لە (٢٠١٦/٥/١٦) رێککەوتننامەی (سایکس-بیکۆ)ی نێوان بەریتانیاو فرەنسا؛ یەک سەدە (١٠٠ ساڵ) تەواو دەکات، ئەو رێککەوتنە لە (١٩١٦/٤/١٥) بۆ (١٩١٦/٥/١٦)و بە شێوەیەکی نهێنی لەنێوان دوو وڵاتی داگیرکەری ئەوسا نوسرایەوەو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان دابەش کرد.

ئەم رێککەوتنەی نێوان بەریتانیای مەزن‌و فرەنسا بەشێوەیەکی نهێنی‌و بە رەزامەندی ئیمپراتۆریەتی روسی بۆ دابەشکردنی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەڕێوەچوو، ئامانجیش لەم رێککەوتنە دابەشکردنی ناوچەی هەژموونی نێوان ئەو دوو وڵاتە داگیرکەرە بوو دوای ئەوەی کە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەرەسی هێنا کە تاکە هەژموون بوو باڵی بەسەر ئەو ناوچەیەدا کێشابوو لەمیانی جەنگی جیهانی یەکەم‌و تەنانەت پێش جەنگیش، بەشێوەیەک ئەو ناوچانە وەک ویلایەت لەژێر دەسەڵاتی سوڵتانی عوسمانیدا بوون، بۆ نمونە:ویلایەتی بەغدا، ویلایەتی موسڵ، ویلایەتی بەسرە، ویلایەتی رەققەو چەندان ویلایەتی تر کە لە ناوچەکەدا بوون.

گفوگۆی ئەم رێککەوتنە لە مانگی (١١)ی (١٩١٥) بەشێوەیەکی نهێنی لەنێوان دیپلۆماتکاری فرەنسی (فرانسوا جۆرج بیکۆ)و دیپلۆماتکاری بەریتانی (مارک سایکس) دەستی پێکرد. لە ماوەی مانگێک، واتە لە (١٩١٦/٤/١٥) بۆ (١٩١٦/٥/١٦) دوا داڕشتەی رێککەوتنەکە ئامادەکراو بەئاگاداری روسیای قەیسەری واژۆی لەسەرکرا.

 

ئەم رێککەوتنە هەر بە نهێنی مایەوە تا بەلشەفییە شیوعییەکان لە ساڵی (١٩١٧) دەسەڵاتی قەیسەریان لە روسیا روخاندو خۆیان هاتنە سەر حوکم، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی کە کۆمۆنیستەکان لە رێککەوتنەکە بکشێنەوەو ناوەرکەکەی بۆ عەرەب‌و تورک‌و کوردو گەلانی دیکەی ناوچەکە ئاشکرا بکەن، بەهۆیەوە حکومەتی بەریتانیاو فرەنسا بەرامبەر بە زنجیرە شۆرشێکی گەلانی ناوچەکە شەرمەزار بوون.

لە رێککەوتنەکەدا، فرەنسا بەشی هەرە زۆری ناوچەی رۆژئاوای بەرکەوت، وەک سوریاو لوبنان‌و ناوچەی موسڵ لە عیراق، بەڵام بەریتانیا ناوچەی نفوزی لە بەشی باشوری وڵاتی شامەوە دەستپێکرد تا رۆژهەڵات کە هەردوو ویلایەتی بەغداو بەسرای گرتەوە، وێرای سەرجەم ئەو ناوچانەی کە دەکەوتنە سەر کەنداوی فارس.

دەربارەی فەلەستینیش، بڕیار درا بخرێتە ژیر چاودێری نێودەوڵەتی بە راوێژی هەرسێ وڵاتی بەریتانیاو فرەنساو روسیا. بەڵام رێککەوتنەکە باس لەوە دەکات کە بەنداوی حەیفاو عەککا لەلایەن بەریتانیاوە بدرێتە فرەنسییەکان، واتە دەسەڵاتی بەکارهێنانیان هەبێت، لە بەرامبەریشدا فرەنسییەکان دەسەلاتی بەکارهێنانی بەنداوی ئەسکەندەرۆنە بدەنە بەریتانییەکان.

ساڵی (١٩٢٠) جارێکی تر، فرەنسی‌و بەریتانییەکان لە کۆنگرەی (سان ریمۆ) پێداگیریان لەسەر ئەو دابەشبوونە کردەوە، دوای ئەوە، کۆمەڵەی نەتەوەکان‌و بۆ رازیکردنی تورکەکان لە (١٩٢٢/٦/٢٤) ناوچەکانی ژێر ئیتدابیان خستە سەر تورکیا، دوای ئەوەش رێککەوتنی (لۆزان) بۆ هەموارکردنەوەی سنورەکانی رێککەوتنی پەیماننامەی (سیڤەر) کرا، بەهۆی رێککەوتنی لۆزانیشەوە، ناوچە کوردستانییەکان لە باکوری سوریا خرانە سەر دەسەڵاتی ئەتاتورک وێرای هەندێ ناوچەی دیکە لە یۆنان.

