەتى و جیاوازى کلتور و مێژوو و بیرکدنەوەى تاکەکان و ئاستى وشیارى گشتى، کاریگەرى دەبێت لە دەستنیشانکردنى جۆریەتى زمانى جەستەى ئەو وڵاتە ، کە بە بەراورد کردن لەگەڵ دەوڵەتێکى تر و ژینگەیەکى تر جیاوازى زۆرى دەبێت، بۆنمونە لە دەوڵەتانى ڕۆژ هەڵاتى ناوەڕاست چۆنیەتى مامەڵەکردنى پیاو لەگەڵ ئافرەتدا بە حوکمى پەیڕوکردنى بەرنامەى دینى و کلتورى جیاوازە لەگەڵ دەوڵەتانى ڕۆژ ئاوا، یان چۆنیەتى مامەڵەکردنى کەسەکان بەگشتى  جیاوازە بۆ نمونە لە ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا یان لە بەریتانیا گەر کەسێکى (ڕۆژنامەڤان) بەرامبەر سەرۆکى ئەو دوو دەوڵەتە قاچ بخاتە سەر قاچى لێکدانەوەى نەرێنى بۆ ناکرێت، چونکە ئەم ئاماژەیە لە کۆمەڵگەى ڕۆژ ئاوادا بە ماناى کراوەیى دێت، بەڵام ئەگەر لە ( سعودییە یان لە ئێران یان لە میسر) بەرامبەر سەرۆکى دەوڵەت قاچ بخەینە سەرقاچ لێکدانەوەى بێرێزى و شکاندنى حورمەتى بەرامبەرى بۆ دەکرێت.

 باسکردنى ئەم نمونەیە بۆ ئەوە بوو تا وا نەزانین ئاماژەکانى زمانى جەستە جیهانین و کلتور و دین و پێکهاتەى کۆمەڵایەتى ...هەتد، رۆڵ نابینێت لە ئاراستەکردن و نەخشاندنیاندا، باشترین کات کە سیاسیەکان لە سەرئاستى ناوخۆ گرنگى بەدەرکەتنەکانى زمانى جەستە و پەیامەکانى جەستەیان دەدەن بریتین لە دوو کاتى گرنگ ،  بە تایبەتى لە ناوخۆى دەوڵەتە پێشکەوتوو وشیار و بە ئاگاکاندا.ئەوانیش بریتین لە 

باشترین کاتە کە سیاسیەکان پێداچوونەوەى ورد بە وتار و دەربڕین و جوڵەکانیان دەکەنەوە لەبەر دەم جەماوەردا، تێکۆشان دەکەن بۆ ئەوەى وەک کەسانێکى میهرەبان و خاوەن هەست و سۆزى پڕ لە خۆشەویستیەوە دەربکەن، بە موجامەلە و تێکەڵاویى و ڕەفتارە جەستەییەکانیان خۆیان یەکسان دەکەن لەگەڵ پێکهاتەکانى خوارەوەى کۆمەڵگا، بۆ ئەوەى دەنگیان مسۆگەر بکەن، ئەگەر سروشتى دواکەوتووى سیاسى وڵاتانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست کەمتر گرنگى دانى تێدا بێت لەم بوارەدا ، ئەوا دەوڵەتانى ئەوروپا و ڕۆژئاوادا گرنگى دان بەم بابەتە زۆر زیاترە ، بۆنمونە (ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا) لە گرنگى دان بەم وبارەدا بە پێشەنگ دادەنرێت بە تایبەتى لە سەروبەندى هەڵبژاردنەکاندا ، توێژەرانى سەر بە ڕێبازى زمانى جەستەى ئەمریکا پێیان وایە ئەو کاندیدە براوەیە کە باشترین مامۆستایە لە نمایشکردنى نیشانەکانى جەستەیدا، هەر لەبەر ئەمەش توێژەرانى سەر بە ڕێبازى زمانى جەستە لە ئەمریکا هوڵەکانیان چڕدەکەنەوە بۆ خوێندنەوەى زمانى جەستەى کاندیدە ئەمریکیەکان لە کاتى بانگەشەکانى هەڵبژاردندا ، لە ڕابردووشدا قسەیان لەسەر هەڵبژاردنەکانى 2004 و 2008ى وڵاتەکەیانکردووە ، بردنەوەى (جۆرج دەبلو بۆش لە بەرامبەر جۆن کیرى لە 2004 و بردنەوەى ئۆباما لە بەرامبەر میت ڕۆمنى لە 2008 دووبارە سەرکەوتنى بەسەر جۆن مەکیندا لە 3012)  چانسى سەرکەوتنى ئەو سەرکردەیەش لە دووخولى سەرۆکایەتیدا  دەگەڕێننەوە بۆ هەبوونى بەهرە و تواناى خۆگونجان و تێکەڵاوبوونی لەگەڵ جەماوەر و هاوڵاتیە دەنگدەرەکانى، لە ئیستاشدا خوێندنەوەى زمانى جەستەى کاندیدەکانى سەۆکایەتى ئەمریکا پرسێکى گرنگە(کە دواتر بە بەشێکى تایبەت قسە لەسەر ڕۆڵى زمانى جەستە دەکەم لە کاندیدەکانى سەرۆکایەتى ئەمریکا لە 2004 وە  تا ئیستا).

