حه‌دبا بۆچی کوردانی کێشایه ئه‌سته‌نبوڵ
Friday, 09/04/2010, 12:00
پرسی که‌رکوک و له گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ناوچه دابراوه‌کانی هه‌رێمی باشوری کوردستان، یه‌کێک له دیارترین لایه‌نه هه‌ڵواسراو و چاره‌سه‌رنه‌کراوه‌کانی پرسی کورده که دیارده‌یێکی سیاسی جیهانیه.
که‌رکوک وه‌کو به‌شێکی خاکی کوردستان، وه‌کو به‌شێک له مێژووی کورد، ده‌وڵه‌مه‌ندییه‌کی گه‌وره‌ی ئێتنیکی و کولتوری و تابلۆیێکی فره‌ره‌نگی پێکه‌وه ژیانی گه‌لان له کوردستاندا، ده‌وڵه‌مه‌ندییه ئابورییه‌که‌ی و وه‌کو ناوه‌ندێکی سیاسی بۆ گه‌لی کورد گرینگیه‌کی ستراتیژی هه‌یه.
که‌رکوک و ناوچه‌کانی تر بۆ رژێمه‌کانی هه‌رێمه‌که و داگیرکه‌رانی کوردستانیش زۆر به‌بایه‌خن. چونکه به‌شێکه له کوردستان که داگیریان کردوه، سه‌ره‌رای تاڵان کردنی سه‌رچاوه ئابورییه‌که‌ی هه‌میشه‌ش وه‌کو کارتێکی سیاسی له دژی کورد به کاریان هێناوه.
دیاره که‌رکوک بۆ هێزه نێونه‌ته‌وییه‌کانیش چه‌ند هێنده گرینگه. دوای شه‌ری جیهانی یه‌که‌م و له سه‌روبه‌ندی دروستبونی ئێراق و کۆماری تورکیاش، بابه‌تی پیلانگێری و بازرگانی سه‌ره‌کی بوه له نێوان بریتانیا و فه‌رانسا و تورکیا. له دارشتنی خه‌ریته‌ی سیاسی هه‌رێمه‌که‌دا وه‌کو سه‌ره‌کیترین ناوه‌ندی قه‌یران هێڵدراوه‌ته‌وه. پێکهاته‌ی سروشتی فره‌ره‌نگی پێکه‌وه ژیانی گه‌لان به شێوه‌یێکی ستراتیژی دژی سیاسه‌تی (په‌رتکه و زاڵبه)ی بریتانیا بوه، بۆیه‌ش له رێگای ته‌عریب و په‌ره‌پێدانی چه‌مکی شۆڤێنی هه‌وڵی تێکدانی ئه‌و پێکهاته‌یه هه‌تا ئه‌مرۆش به‌رده‌وامه. نه‌وت که کاڵای هه‌ره سه‌رنجراکێشی رۆژئاوا بوه بۆ تاڵان کردن به شێوه‌یێکی هه‌میشه‌یی که‌رکوکی کردوه‌ته مۆڵگه‌ی تاڵان بۆ هێزی سه‌رمایه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی. که‌رکوک و موسڵ ئامانجی ده‌ستلێبه‌رنه‌دراوی میساقی میللی تورکیایه. که‌رکوک یه‌کێک له ناوه‌نده گه‌وره‌کانی سیاسه‌تی رژێمه یه‌ک له دوای یه‌که‌کانی ئێراق و به تایبه‌تیش به‌عسیه‌کان بوه له دژی کورد.
ئه‌مانه ته‌نیا چه‌ند سه‌ردێرێکن له گرینگی که‌رکوک و ناوچه‌کانی تر بۆ کوردان، هێزه هه‌رێمی و نێنه‌ته‌وه‌ییه‌کان.
دیوێکی تر:
له دوای شه‌ری جیهانی یه‌که‌م ئه‌و ناوچه‌یه کێشه‌ی بنه‌ره‌تی بون له دارشتنه‌وه‌ی خه‌ریته‌ی سیاسی هه‌رێمه‌که‌یه واتا که‌رکوک قوربانی سه‌ره‌کی ململانێی سه‌ده‌ی بیسته‌م بوه. له سه‌رده‌می عه‌بدولکه‌ریم قاسم و قۆناخی 11ی ئازار جارێکی تر بۆ کورد و بۆ حکومه‌تیش کێشه‌ی سه‌ره‌کی که‌ر‌کوکه. له سه‌رده‌می راپه‌رین و له ساڵه‌کانی 1991 جارێکی تر هه‌ڵواسراوه‌یی که‌رکوک، دوای روخانی سه‌دام و پرۆسه‌ی بونیادنانه‌وه‌ی ئێراقیشدا جارێکی تر هه‌ڵواسراوه‌یی پرسی که‌رکوک، ماده‌ی 140 ی ده‌ستوری ئێراق و کێشه‌ی جێبه‌جێکردن و ئه‌مرۆش له هه‌ڵبژاردنی 7ی ئادار دا جارێکی تر ئه‌و پرسه بنه‌ره‌تییه.
