خوێندنەوەی سێیەمی ناوەندی هەژان بۆ دۆخی ئێستای نیشتمان

Friday, 25/03/2011, 12:00

تەنها عەدالەت چارەسەرە
ناوەندی هەژان وەك ناوەندێكی فیكری كاریگەری ناو دونیای رۆشنبیری كوردی هەر لەسەرەتای دروست بونیەوە لە ساڵی 1997 تەوە بەشداریەكی كارای هەبوە لە چالاكیە رۆشنبیری و فیكریە كوردیەكەدا و بەردەوام تێزو پێشنیازە هزری و سیاسیەكانیشی بۆ ناوەند و كۆمەڵگای سیاسی بە (دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن)ەوە خستوەتە روو.
هەژان دڵنیایە لەوەی ئەگەر كارە شێلگیر و جدیەكانی بەهەند بگیرانایە دۆخی نیشتمان بە ئەمرۆ نەدەگەیشت، بەتایبەت تێزەكانی لەمەڕ عەدالەت، كە هەژان بێجگە لەوەی یەكەم دەزگا بوو بابەتی عەدالەتی كردە یەكێك لە بابەتە سەرەكیەكانی كاری خۆی و تازەترین تیۆریاو بۆچونی فەیلەسوفەكانی باری عەدالەتی هێنایە نێو دنیای رۆشنبیری كوردیەوە .
دەسكەوتی ئەمكارەشی لە پەراوێز خستنی خۆی و بابەتەكانی بە تایبەت ئەوانەی لە عەدالەت بوون بەرجەستە بوون، ئەگەر چی زۆر روون بوو سەرچاوەی هەموو قەیران وگرفتەكان و بونی هەموو گەندەڵیەكانیش نەبونی عەدالەتە!
هەنوكەش دوای بەردەوامی خۆپیشاندانەكان و بێدەنگی دەسەڵات لە داواكاریەكانیان و ناڕونی پاشەڕۆژی دۆخی شێواوی نیشتمان ، هەژان جارێكی دی خوێندنەوەی سێیەمی بۆ ئەم دۆخە دەخاتە روو بەناونیشانی (تەنها عەدالەت چارەسەر) عەدالەتیش بە عادیلانە دابەش كردنی سێ بابەتی سەرەكی دێتە بوون، كە ئەوانیش بریتین لە دەسەڵاتی سیاسی و سامان و مەعریفەو زانست) . چیرۆكی عەدالەتیش لە سەردەمی نوێدا بریتیە لە عادیلانە دابەش كردنی ئەو سێ بابەتەی كە ئاماژەمان پێداوە.
بۆیە ئەم خوێندنەوە ئەخلاقی و مەعنەویەی خۆمان تایبەت دەكەین بە مامەڵەی عادیلانە لەو سێ كایەدا
یەكەم :- عەدالەت لە دەسەڵاتی سیاسیدا :
أ-ئەگەر ئەخلاقی ترین سیستەمی سیاسی بریتی بێت لە سیستمی (دیموكراسی) لەویشدا جەخت لەسەر لاوازیەكانی مرۆڤ كرابێتەوە، نەوەك تواناو بەهێزیەكانی، لە دیموكراسیشدا مرۆڤی دەسەڵات دار بە بەتوانا سەیر ناكرێت بۆیە دەبێت ئەخلاقیانەو خاكیانە دەربكەوێت . هەروەك خۆی دەربكەوێت نەوەك زیاتر , هەر لەبەر ئەمەشە نابێت دەسەڵاتەكان (هەموویان) و (بۆ هەمیشە) لە دەس ئەودا كۆ ببنەوە . جا ئەو (تاكێك) یاخود (گروپ و حزبێك) بێت هەربۆیەش دیموكراسی دوو بنەمای سەرەكی هەیە
بنەمای یەكەم : دەبێت هێزەكان دابەش ببن چونكە بەتەنها بەكەس و لایەنێك نابرێن بەڕێوە، بەڵكو دەبێت ئەوانی دی (تاك و گروپ و حزبەكانی دیكە) لە دەسەڵاتدا بەشدار ببن و ئەو كەس و حزبەش بانگەشەی ئەوە بكات كە دەبێت دەسەڵات هەموو لای ئەو بێت، ئەوە خۆی بە مرۆڤ دانەناوە بانگەشەی شتێك دەكات كە لەسەر و توانای مرۆڤەوەیە، ئێمە وا دەبینین گرفتی دەسەڵاتی كوردی ئەوەیە كە دەیەوێت بەكاری لەوشێوەیە هەستێت, پێشتر هەستاوە , ئالێرەشەوە هەم لە بەڕێوبردنی ووڵاتدا سەركەوتوو نەبوە و هەم بەهۆی بێبەشكردنی دیكەشەوە رووبەڕووی قەیرانی گەورە بوەتەوە . بەمەش كارێكی نا عادیلانەی ئەنجامداوە و مامەڵەیەكی نائەخلاقیانەی بەڕێوە بردوە.
