نێوه كانى مانگه كانى عه ره بى له كوێو هاتنه؟

Saturday, 21/07/2012, 12:00

به بۆونه ى هاتنى مانگی ره مه زانه وه (رمچان) به پێوستی ئه زانم كورته باسێک له دوازده مانگه كانى عه ره بى بكه ین، تا تێبگه‌ ین ئه م مانگانه له كوێوه هاتون وه به بوونه ى چییه وه ئه م ناوانه لییان نراوون، دیسان له م دوازده مانگه، چوار مانگ هه یه عه ره ب پییان ئه ڵێ ئه شهور ئه لحوروم (أشهر الحرم) مانگه كانى حه رام، چۆنکه شه ڕ و شاڵاو (غاره و غه زوو) کردن تێداحه رام بووه، ئه م دۆخه پێش هاتنی ئیسلام بووه، له سه رده مى (نه زانى) واته (جاهڵیه ت)ى عه ره ب،چونکه له و سه رده مه وه هه ر خه لك چوونه بۆ زیاره تى حه ج،هه ڕ وایش دیاره له ئایه ته كه ى (۱۵۸)ى سووره ى به قه ره: "إن الێفا و المروە من شعائر اڵه فمن حج البیت أو اعتمر فلا جُناح علیه أن یگوف بهما و من تگوع خیراً فإن اڵه شاكر علیم" ده لێ: ێه فا و مه روه داوونه ریتى خودایه هه ر كه سیك زیاره تى ماڵی خودا ده كا یا عومره ده كا هیچ گوناح (جناح) نییه ئه گه ر ته وافیان بكا هه ركه س خۆی خۆبه ختكرد ئه وه خودا به خشنده یه و هه ستیاره. له ناوه رۆكى ئه م ئایه ته دیاره كه ئه مه داوونه ریتى سه رده مى جاهڵیه تى عه ره ب بووه،له به ر ئه مه قورێن ده لێ،ئه گه رته وافیان بكه ین هیچ گوناح نییه، بۆ ده لێ هیچ گوناح نییه ئه گه ر ئیسلام هاوردیتى و هى سه رده مى جاهڵیه ت نییه؟! ئیمجا له م زیاره ته یش ئه و حه جاجانه زۆر پوولیان خه رج ئه كردو عه ره به كان له به ر به رژه وه ندى خۆیان له مێژا ئه م چوار "ئه شهورى حورمیان" دروست كردووه.پاش هاتنى ئیسلام (عومرى كوڕی خه تاب) خه لیفه ى دووم ئه و دوازده مانگه كه ى نه زانى واته (جاهڵیه ت)ى عه ره بى هه ر وه كو خۆی وه ریگرت و هیچ گۆڕین و ده ست كارییه كى لێ نه كرد،له شانزه ى یۆلیو (ره زبه ر) ساڵی (۶۲۲)ى زایینى وه ك ساڵی ئیسلامى ده ستى پێ كرد و نێوی لێ نا ساڵی كۆچی (هجری) مه به ستى خه لیفه (عومه ر) له مه كۆچه كه ى په یامبه رى ئیسلام بوو له مه ككه بۆ مه دینه (یپرب)، له و سه ر ده مه ى په یامبه رى ئیسلام نیشته جى بوو له مه دینه،كه زۆرینه ى خه لكه كه ى جوو بوون. ئیتر با بچینه سه ر بنه ڕه تى بابه ته كه مان، ئه وه یش نێوی دوازده مانگه كانى عه ره به كان.۱- مانگی موحه ره م (محرم) كه یه كه مین مانگه له ساڵی عه ره بى،له سه ر ده مى نه زانى واته (جاهڵیهت)وه ئهم ناوه یان لى ناوه، له به ر ئه وه ى ئه م مانگه‌ یه كێكه له چوار مانگه كانى "ئه شهورى حورمى" عه ره بى زه مانى جاهڵیت چونكه شه ڕ و شاڵاو (غاره و غه زوو)ى تێدا نه ده كرا،له به ر ئه م دۆخه ناویان لى نا (موحه رهم).
۲- مانگی سه فه ر (ێفر) ناوه رۆكى ئه م وشه یه له زومانى عه ره بى به ماناى ئه وه یه، كاتى ماڵه كان ئه كه وتنه به ر شاڵاو وتاڵان كردن چۆل ده بون و هیچ كه لوپه لى تیایاندا نه ده ما "أێفرت الدار إژا خلت"، ماڵ ئه گه ر چۆل ده بێ فییكه ئه كێشى له به ر چۆل بوونى.