دیوێکی تر:
پرسی که‌رکوک بۆ هه‌موو لایه‌نه‌کان گرینگه بۆیه هه‌تا ئێستاش به بێچاره‌یی هێڵدراوه‌ته‌وه. بۆ کوردانیش ئه‌و گرینگیه‌ی هه‌یه به‌ڵام به داخه‌وه کورد له ته‌واوی ئه‌و قۆناخانه‌دا بێ ئاماده‌کاری بوه. چه‌مکی سیاسه‌تی کورد بۆ پرسی که‌رکوک و ناوچه‌کانیتر هه‌تا ئێستا هه‌ر هه‌ڵهاتن بوه، هه‌میشه بێ ئاماده‌کاری و له ئاستی تاکتیکی دا بوه، زۆربه‌ی جاره‌کان له پاشه‌کشێدا بوه، چ کاتێک نه‌یویستوه که‌م و کۆرییه‌کانی خۆی ره‌خنه بکات و ده‌رسی لێوه‌رگرێت. له‌وانه‌یه ناکارامه‌ترین ره‌هه‌ندی سیاسه‌تی کورد گرێدراوبێت به پرسی که‌رکوکه‌وه.
سه‌رنجێکی تایبه‌ت:
لیستی حه‌دبا و کۆمه‌ڵێک روانگه‌ی سیاسی دژه‌کورد که له په‌ره‌پێدانی چه‌مکی شۆڤێنیستی و تێکدانی کولتوری ره‌سه‌نی پێکه‌وه ژیانی گه‌لان هه‌تا قوڵکردنه‌وه‌ی ناکۆکی و پێشبرکێی ده‌سه‌ڵات و ره‌وابینینی هه‌ر سیاسه‌ت و رێبازێکی دژه‌کورد له موسڵ و که‌رکوک، ئه‌وه‌ی پێیان کرابێت درێخی یان نه‌کردوه. هه‌وڵی به‌رده‌وامی سیاسه‌ته‌کانی به‌عس له‌و ناوچانه، جێبه‌جێکردنی پیلانگێری داگیرکه‌ران له دژی کورد، بونه پردی بێ پرۆژه‌یی ئه‌مه‌ریکا و بێ چاره‌سه‌ر هێشتنه‌وه‌ی کێشه‌کان، بونه پردی ده‌ستێوه‌ردانی راسته‌وخۆی تورکیا بۆ ئه‌و پرسه، به‌شێکی تر له کارنامه‌ی دژه‌کوردی ئه‌و لایه‌نانه‌یه. ئه‌مرۆکه‌ش که ده‌بینێت له هه‌ڵبژاردنی 7ی ئادار دا کورد به گوێره‌ی رابوردوو هه‌نگاوێک به‌ره‌و دواوه چوه، راسته‌وخۆ ده‌چێته تورکیا و (له ئه‌سته‌نبوڵه‌وه) داوای دانیشتن له گه‌ڵ کورد ده‌کات. ئه‌وه به‌و واتایه دێت که چه‌نده کورد لاوازبێت، ئه‌وه‌نده لایه‌نه شۆڤێنیه‌کان رێگا له به‌رده‌م ده‌ستێوه‌ردانی بێ سڵه‌مینه‌وه‌ی تورکیا ده‌که‌نه‌وه. به بۆچونی من ئه‌وه شێوه‌یێک له هاوپه‌یمانی ئه‌مه‌ریکا- تورکیا و ناوه‌ندی ئێراقه له دژی کورد له هه‌رێمه‌کانی موسڵ و که‌رکوک.
دیوی ئه‌مرۆیی:
سیاسه‌تی کورد له باشوری کوردستان هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی که به بانگهێشتی لیستی حه‌دبا ملیان نایه رێ و چونه ئه‌سته‌نبوڵ و به به‌شداری و قورسایی تورکیا ئه‌و دانیشتنه‌یان په‌سه‌ند کرد؛ مۆریان له شکستێکی گه‌وره‌ی سیاسی و دیپلۆماسی داوه. بێ ته‌دبیری سیاسی جاروبار رووده‌دات به‌ڵام ئه‌وه‌نده‌ش نا. به داخه‌وه سیاسه‌تی کورد له باشور که‌م و کۆرییه‌کانی ده‌شارێته‌وه. ده‌سه‌ڵات ده‌یخاته ئه‌ستۆی موخالفه‌ت و موخالفه‌تیش ده‌یخاته ئه‌ستۆی ده‌سه‌ڵات، گوایه کێشه‌که زیاد یان که‌مبونی چه‌ند کورسیه‌که. باشه ئه‌و هه‌موو ساڵه کورسی زیاتریش هه‌بو به‌ڵام چی کرا؟ چ ته‌دبیرێک وه‌رگیرا بۆ ئه‌وه‌ی کورسی که‌م نه‌بێته‌وه ئه‌و کاتانه‌ی که کورسی زۆر بون ده‌سه‌ڵات به ده‌ستی کورده‌وه بو؟ ئایا ئێستاکه ئه‌گه‌ر چه‌ند کورسی له جاران که‌متره ئیدی ئه‌وه وه‌کو شکستێکی مێژویی سه‌یر بکه‌یت و خۆت و دۆزی نه‌ته‌وه‌یی کورد بێنیته ئه‌و ئاسته‌ی که لیستی حه‌دبا و لایه‌نه‌کانی تر به ئاسانی بتبه‌نه تورکیا و ناچارت بکه‌ن به دانیشتنێک که قورسایی ئه‌وان چه‌ند هێنده‌ی تۆیه؟