بنەمای دووەم : ئەگەر بڕیار بێت مرۆڤ بە تەنها نەتوانێت هەموو كارەكانی خۆی ئەنجام بدات و بەڵكو تەنها كەمێك لە كارەكانی لە دەستی خۆیدا بن ئەوا دەبێ ئەو لە دەستدا بونەش تەنها بۆ كاتێكی دیاری كراو بێت ، چونكە بەردەوام تواناكانی مرۆڤ كەم دەبنەوە ، هەربۆیە بنەمای دووەمی دیموكراسی بریتیە لە كاتی بونی دەسەڵاتی هەركەسێك و كورت بونەوەی لە خولێك یا دوو خولدا مامەڵەی نا عادیلانەی دەسەڵاتی كوردیش لەم روەوە روون و ئاشكرایە كە زیاتر لە دوو دەیەیە دەسەڵاتیان لە دەستی چینێكی دیاری كراودا قۆرخكردوە
ب‌- بنەمای سەرەكی مامەڵەی سیاسی بریتیە لە ئازادی هەڵبژاردن ، لەبەر ئەوەی مرۆڤ بونی هەر مرۆڤێك لەو ئازدی و هەڵبژاردنەدایە، ئەم بۆچونە بۆ بازاڕیش راست دەردەچێت, ئەو بازاڕە بازاڕ نیە كە تەنها یەك دوكانی تێدا بێت و مرۆڤەكان ناچار بكرێن تەنها لەو دوكانەدا مامەڵە بكەن یا ئەگەر دوكانی دیكەش ببن دوكانێكیان بە تۆپزی و بەكار هێنانی فشار كڕیارەكان ناچار بكەن تەنها لەگەڵ ئەودا سەوداو مامەڵە بكەن, ئەم نمونەیەش بۆ سیاسەت نمونەیەكی لەبارە , كە دەسەڵات لە رابردودا كاری لەو شێوەیەی كردوە كاتێك لە زۆر شوێن و كادا تەنها سیاسەتی ئەو برەوی هەبوەو یا لەكاتی بونی حزبەكانی دیكەشدا خەڵكی ناچار كراون و دەكرێن راكانیان بە حزبی دەسەڵات بدەن ئەمەش كارێكی نا ئەخلاقی و نا عادیلانەیەو دەبێت چارەسەر بكرێت.
ج- بۆ ئەوەی دەسەڵات سەركەوتو بێت لە حوكم رانیدا دەبێت هاو نیشتمانیان بناسێت و لە گرفتەكانیان تێبگات بۆ ئەمەش تەنها دوو رێگە هەیە
1-یا ئەوەتا پیاوێكی بنێرێت بۆ هێنانی هەواڵەكان بۆی
2- یا ئەوەتا رێگە بە هاووڵاتیان چۆنن خۆیان وا دەربكەون لە رێگەی فەراهەم بونی ئازادی رادەربڕین و ئازادی میدیاو مافی خۆپیشاندانەوە.
بە وورد بونەوە لەو دوو میتۆدە دەر دەكەوێت رێگەی دوەمیان بێئەركتر و شیاوتر و لۆژیكی ترە كە بەداخەوە دەسەڵاتی كوردی ئەوەی یەكەمیان هەڵبژاردوە، بۆیە هەرگیز ئەوانی نەناسی و هاونیشتمانیانیش لەژێر ركێفی ئەودا دەرچون و خۆ پیشاندنەكانی ئەم دواییەش دەرخەری ئەو راستیەن . كە دەسەڵاتیان قەبوڵ نیە .