۳-۴ ره بیعى ئه وه ل و ره بیعى ئاخر "ربیع الأول و ربیع اڵاخر" ناوى ئه م دوو مانگه به م ما نا یه هاتووه،دواىشاڵاو و تاڵان كردن،عه ره به كان دائه نیشتن له ماڵه كانى خۆیاندا بۆ پشوودان، وه ئه م نیشتنه به م شیوه یه به زومانى عه ره بى پێ ده ڵێن ته ربیع وه ته ره بوع،جه له سه موته ره بعاً،به زومانى كوردیش نیشتن به م شیوه یه پێ ده ڵێن چوارمشقى.له لا عه ره به كان كاتى شاه (مه لیك) دائه نیشى له سه ر عه رش،پێ ئه ڵێن ته ره بعه عه لا عه رش (تربع على العرش). هه ندێكیش له عه ره به كان ده ڵێن ئه م نێوه‌ له ره بیعه وه هاتووه به ماناى به هار، ئیمجا دورگه ی عه ره ب به هارى هه یه؟ ئه و دورگه یه زستانه كه ى پله ی گه رمای ئه گه یێته چل پله؟؟؟.
۵-۶ جومادى ئه ووه ل و جومادى ئاخر (جمادی الأول و جمادی اڵاخر) عه ره به كان ئه ڵێن ئه م دوو مانگه ناوه كانیان به و مانایه هاتووه، كه ئه كه ونه زستان ئاویش له م دوو مانگه‌ سه هۆڵ ده كا "یه خ ده كا" ئیمجا ئه م قسیه دروسته؟ ئایا دوورگه ی عه ره ب ئه و سه رمایه ى هه یه؟ ئاو ببێت به سه هۆڵ؟! یان له وانه یه ماناى ترى هه یه په یوستی به لێكۆلینه وه ى مێژووییه.
۷- ره جه ب (رجب) ئه م مانگه، یه كیكه له چوار مانگه كانى حورمى عه ره ب، وه له م بابه ته وه پێ ئه ڵێن مانگی ته حریم، هه ر ناوه ڕۆكى ناوه كه یشى به زومانى عه ره بى به م مانایه هاتووه ره جه ب له ته رجیبه به ماناى ته عزیم و عه زیم (تعڤیم وعڤیم) ئه ڵێن له م مانگه سه رى نه یزه كانیان (ڕمه كان) هڵكه نن وه پشوو به خۆیان ده ده ن له شه ڕ و تاڵان كردن،دیسان پێ ئه ڵێن ره جه بى كه ڕ، چۆن له م مانگه شه ڕ تێدا ناكرى،ده نگی شمشێر و قه ڵخان كز ده بێ.
۸- شه عبان (شعبان) ئه م مانگه به مه به ستى بڵاوبوونه وه بۆ شه ڕ و شاڵاو ئه م ناویان لێ ناوه، چۆن دواى نیشتن و پشوودانى ره جه ب عه ره به كان بڵاو ده بنه وه به چه‌ ندها ده سته (گروپ) بۆ شاڵاو و تاڵان كردن، له به ر ئه مه پێ ده ڵێن شه عبان له ته شه عبه و (تشعب) هاتووه.
۹- ڕه مه زان (رمچان) نێوی ئه م مانگه له زومانى عه ره ب به ماناى گه رماى زۆر و به تین له (رمچاو)ى عه ره بیه و هاتووه، ئه مه ماناى ناوه كه یه...؟ ته نا نه ت عه ره بیش پێش ئیسلام هیچ گرنگییه ك و تایبه تمه ندییه ك پێ نه یداوه وه ك یه كیك له چوار مانگه كانى "ئه شهور ئه لحورم" ڕۆژوگرتنیش له م مانگه‌ هه ر هه بووه پێش هاتنى ئیسلام ته نا نه ت خودى قورێن له سووره تى به قه ره ئایه تى (۱۸۳) ئه ڵێ:" یا أیها الژین ێمنوا كتب علیكم الێیام كما كتب على الژین من قبلكم لعلكم تتقون" ئه ڵێ: " ئه ى ئیوه ى كه ئیمانتان هاوردووه ڕۆژو له سه ر شانتانه هه ر وه ها یش له سه ر شانى ئه و خه لكانه بووه كه پێش ئێوه‌ هه بوون" ماناى ئه م ئایه ته ئاشكرایه، كه ڕۆژو گرتن له پش ئیسلام هه بووه وه ئیسلام نه یهێناویه تى.
۱۰- شه وال (شوال) ئه م وشه یه به ماناى هه ڵگرتن هاتووه، چۆن حوشتره كان له دورگه ی عه ره ب به م مانگه دا كلكیان هه ڵگرن بۆ كه ڵدان، ئه له به ر ئه ووه پێ ده ڵێن شه وال، چۆن حوشتره كان له م مانگه كاتى كه ڵدانیانه، له به ر ئه م دۆخه شیره كانیان كه م ده بێ، هه ندیكیش ده ڵێن له به ر كه م بونه وه ى شیرى حوشتره كان، ئا ئه مه یش به زومانى عه ره بى پێ ده ڵێن "تشویل ألبان الإبل".