واتە، رۆڵی کورد لە گەیشتن بە دیاریکردنی چارەنووسی خۆی کرایە قوربانی رازیکردنی ئەتاتورک‌و وەک دیارییەک درایە تورکەکان‌و خەونی کورد کە لە رێکەوتنی سیڤەر تا ئەندازەیەک بەدی هاتبوو، هەروەک دەسەڵاتی دەنگدانیان پێدرابوو بۆ مانەوە لەچوارچێوەی ئەو ئیتدابە، یاخود راگەیاندنی قەوارەیەکی سەربەخۆ، بەهۆی تورک‌و وەک سازشێکی گەورەی بەریتانی‌و فرەنسییەکان درایە تورکەکان‌و ئیتر کورد کەوتە وەهمی ژێردەستبوون‌و وەک نەتەوەیەکی ژێردەستی تورک‌و عەرەب تا ئێستا مایەوە.

 

کورد بە درێژایی مێژوو لەناو وەهمێکی گەورە ژیاوە، ئەو وەهمە وایکردووە ئازایەتییەکانی لێ زەوت بکات، نەهێڵێ دوای مافی خۆی بکەوێ، لە لایەکیان وەهمی پابەندبوون بە خەلیفەی ئیسلامی کە سوڵتان سلێمان بوو، دواتریش وەهمی (سایکس-بیکۆ)، سەرباری ئەوەش بێ ویستبوونی کورد لە دروستکردنی قەوارەیەکی سەربەخۆ لە کۆتاییەکانی جەنگی جیهانی یەکەم‌و بە تایبەتیش دوای ئەوەی کە کۆمۆنیستەکان لە روسیا دەسەڵاتیان گرتە دەست‌و ناەرۆکی رێککەوتنەکەیان ئاشكرا کرد.

تورکەکان هەرزوو فریا خۆیان کەوتن‌و هەوڵیاندا رێککەوتنی (سیڤەر) هەڵوەشێننەوە، بۆ ئەم مەبەستەش لە رێی کۆمەڵەی نەتەوەکان لە رێککەوتنی (لۆزان) توانیان کوردستان بخەنە ژێر دەسەڵاتی خۆیان‌و خەونی کوردیش بۆ پێکهێنانی قەوارەکی سەربەخۆ تا ئەم ساتە مێژووییە بخەنە ژیر گڵ‌و مۆمیای بکەن.

خۆخۆری کورد لەوکاتدا ببووە هۆکارێکی یەکجار گەورە، میرو ئاغاو بەگ‌و چەندان بەکرێگیراوی دیکەی عوسمانییەکان ببونە هۆکارێک بۆ خنکاندنی گیان‌و هۆشیاری نەتەوەیی، ئەوانە گەلی کوردستانیان کردە دیارییەک‌و لەسەر خوانچەیەکی زێڕین‌و لەبەردەم سوڵتانەکانی دوێنێ‌و ئەتاتورکەکانی دوای جەنگی جیهانی دووەم‌و دواتریش لە رێی ئینگلیزەکانەوە لەبەردەم نەتەوەی عەرەبیان دانا.

چینێکی کەمژمارەی کورد هەبوو کە هەوڵی جێگیرکردنی مافەکانی کوردیان دا، بەڵام بەهۆی ئەوە کورد وەک نەتەوە لە وەهم‌و خەواندنێکی گەورەی سیاسیدا بوو، بۆیە نەیانتوانی ئەوسا گەلەکەیان بگەیەننە سەر سەکۆی ئازادبوونی نەتەوەیی‌و بەدەستهێنانی قەوارەیەکی سەربەخۆ.

فرەنساو بەریتانیای مەزن ئامادەن دان بە هەر دەوڵەتێکی عەرەبی سەربەخۆدا بنێن‌و بیپارێزن، یاخود دان بە هەر هاوپەیمانیەتێکی عەرەبی سەربەخۆ، یان، هاوپەیمانیەتی عەرەبی کە لە ژێر سەرۆکایەتی عەرەبدا بن لە ناوچەکانی: (أ)- (ناوخۆی سوریا)، (ب)- (ناوخۆی عیراق)، کە لە نەخشەی هاوپیچدا دیارن‌و فرەنسا لە ناوچەی (أ)و بەریتانیا لە ناوچەی (ب) مافی بەرایی هەیە لە پڕۆژەکان‌و قەرزە ناوخۆییەکان‌و فرەنسا تاکلایەن (یەکلایەنع دەبێت لە ناوچەی (أ)و بریتانیاش لە ناوچەی (ب) بە پێشکەشکردنی راوێژکاران‌و کارمەندانی بیانی بەپێی داواکاری عەرەبی، یاخود، هاوپەیمانی حکومەتە عەرەبییەکان.