د- لە سیاسەتدا وەك هەركایەیەكی تری ژیان ئەوەی لە پێشەوە بوو زوتر دەگات ، ئەگەر هات و بەهۆی بونی (بڕیار) و (سامان) ئەو لە پێشەوە بونەی بۆ هەمیشە بۆ خۆی مسۆگەر كردبێت , ئیدی چارەسەری عادیلانە ئەوەیە ئەو بڕیار و سامانەی لێوەربگیرێتەوە بۆ ئەوەی دەرئەنجامی یاریەكە هەر لەسەرەتاوە روون نەبێت و بردنەوەی مسۆگەر نەبێت, هەربۆیە هەنوكە مامەڵەی ئەخلاقی ئەوەیە بڕیارە سیاسیەكان لە دەسەڵاتی كوردی وەربگیرێتەوە بەوەی هەڵبژاردنی پێوەخت ئەنجام بدرێت بۆ پەرلەمان و سەرۆكایەتیش , چونكە بردنەوەی دەسەڵات لەو دوو دەزگایەدا, بەهۆی بونی بڕیار و سامانی نیشتمانەوە بوە لە دەس دەسەڵاتدا.
ه- لەبەر ئەوەی لە رۆژ هەڵاتدا سیاسیەكان پێگەی سیاسی خۆیان لە پێناو دەسكەوتنی ساماندا بەكار دەهێنن بۆیە، عەدالەت ئەوە دەخوازێت رۆڵ و سنوری (سیاسەت) و (ئابوری) بە تەواوەتی روون بكرێنەوە و رێگە نەدرێت سیاسیەكان بێجگە لە سەرچاوەی بژێویان لەكارەكەیان هیچ سەرچاوەیەكی بژێوی دیكەیان ببێت و كاری بازاڕ نەكەن ئەوەش كە كراوە لێیان وەربگیرێتەوە.
دووەم:- عەدالەت لە دابەشكردنی ساماندا :
ئێمە پێمان وایە پێش ئەوەی عەدالەتی دابەشكاری (توزیع) ئەنجام بدرێت دەبێت عەدالەتی چاكسازی (اێلاح) ئەنجامبدرێت، چونكە بێپەروەردە كردنی تاك و تەقاندنی تواناكانی هەردابەشكردنێك با زۆر عادیلانەش بێت دەرئەنجامی جارێكی دیكە نا عەدالەتی و گەندەڵی دەخولقێنێتەوە، بەڵام عەدالەتی ئیسلاحی كات و بەرنامەی دەوێت كە بەداخەوە دەسەڵات ئەو هەلەی لەكیس چوە، بۆیە ئێمە پێشنیاز دەكەین بۆ ئەوەی عەدالەت بێتە دی لە رووی سامانەوە كە زۆرترینی داواكان هەڵگری ئەم روویەن
أ‌- هەموو ساڵێك ئاستێكی بژێوی گۆڕاو بۆ هەموو تاكەكان دیاری بكرێت و كەس لەو ئاستە كەمتری نەبێت ئەو ئاستەش هێندە ببێت ژیانێكی كەرامەتمەندانەیان بۆ دابین بكات نەوەك لە 30000 بەرز بكرێتەوە بۆ 75000 وەك سەرۆكی حوكمەت پێشنیازی كرد
ب‌- رێگری لە پەیوەندی نادروستی نێوان سیاسی و سەرمایەداران بكرێت , ئەویش بە كۆتایی هێنان بە هاوكێشەی سیاسەت لە پێناو دەوڵەمەند بوندا . پەیوەندی گوماناوی نێوان سیاسەت مەداران و سەرمایەدارەكانی كوردستان قەدەغە بكرێن. كەم نین ئەو سیاسیانەی لە رێگای سەرمایەدارەكانەوە بونەتە سەرمایەدار, لە بەرامبەریشدا كەم نین ئەو سەرمایەدارانەی بە پەیوەندیان لەگەڵ سیاسیەكاندا چانسی زۆریان خراوەتە بەردەست بەشێوەیەك پێش بونیات نانی ئەو پەیوەندیە ئەو چانسانە مەحاڵ بوون .
ج‌- پێویستەی پەردەی غافڵانە لە دابەشكردنی سەرمایەو ساماندا بێتە كایەوە واتە ئەو كەسەی كاری دابەشكردنەكە ئەنجام دەدات خۆی بەشەكەی خۆی دیاری نەكات، چونكە ئەو كەسە زۆرترین بەش بۆ خۆی دادەنێت وەك موچەی بەرپرسە باڵاكانی كوردستان و بە ئەندام پەرلەمانەكان و سەركردایەتی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانیشەوە. بەڵكو ئەوەی پەیوەندی بە پۆستی باڵای نیشتمانەوە هەبێت دەبێت هاونیشتمانیان بۆیان دیاری بكەن ئەویش تەنها بۆ ساڵێك بێت.