ئەمەش ئەو کاتەیە کە دیسانەوە سیاسیەکان لە ناوخۆدا ئامادە سازى جەستەى دەکەن ، بۆ پێشوازى کردن لە ئەو وەفد و نوێنەرە دبلۆماسیانەى دێنە سەردانیان جا ئەو نوێنەرایەتیە لەسەر ئاستى سەرۆکى دەوڵەت بێت یان لەسەر ئاستى و وەزیرى حکومەت بێت یان هەر نوێنەرێکى فەرمى دەوڵەت بێت، لەگەڵ لە بەر چاوگرتنى ڕیکارە دبلۆماسى و ئەتەکیەتى وموجامەلەییەکان لە پاڵ زمانى جەستە کە گرنگى دانى زیاتر بەم ڕێکارانە  یارمەتى دەر دەبن لە باشتر نیشاندان و دەرکەوتنى زمانێکى جەستەى سەرکەوتوو، هەر بۆیە ئاماژە نەرێنیەکانى جەستەى کەسى پێشوازى کەر ، بەواتاى ساردوسڕى لە بەخێرهاتن و بێڕێزى بەرامبەر لێک دەدرێتەوە، یان هەر ئاماژەیەک کە واتاى هێز و هەڕەشە و بێزارى و زاڵدەستى لە خۆى بگرێت،یان بە پێچەوانەوەنیشانەکانى زمانى جەستە دەبنە سەرچاوەیەک بۆ زانینى هەستى دڵخۆشى بەرامبەر لە هاتنى نوێنەرى دەوڵەتى بیانیدا، بەڵام پێویستە ئەوە لەبەر چاو بگرین کە هەموو کات  چۆنیەتى باش و خراپى  زمانى جەستە جۆر  و ئاستى  پەیوەندى دەوڵەتان لەگەڵ یەکتر دیارى دەکات،بۆ نمونە سەردانى کردنى دەیڤید کامیرۆنى سەرۆک وەزیرانى بەریتانیا بۆ کۆشکى سپى ئەمریکا جیاوازترە لە سەردانى پۆتین سەرۆک کۆماى ڕوسیا لە زمانى جەستەى ئۆباماوە نیشانەکانى هێز و گەورەى دەبینین کە بەرامبەر پۆتین دەریان دەبڕێت بە پێچەوانەى مامەڵەى لەگەڵ کامیرۆن کە زیاتر لە مامەڵەى دووکەسى هاوڕێ و دڵسۆزى یەکتر دەچێت.