منیش ده‌ڵێم دانیشتنی حه‌دبا و لایه‌نه‌کانی تر له گه‌ڵ کورد له تورکیا پیلانگێرییه‌کی نوێیه. پێویست بو ببێته رۆژه‌ڤی سه‌ره‌کی گه‌لی کورد و میدیاکان. به‌ڵام به داخه‌وه هه‌ر باسیشی لێوه‌ناکرێت و ده‌شاردرێته‌وه. ئه‌وه له کاتێکدایه که میدیاکانی تورکیا به رۆژانه له سه‌ر ئه‌نجامه‌کانی هه‌ڵبژاردن و چۆنیه‌تی به‌کارهێنانی له دژی کورد ده‌دوێن. تاکتیکی حکومه‌تی هه‌رێم هه‌ر ئه‌وه‌نده بوه که گوایه نێچیرڤان بارزانی به فه‌رمی پۆستی حوکمی نیه و له‌و چوارچێوه‌یه‌شدا له ئاستی حوکمیدا به‌شداری ئه‌و کۆبونه‌وه‌یه نه‌بوه. ئه‌مه‌شین به بۆچونی من تاکتیکێکی لاوه‌کییه.
ئه‌مه‌ریکا که باسی کشانه‌وه ده‌کات له ئێراق، لایه‌نێکی سه‌ره‌کی ئه‌و هاوکێشه‌یه‌یه. راکێشانی راسته‌وخۆی تورکیا بۆ پرسی موسڵ و که‌رکوک و په‌سه‌ند کردنی لایه‌نه دژه کورده‌کانی ئێراق بۆ چونه ژێر سێبه‌ری تورکیا، هاوکێشه‌یێکی سیاسی نوێیه. پێموایه ئه‌مه‌ریکا ده‌یهه‌وێت وه‌کو چۆن میسر و قاهیره‌ی کرده ناوه‌ندێک له نێوان فه‌له‌ستین و ئیسراییل که زیاتر له 50 ساڵه ته‌نیا شوێنی دانوستانی بێ ئه‌نجامه، ئێستاش که هه‌م پرۆژه‌یێکی بۆ چاره‌سه‌ری نییه و هه‌م بانگه‌شه‌ی کشانه‌وه‌ی له ئێراق ده‌کات، تورکیا و ئه‌سته‌نبوڵ بۆ پرسی که‌رکوک و موسڵ بکاته قاهیره‌ی دووه‌مین. ته‌نیا جیاوازی ئه‌وه‌یه که میسر رۆڵی ناوبژیوانی پێ سپێردرابو له نێوان تورکیا و ئیسرائیل به‌ڵام هه‌م حه‌دبا دژی کورده و هه‌میش تورکیا رۆڵی ناوبژیوانییه‌که‌ی وه‌کو گورگه له پێستی مه‌ڕدا و نه ته‌نیا بێلایه‌ن نییه به‌ڵکو دوژمنی کورده. وه‌کو سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م که بریتانیا کردی ئایا ئه‌مه‌ریکا پرسی که‌رکوک و موسڵ ده‌سپێرێته تورکیا؟ تورکیا ئه‌و کارته له دژی کورد چۆن به‌کاردێنێت؟ داخۆ تورکیا و لیستی حه‌دبا له‌و هاوکێشه‌یه چی به سه‌ر سیاسه‌تی کورد دا ده‌سه‌پێنن؟ ئه‌و کارته چ مه‌ترسییه‌ک له سه‌ر ده‌ستکه‌وته‌کانی کورد له باشوری کوردستان له گه‌ڵ خۆی دێنێت؟ تورکیا ئه‌وه به چ شێوه‌یێک له دژی ته‌ڤگه‌ری کورد له باکوری کوردستان به کارده‌هێنێت؟ دوای ئه‌و قۆناخه، بانگهێشتی سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان بۆ تورکیا چه‌نده پێوه‌ندی به‌و بابه‌ته‌وه هه‌یه؟ له کاتێکدا که تورکیا ئه‌و پێگه‌یه‌ی ده‌سته‌به‌رکردبێت ئه‌و سه‌فه‌ره له گۆرین یان مسۆگه‌رکردنی ئه‌و ره‌وشه چ کاریگه‌رییه‌کی ده‌بێت؟ هه‌ر ئه‌وه‌نده که سیاسه‌تی کورد پێویستی به وردبینی زیاتر هه‌یه و پێویسته بۆ گه‌لی کورد کراوه بێت، خه‌ڵک چاودێری چاره‌نوسی خۆی بکات.
له گه‌ڵ سڵاو و رێزی شۆرشگێری
*ئه‌ندامی ناوه‌ندی سیاسی که‌جه‌که 7ی نیسان 2010
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