فرەنسا رێپێدانی هەیە لە ناوچەی شین (بەشی کەنارەکانی سوریا)و بریتانیاش ناوچەی سوور (بەشی کەنارەکانی عیراق لە بەغدا تاوەکو کەنداوی فارس) بۆ دامەزراندنی هەر جۆرە فەرمانڕەواییەک کە ئارەزوویان لێ بێت، بەشێوەیەکی راستەوخۆ، یاخود لەرێی، یان بەهۆی چاودێریکردنەوە، ئەوەش دوای ئەوە دەبێت کە رێککەوتن لەگەڵ حکومەت، یاخود، هاوپەیمانییەتییە عەرەبییەکان، دەکرێ.

ئیدارەیەکی نێودەوڵەتی لە ناوچەی رەش (فەلەستین) پێکدەهێندرێ، شێوەکەشی، دوای راوێژی روسیاو بە رێککەوتن لەگەڵ هاوپەیمانان‌و نوێنەری شەریفی مەککە، دیاریدەکرێ.

بەریتانیا ئەمەی خوارەوە بەدەست دێنێ:

• بەنداوەکانی حەیفاو عەککا.

• بەشێکی دیاریکراو لە ئاوەکانی دیجلەو فورات لە ناوچەی (‌أ) بۆ ناوچەی (ب) مسۆگەر دەکرێ‌و لە لایەن خۆشیەوە حکومەتی خاوەنشکۆ بەڵێن دەدات نەچێتە هیچ دانوستانێک لەگەڵ دەوڵەتێکی دیکە، بە مەبەستی دەستبەردان لە قوبرس، تەنیا لەو کاتەی نەبێت کە پێشوەخت حکومەتی فرەنسی پەسندبوونی خۆی نیشان دابێت.

بەنداوی ئەسکەندەرۆنە بۆ بازرگانی ئیمپراتۆریەتی بەریتانی ئازاد دەبێت‌و هیچ مامەڵەیەکی جیاواز لە باجەکانی بەنداوی ناکەوێتە سەرو هیچ ئاسانکارییەکی تایبەتیش بۆ کەشتیوانی‌و کەلوپەلەکانی بەریتانی رەتناکرێنەوەو رێپێدانی ئازادی گواستنەوەی کەلوپەلەکانی بریتانیا لەرێگای ئەسکەندەرۆنەو هێڵە شەمەندەفەرە نوێیەکان لە ناوچەی شین دەبێت، جا چ لە ناوچەی سوور یاخود هەردوو ناوچەی (أ)و (ب)دا هەبن یان لێیوە دەربچن‌و هیچ مامەڵەیەکی جیاوازیش “راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ” لە هەر هێڵێکی شەمەندەفەر یان هەر بەنداوێک لە بەنداوەکانی ئاماژەبۆرکراوی ناوچەکانەوە جێبەجێناکرێ کە پەیگیری کەلوپەل‌و کەشتییەکانی بەریتانی بێت.

بەنداوی حەیفا-ش بۆ بازرگانی فرەنساو ناوچەکانی ژێرپارێزو دابڕگەکانی ئەو ئازاد دەبێت‌و هیچ جیاوازیەک ناکرێ لە مامەڵەکان‌و ئاسانکارییەکانی کەشتیوانی‌و کەلوپەلە فرەنسییەکان رەتناکرێنەوەو گواستنەوەی کەلوپەلە فرەنسییەکان لە رێگای حەیفاو هێڵە ئاسنینەکانی بریتانیا لە ناوچەی رەش، ئازاد دەبێت، جا ئەو کەلوپەلانە هەناردەکراو بن لە ناوچەی شین یاخود سوور یان ناوچەکانی (أ)و (ب) یاخود هاوردەکراو بن. نابێ هیچ جۆرە جیاوازیەکیش بکرێ لە مامەڵەکردن کە پەیوەست بن بە کەشتییەکانی فرەنسا لە هەر هێڵێک لە هێڵەکانی ئاسنین‌و هەر بەنداوێک لە بەنداوە ئاماژەبۆکراوەکان.