هەروەک دەزانین سیاسەتکردن تەنیا لەسەر ئاستى ناوخۆى دەوڵەت ڕەنگدانەوەى نابێت بەڵکو کشان بۆ دەرەوەى سنورەکانى دەوڵەتیش جۆرێکى دیکەى سەرەکى سیاسەتکردنە،هیچ دەوڵەتێکیش ناتوانێت خۆى گۆشەگیرى و دابڕاو بکات لەو گەمە و ململانێ یانەى لەناو هێڵە ئاڵۆزەکانى سیستەم و پێکهاتەى نێودەوڵەتیدا دەگوزەرێت،هەر لەبەر ئەمەش فراوانترین ڕووبەر بۆ پراکتیزەکردن و ئامادەسازى زمانى جەستە ئەم بوارەى سیاسەتکردنە، چونکە کۆنفرانس و دانوستان و سەردانیکردن و کارکردن لە ناو ڕێکخراوە نێودەوڵەتەییەکان و جوڵەو سیاسەتکردن لە ناو بازنەى پەیوەندیە دبلۆماسى و کونسوڵیەکان و بەشدارى کردن لە ڕێکەوتنە سیاسى و ئابوری و سەربازییە دولایەنى و فرەلایەنیەکان و هەر چالاکیەکى ترى دەرەوەى سنورى دەوڵەت لە ناو بازنەى سیاسەتى دەروەدا پەنگ دەخواتەوە.لەم پێناوەشدا  نوێنەرى   سەرکەوتووى دەوڵەت ئەو  نوێنەرەیە کە جوڵە جەستەییەکانى بە زیرەکى و وریای و خاوەن تێبینى وردەوە نمایش دەکات، بەجۆرێک ڕەفتار دەکات کە هەر ئاماژەیەکى سەرکەوتنێک و بێت و هەر سەرکەوتنێکیش کە نەتوانێت بە قسەو دەربڕین بیلێت پێویستە بە ئاماژە و نیشانەکانى جەستەى پرۆسەى سەلماندنى بۆ بخاتە گەڕ، یاخود زۆرجاران کەمى کات و نەبوونى کات ڕێگە نادا پرۆسەى پەیوەندى کردن بە شێوەى زارەکى تەواو بکرێت، بۆیە ئەرکى زمانى جەستەیە پەیامە تەواو نەکراوەکانى بگەیەنێت و لە برى زمان قسە بکات. لەبەر ئەمە پێویستیەکى گرنگە ئەرکى زمانى جەستە لە ناو بازنەى پەیوەندیە دبلۆماسیەکاندا بخەینە ڕوو.