۱۱- زیل قه عده (ژی القعدە) ئه م مانگه، مانگی یه كه مه له چوار مانگه که ی "ئه شهور ى حورمى" عه ره ب، ماناى ناوه كه یشى ئه مه یه قه عه ده له قعوده وهاتووه، چونکه له م مانگه عه ره به كان له دورگه ی عه ره ب له و سه رده مه شه ڕو شاڵاو و تاڵانیان نه ده كرد،له ماڵ دانشتن بى شه ڕ و شوور، ئه مه یش به عه ره بى پێ ده ڵێن "قعود". زانا ئیسلامى (ئه بو ره یحانى بیرونى) (۹۷۳- ۱۰۴۸) زایینى ده ڵێ، ئه م مانگه له به ر ئه ووه پێ ده وتترا "زیل قه عده" عه ره به كان له م مانگه‌ له ماڵ دانشتن و شه ڕو شاڵاو و تاڵان نه ده كردن.
۱۲- زیل حجه (ژی الحجە) له م مانگه عه ره به كان له سه رده مى جاهڵیه ت پێش ئیسلام ده ستیان كردووه به زیاره تى مككه (حه ج) به م مه به سته پێان گوتوه‌ زیل حجه (ژی الحجە) حه ج كردن. له سه رچاوه‌کانی مێژوو هاتووه، ئه و سه ر ده مه ژن و مێرد بێ جلوا به رگ حه جیان كردووه، هه لبه ته نه به مه به ستى خه راپی (فه ساد) به لكو به مه به ستى دینى ئه و سه رده مه دا وه كو به جێهێنانی ئه ركى دینى زه مانى جاهڵیه ت.
ئه م مانگه ی "زیل حجه" كۆتایی ساڵى عه ره بییه و دوو مین مانگی ئه شهرى حورمى عه ره بى ئیسلامیه، هه رچه‌ ند ئیسلام ئه م "ئه شهور ى حورمى" قه بوول كردووه كه له سه ر ده مى جاهڵیه‌ ت و ماوه، له ناو قورانیش هاتووه، له سووره تى ته وبه ئایه تى (۲۵):" إن عدە الشهور عند اڵه اپنا عشر شهراً فی كتاب اڵه یوم خلق السموات و الأرچ، منها أربعە حرم، ژلك الدین القیم فلا تڤلموا فیهن أنفسكم". ده ڵێ:" له كتێبى خودا ڕۆژیک ئاسمان و زه مین خه لك كرد مانگه كان له لاى ئه و دوازده مانگن له م مانگانه چوار مانگی حه رامن،ئه وه دینى راسته له م مانگانه زولم له خۆدان نه یكه ن". به ڵام هه ڕچه ند ئه مه له قوران هاتووه به ڵام زۆربه ى هه ڕه زۆرى موسلمانه كان ده ربه ستیان (التزام) پێ نه كردنه.
عه ره به كانى زه مانى جاهڵیه ت بیرى له به رژه وه ندى خویان كردووه و ئه م چوار مانگانه ى حورمیان درست كردووه چۆن له و سه رده مه ماشین (سیاره) و فڕۆكه نه بووه، گواستنه وا به چوارپا بووه، ئه مه یش كاتى ده بێ تا بچن بۆ حه ج و بگه رینه وه، ئیمجا له به ر ئه ووه تا خه لك دانبرن له حه ج ئه م چوار مانگه یان درست كرد تا حه جا جه كان له ئه مان بوون كه س تاڵانیان نه یكه ى و حال و مالیان بپارێز،چۆن ئه م حه جاجانه له كاتی زیاره تى حه ج پوولیان خه رج ئه كرد ئه مه یش سوودى عه ره بى تیا بوو،ته نانه ت بۆ خه ڵكى مككه و خێڵی قوره یش.
با له م كابوسه ده رچین و چاوێك هه ڵده ینه دوازده مانگه جوانه كوردیه كانى خۆمان، ۱- خاكه لێوه ۲- بانه مه ره ۳- جوزه ردان ۴- پووشپه‌ ر۵- گه ڵا ویژ ۶- خه رمانان۷- ره زبه ر۸- خه زه لوه ر۹- سه رماوه ز۱۰- به فرانبار ۱۱- رێبه ندان ۱۲- ره شه مه ى. ئه م مانگانه به زومانه شیرینه كه ى خۆمانه ن زۆر ره وشه نن بۆ هه موو كوردیك په یوست ناكا بۆ شیكردنه وه چۆن ئه م نێوانه ره سه نن،له ئاو و هه واى شاخى سه وزه سه ربه رزه كانى كوردستان سه رچاوه یان گرتووه نه له شاڵاو و تاڵان و و كوشتنى خه لكى بى گوناح.