هێڵی ئاسنینی بەغدا لە ناوچەی (أ) ناگەڕێتەوە ئەودیو موسڵ لە باشوور، بەهەمانشێوە ناگەڕێتەوە ناوچەی (ب) بۆ ئەودیو سامەرا لە بەشی باکور تا ئەوکاتەی هێڵێکی ئاسنین بۆ بەغدا دروست دەکرێ کە بە حەلەبەوە تێپەڕێ‌و لە دۆڵی فوراتیش گوزەر بکات، ئەمەش دەبێت بەهاوکاری هەردوو حکومەت بێت.

بەریتانیای مەزن مافی هەیە، هێڵێکی ئاسنین دروست بکات‌و بەڕیوەی ببات‌و تاکە خاوەنی بێت کە حەیفا بە ناوچەی (ب) بگەیەنێ‌، جگە لەوەش، مافی بەردەواممی هەیە بۆ گواستنەوەی سەربازەکانی لەهەر کاتێک بێت‌و بەدێژایی ئەم هێڵە. هەروەک دەبێت لای هەردوو حکومەت ئەوە بزاندرێ کە ئەو هێڵە پێویستە ئاسانکاری گەیاندنی حەیفا بە بەغدا بکات، ئەگەریش واهاتەپێش کە هێڵی گەیاندن لە ناوچەی رەش نەهاتەپێش بەهۆی بەربەستی هونەری‌و تێچوونی زۆری هەڵسوڕاندنییەوە کە ببێتە هۆی رێگرتن لەبەردەم دروستکردنییەوە، ئەوا حکومەتی فرەنسی ئامادەیە رێ بە تێپەڕین بدات بە رێگای بربورە، ئوم قەیس، ئیدار، غەستا، مەغایر، پێش ئەوەی بگاتە ناوچەی (ب).

باجی گومرگی تورکی تا بیست ساڵ بەردەوام دەبێت لە هەموو بەشەکانی هەردوو ناوچەی شین‌و سوورو هەردوو ناوچەی (أ)و (ب)، هیچ رێژەیەکیش ناخرێتە سەر باجەکان‌و رێسای نرخاندنیش لە باجەکان بە رێسای هەمانشێوە وەرناگیرێ، مەگەر بە رێککەوتنی نێوان هەردوو حکومەت بێت‌و نابێ گومرگی ناوخۆیی لە نێوان ناوچەیەک‌و ناوچە ئاماژە بۆکراوەکانی سەرەوە دابمەزرێ، سەپاندنی هەر باجێکی گومرگیشلەسەر کەلوپەلە نێردراوەکانی ناوخۆ لەناو بەنداو دەبێت‌و دەدرێتە بەشی کارگێڕی ئەو ناوچەیەی کەلوپەلەکانی بۆ دەنێردرێ.

بەپێی رێککەوتن، حکومەتی فرەنسی هیچ دانوستانێک ناکات، لەهەر کاتێکدا بێت، بۆ دەستبەردان لە مافەکانی خۆی‌و بەبێ رەزامەندی پێشوەختی حکومەتی خاووەنشکۆ هیچ مافێکی لە ناوچەی شین ناداتە دەوڵەتێکی تر جگە لەو دەوڵەتە یاخود هاوپەیمانی دەوڵەتانی عەرەبی نەبێت، حکومەتی بەریتانیاش بەڵێن بە حکومەتی فرەنسی دەدات کە هەمانشێوە لە ناوچەی سوور جێبەجێ بکات.

بەهۆی ئەوەی هەردووکیان پارێزەری دەوڵەتی عەرەبین، هەردوو حکومەتی بەریتانیا‌و فرەنسا رێکدەکەون بۆ ئەوەی دەوڵەتی سێیەم رێی پێنەدرێ‌و نەبێتە خاوەنی وڵات لە نیمچە دورگەی عەرەبی، هەروەک رێنادرێ هیچ بنکەیەکی دەریایی لە جەزائیر لەسەر کەنارەکانی دەریای سپی بەشی رۆژهەڵات دروست بکەن، بەڵام ئەوە نابێتە رێگرێک بۆ هەموار کردنەوەی سنورەکانی عەدەن کە لەوانەیە گرنگی خۆی هەبێت بەهۆی دوژمنایەتی ئەم دواییەی تورک.

دانوستانەکان لەگەڵ عەرەب، بەناوی هەردوو حکومەت‌و بەرێگای گونجاو بەردەوام دەبن بۆ دەستنیشانکردنی سنوری دەوڵەت یاخود هاوپەیمانی دەوڵەتی عەرەبی.

جگە لەوەی ئاماژەی بۆکراوە، رێککەوتن کرا لەسەر ئەوەی کە هەردوو حکومەت چاوخشاندن بکەن بە هۆکارە پێویستییەکانی چاودێریکردنی هێنانی چەک بۆ وڵاتانی عەرەبی.