د-دەبێت عەدالەتی دابەشكاری مامەڵەیەكی مەعقول بێت نەوەك عەقڵانی، ئەم دوو زاراوەیەش زاراوەی یەكێك لە بلیمەتەكانی بواری عەدالەت مامەڵەی عەقڵانی مانای ئەوەیە موچەكان و هەلەكانی سەرەوە زۆر زیاتر بن لەوانەی خوارەوە، بەڵام دابەشكاری مەعقول ئەوەیە جیاوازیەكان زۆر نەبن بەشێوەیەكی كە مرۆڤی ئاسایی سەیری جیاوازیەكانیان بكات زۆر دووریان نەبینێت , ئەوەی تاكێك پانزە ملیۆن وەردەگرێت و یەكێكی دیكە تەنها 30000 وەك ئەوەی لە سیستمی زانراوی موچەی حوكومەتی هەرێمدا دەبینرێت , دیوە نەزانراوەكەشی زۆر نامەعقولترە
ه-تا ئەو جێیەی كە گونجاوە (دەرامەت) و (هەل) بۆ هەموان یەكسان بن، لەو جێیەش یەكسانی مەحاڵ بێت دەبێت سەرمایەی ئەوانەی زۆرتریان هەیە بۆ نمونە دەوڵەمەندەكان بە قازانجی هەژارەكان بخرێتە گەر
سێیەم : عەدالەت لە دابەشكردنی مەعریفەدا :
لە راستیدا بواری زانست و مەعریفەش یەكێكی لەو كایانەی كە وەكو لایەنەكانی دی لە لایەن دەسەڵاتەوە قۆرخ كراوە ، هەر لەو كەسەی كە خوێندنی تەواو كردوە و دانانی بەڕێوبەری قوتابخانەیەكەوە تاوەكو دەگاتە زانكۆكان و سەرۆكی بەش و سەرۆكی زانكۆكان و وەرگرتن لە خوێندنی باڵا و تەنانەت خوێندن لە زانكۆ ئەهلیەكاندا كە تەنها كەسە خاوەن سەروەت و سامان و دەسەڵاتدارەكان توانای خوێندنیان هەیە لەو زانكۆیانەدا ئەمە بێجگە لەو ژمارە زۆرەی بڕوا نامەی تەزویر و وەرگیراوی قبوڵ خاس و ...هتد ، ئەمەش ناعەدالەتیەكی گەورەیە كە چینی خوێندەواری نیشتمانەكەمان دوچاری بووە و بەرامبەری كراوە ، پێمان وایە ئەم لایەنەش ئەو دیوە گەورەیە كە وەكو رەهەندەكانی دی گەندەڵی و نادادیەكی زۆری تێدا ئەنجام دراوە ، پێمان وایە پێش هەر شتێك پێویستە دەستی حزب لە ناوەندی ئەكادیمیادا دەر بهێنرێت،دەرگای خوێندنی باڵاش لەبەردەم تاكەكانی نیشتماندا بە مەرجەكانی خۆیەوە بكرێتە ، بۆ ئەوەی هەروەك چۆن هاووڵاتی بەشی سیاسی و ئابری خۆی دەست دەكەوێت هەرواش بەشی مافی فێر بوون و بەشی زانستی خۆی پێبدرێت و بە زانست و پەروەردەی باش رابهێنرێت . دەسەلات بدرێتە قوتابی و فێرخواز تاوەكو توانای داهێنان و دواجار خزمەتی هەبێت، ئەمەش بەوە دەكرێت كە پێویستە خوێندن بۆ هەموو تاكێكی نیشتمان بێت و قوتابیش رۆڵی هەبێت لە دانانی سیستمی خوێندندا وە پلە و پایەی دەسەڵات و پارەو و شتانی دیكە پێوەر نەبن ، بەڵكو تەنها پێوەرێك بریتی بێت لە توانای تاكەكەسی و هەر هاونیشتمانیەكی ئەم وولاتە و ئیدی ستەمیش لە توانای هیچ كەس ناكرێت گەر دانیشتوانی هەر گۆشەیەكی ئەم نیشتمانە بێت و توانای هیچ فێر خواز و خاوەن بڕوانامەیەكیش بە فیرۆناچێت .