بەشى یەکەم تایبەتە کراوە بە هەڵوەستەکردن لە سەر زمانى جەستە بە گشتى و ڕەهەندە تایبەتەکانى، لە بەشەکانى دیکەدا  زمانى جەستەى سیاسیەکان و لێکدانەوەى ئاماژەو  جوڵە و ڕەفتارە جەستەییەکانیان بە چەند بە شێک بە چڕو پڕى قسەی لەسەر دەکرێت ، سەرەتا با بزانین 

زمانى جەستە: بەسەرجەمى ئەو پەیامە ناوەخنیانەى ناخى مرۆڤەکان دەگوترێت، کە بە شێوەیەکى خۆنەویستانە لە ڕێگەى هەستەکانەوە ڕەنگدانەوەى بەسەر ڕووکارى دەرەوەى مرۆڤەکانەوە دەبێت و لە دەر ئەنجامدا جوڵە و بزوتنەوەیەکى (ناخودئاگا) بەسەر جەستەوە بەجێدەهێلێت، کەواتە زمانى جەستە پەیوەندیەکى نازارەکیە کە لەگەڵ ئەوەى زۆرجار لەگەڵ زمانى قسەکردندا بەکاردێت، بەڵام گرنگى ئەم زمانە لەوەدایە کە سەربەخۆیە لە زمانى گفتزگۆکردن، ئەمەش ماناى ئەوە دەگەیەنێت کە مرۆڤ ڕەفتارە جەستەییەکانى وەک هاوتاى ئەو شتانە بەکار ناهێنیت. کە لە ڕێگەى دەربڕینە زمانەوانییەکانەوە دەیڵێت، هۆکارى ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە کۆنتڕڵ کردنى ئەندامەکانى زمانى جەستە لە ژێر کۆنترۆڵ و سەرکردایەتى مرۆڤەکاندا نیە، هەر بۆیە زۆرجار ئەو گوفتارە زمانەوانیانەى کە مرۆڤەکان دەریدەبڕن یەکانگیر نابێتەوە لەگەڵ ئەو جوڵە و ئاماژانەى بەسەر جەستەیانەوە دەردەکەون. هەر لەبەر ئەم هۆکارەیە زمانى جەستە (درۆکردن) نازانێت و ڕاستەو خۆ وێناى هەست و نەستى مرۆڤەکان دەکات و نهێنیەکانى ناخى ئاشکرا دەکات.

پرۆسەى پەیوەندى کردنى کەسەکان بە شێوەیەکى گشتى لە ڕێگاى (سێ) میکانیزمى سەرەکیەوە دەچێت بەڕێوە ئەو (سێ) میکانیزمەش بریتین لە :

وشەو دەنگ، دوو میکانیزمن کە لە پرۆسەى پەیوەندى کردندا بە (گوێ) دەبیسرێن و هەر بەم ئامرازەش مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، بەڵام ڕەفتار و جوڵە جەستەییەکان بە چاو دەبینرێن و لە ڕێگاى چاو و مێشکەوە لێکدانەوە و ئەنجامگیریان بۆ دەکرێت، کۆى گشتى ئەم میکانیزمەش یارمەتیدەر دەبێت لە نەخشاندن و دروستکردنى کەسایەتى و گوزارشتى ناوەخنى و دەرەکى مرۆڤ، کە هەمووى بەسەر یەکەوە پێى دەگوترێت (پرۆسەى پەیوەندى کردن).

زاناى دەروونناسى ئەمریکى (ئەلبێرت میهرابین) ئەوەى دۆزیوەتەوە کە کۆى گشتى کاریگەرى پەیوەندیەک(7%) لە وشەکارى پێکهاتووە و نزیکەى (38%) ى تۆنى دەنگ لە خۆى دەگرێت و (55%) ى پەیوەندییەکانش لە ڕێگەى ئاماژەکانى زمانى جەستەوە دەبن، هەر پەیوەند بەم بابەتە (بیر دوستل) بە شێوەیەکى زانستى گریمانەى ئەوەى سەلماندووە، کاتێک کەسێکى ئاسایى بۆ(10) دەقیقە یاخود (11) دەقیقە دەپەیڤێت، ئەوا بۆ هەر ڕستەیەک نزیکەى (2.5) دوو چرکەو نیو لە کاتى پێویستە، لەم ماوە کەمەشدا نزیکەى(250000) دووسەد و پەنجا هەزار ، ئاماژە بەسەر جەستەیەوە بەجێدەهێلێت کە ڕووخسارى مرۆڤەکانیش زۆرترین ڕووبەر دەبێت بۆ ڕووپۆشبوونى بەم ئاماژانە، لە درێژەى ئەم بابەتەدا پرۆڤیسۆر (برد هۆیس) زۆر زیاتر لە هاوکێشەى (میهرابین) دەڕوات وپێى وایە لە پێکهاتەى پەیوەندى کردندا، ڕەگەزى زارەکى کەمترە لە (35%) و ڕەگەزى نازارەکیش زیاترە لە (65%). بەڵام لە ئاستى کردارى و داپێدانانى زانستیدا، گریمانەکەى (میهرابین) زیاتر لە هەمووان پشتگیرى لێکراوە و ڕاستی بوونى سەلمێندراوە.