ئەرکى زمانى جەستە لەناو بازنەى پەیوەنییە دبلۆماسیەکاندا

دبلۆماسیەت لە سادەترین واتایدا بریتیە لە هەڵگرتنى ناسینەى هونەر و زانست لە کەسێتى دبلۆماتدا، تا بە شێوەیەکى کارا وەگەڕى بخات بۆ نوێنەرایەتى کردنى هەڵویست و نیازەکانى دەوڵەتەکەى لە پەیوەنیدە دەرەکیەکاندا لەگەڵ یەکە نێودەوڵەتیەکانى دیکەدا بە پێى ئەو بەرژەوەنیدەى خۆى دەیەوێت، هەر بۆیە گومان لەوەدا نیە کە نوێنەرە دبلۆماسیەکانى هەردەوڵەتێک لە چوارچێوەى کارى وەزیفیاندا لە ڕێوشوێنەکانى یاساى نێودەوڵەتى خۆیان بدزنەوە، هەر بۆیە لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى کۆمەڵێک کۆمەڵێک یاساى نوسرا و عورفى هەن ، کە پێویستە لە سەر ئاستى دەرەکى لە لایەن نوێنەرە دبلۆماسیەکانى دەوڵەتانە  ڕێزیان بگیرێت و سنور شکێنیان نەکرێت، خاڵێکى دیکەى سەرەکى ئەوەیە دەبێت بزانین ئاماژەکانى جەستەى مرۆڤەکان لە هەموو دەوڵەتێک هەمان دەلالات و لێکدانەوەیان نیە، بۆ نمونە بەرز کردنەوەى دووپەنجەى تەنیشت پەنجە گەورە لە زۆر شوێن بە واتاى سەرکەوتن دێت لە زۆر دەوڵەت لیکدانەوەیەکى خراپ و سەرزەنشتکارى بۆ دەکرێت و لە هەندێ جیگاى تر بەواتاى بێ ڕەوشتى  و کەمى ئاستى کەسێتى  تەفسیرى بۆ دەکرێت، باشترین چارەسەر بۆ ئەوەى نوێنەرێکى دبلۆماسى دوچارى هەڵە بەکار هێنان و هەڵە تێکەیشتن نەبێت لە زمانى جەستەى خۆى یان لە زمانى جەستەى تاکەکانى ئەو دەوڵەتەى بۆى دەچێت، شارەزابوونبەتى لە دابونەریت و ئاین و کلتور و ئاستى وشیاى گشتى تاکەکان ولە بەر چاوگرتنى شوێنە فەرمى و نافەرمیەکان ئاستى پلەى ئەو سیاسەى ڕووبەڕووى دەبێتەوە، لە گەڵ ئاشنابوون و زانیى ڕێسا گشتەیە نەگۆڕەکانى دبلۆماسیەت و ڕێساکانى سەردانى کردن و پیَِشبەندى و موجامەلە و ئەتەکیەتى بەرز و ئسوبى پێشوازى کردن و چۆنیەتى مامەڵە کردن لەگەڵ ڕەگەزى جیاوازتر لە خۆى ... هتد چونکە ئاشنا بوونى بە کۆى ئەم وردەکاریانە یارمەتى زۆرى دەدات لە پیشاندانى زمانێکى جەستەى سەرکەوتوو و کەمتر دووچارى هەڵە دەبێت ، بۆ نمونە هەموو نوێنەرێکى دبلۆماسى ئافرەت کاتێک سەردانى ئێران دەکات دەبێت لەوە تێبگات کە دەست بردن بۆ (تەوقەکردن) لەگەڵ سیاسیەکانى دەوڵەتى ئێران ڕەتکردنەوە بە دواى خۆیدا دەهێنیت هەر وەک چۆن لە ڕابروودا چەندین حاڵەتى لەم شێوەیەمان بینیوە، بەڵام دەکرێت بە نیسبەت دەوڵەتێکى ترەوە (تەوقەکردن) لەگەڵ ئافرەت کلتور بیت و مەسەلەیەکى ئاسایى بێت، بە تایبەتى لە دەوڵەتانى ڕۆژئاوا.

کەواتە لەسەر ئاستى دەرەکى پێویستە زمانى جەستەمان ئاماژە گەلى ڕێزدارانە و شکۆمەندانە لە خۆى بگرێت، بە ئاراستەى دروستکردنى هاوڕێیەتى و پشتگیرى ڕابهێندرێت، پێویستە زمانى جەستەى سیاسیەکان لەسەر ئاستى دەرەکى هیچ ڕووکەشێکى دوژمنکارى و باڵادەستى پێوە دیار نەبێت گرنگ نیە لە ناخەوە هەر چۆنێک بێت گرنگ ئەوەیە بە ڕِووکەش میهرەبان دەربکەوێت ، چونکە زمانى جەستە هەمیشە نوێنەرایەتى ناخ و ویستى مرۆڤ دەکات، تەنانەت پێویستە لە کاتى خراپى پەیوەندى نێوان دەوڵ’تانیش نوێنەراکانیان زمانى جەستەیان خراپ پیشان نەدەن و نیشانەکانى جەنگ و پێکدادان و هەڕەشەیان لێدابماڵن.

هاوکار ڕەفیق ڕەحمان بەکالۆریۆس لە زانستە ڕامیارییەکان