 کەساییەتیە شارەزاکانى سەر بەڕێبازى زمانى جەستە (اکمان فزیزن ، سورنسون، ایبزفلت)  توێژینەوەیان کردووە  لەسەر کەسانى (نابینا و نابیستە) ئەوەیان دەرخستووە کە ئەو کەسانە ناتوانن لە ڕێگەى هەردوو ئامرازى (بیستن و بینینەوە) فێرى ئەم ئاماژە نازارەکیانە ببن، بۆیە بە بێ ئەوەى تواناى بینین و بیستنیان هەبێت لە کاتى بێزارى و دڵخۆشى و توڕەیى ..هتد.کاردانەوەى جەستەییان دەبێت، هەر بۆیە زاناى ئەڵمانى (ایبزفڵت) پەیبەوە بردووە کە ئاماژەى گریان و زەردەخەنەى مناڵانى( نابیستە و نابینا)، لە ڕێگەى فێربوون و لاساییى کردنەوە فێر نەبوون بەڵکو ئەم ئاماژەیە بەشێکە لە سروشتى ئینسانى بوونى خۆیان، ئەمە لە لایەک لە لایەکى دیکەوە توێژینەوەکان دەریانخستووە، کە هەندێک لە ئاماژەکانى جەستە لە گشت گروپەکاندا بوونى هەیە، بۆنمونە (منداڵان) دواى ماوەیەک لە دایکبونیان تواناى (مژین)یان دەبێت،  ئەم کارە لە منداڵاندا کلتور و فێکردن دیارى ناکات بە ڵکو بە شێوەیەکى خواکرد و سروشتى تێیاندا دروست دەبێت.

بەڵام ئەمە ماناى ئەوە نییە کە کلتور هیچ ڕۆڵک نابینێت لە ئاراستە کردن و خوڵقاندن و ئەنجامدانى ڕەفتارە جەستەییەکان، کە بە هۆى جیاوازى کلتورى زۆر کات لە شوێنێکەوە بۆ شوێنیکى تر دەلالەتێکى زمانى جەستە جیاوازە، کە ئەمەش   لە بەریەککەوتنى دوو کەسى سەر بە دوو جوگرافیا و کلتورى جیاواز ڕەنگە ببێتە دروستبوونى گرفت و کێشەى پەیوەندى بەستن، بۆنمونە بەرزکردنەوەى پەنجەگەورەى دەست لاى هاوڵاتیانى (ئەمریکى) بە واتاى (باش  یان بێ خەمبە) دێت، لە (ئێران و نەیجیریا) بە واتاى بێزارى و سوکایەتى دێت، لە (یۆنان) بە واتاى ئاماژە کردن بۆ پەنجە مۆرکردن دێت، لاى گەشتیارانى گەڕۆک بە تایبەتى لە (نیوزلەندا و بەڕازیل) بەکاردێت بۆ (وەستاندى سەیارە تا سەریان بخات بە خۆڕایى) (ئیتاڵیەکانیش) بە واتاى ئاماژەى ژمارە یەک بەکاى دەهێنن، چەندەها نمونەى لەم شێوەیەمان هەیە کە لە شێونێکەوە بۆ شێونێکى تر و لە کلتورێکەوە بۆ کلتورێکى تر واتاکەى دەگۆڕێت، بۆیە لە کاتى ئەنجامگیرى و هەڵسەنگاندن بۆ زمانى جەستەى هەر کەسێک پێویستە پێشمەرجى کلتور پێش هەڵسەنگاندن لەبەر چاو بگرین.