هەڵوێستەیەك لە ئاست گەندەڵیدا
Sunday, 16/09/2012, 12:00
لە سەروبەندی ئەوەداین كە هەست بكەین گەندەڵی چ كارێكی لەسەر كۆمەڵگای مرۆڤایەتی هەیە، ئەمە لە كاتێكدا لەسەردەمی ئەمڕۆماندا دەنگێكی زۆر بەرز دەبێتەوە بۆ راوەستان لە دژی گەندەڵی و بنبڕكردنی، هەرچەندە ئەمەش كە كارێكی ئاسان نیە، بۆیە لەم توێژینەوەیەدا دەمانەوێ چەند پێناسەیەكی گەندەڵی بكەین و پاشان كورتەیەك لە مێژووی گەندەڵی و كاریگەریی لەسەر گەشەی ئابووری دیارى دەكەین، بۆ ئەو مەبەستەش چەند لێكۆڵینەوەیەكی زانستی لەبارەى وڵاتی هیندستانەوە بە نمونە دێنینەوە، كە چۆن گەندەڵی كارى لەم وڵاتە كردووە، لە بەشێكی دیكەی باسەكەدا كاریگەری گەندەڵی لە دەزگاكانی قەزا و پرنسیپەكانی یاسادانان. هەروەها بنەماكانی گەندەڵی لەم بەشەدا چیە و هۆكارەكانی چین، لەبەشێكی دیكەی توێژینەوەكەدا روانگەی خەڵك لەبەرامبەر كاری دەوڵەت و دەسەڵاتەكانی بۆ مامەڵەكردن لەگەلأ دیاردەی گەندەڵی، بۆ ئەمەش وڵاتى نا‌یجیریا دەكەینە نمونە.
لە بەشێكی دیكەی ئەم توێژینەوەیەدا كاریگەرى گەندەڵی لە داهاتەكانی باجی ئابووری، چۆن گەندەڵی كاری لەسەر ئەم باجانە هەیە، بەتایبەت لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكاندا، هەروەها لە بەشێكی تردا باسى ئەو ستراتیجییانە دەكەین كە بە كارهێنراون لە هەڵوێستە دژ بە گەندەڵی داد و نمونەی چەند وڵاتێكی ئەفەریقایی دەكەینە نمونە، كە ئەم گەندەڵییەی تێدا بڵاوبۆتەوە، لێرەدا باس لەو كارانە دەكرێت كە پێویستە بكرێن و بۆچی؟ لە بەشێكی دى ئەم توێژینەوەدا گەندەڵی لە نەخۆشخانەكان و شیدەكەینەوە و بۆچی لەم شوێنانەدا بڵاوە. لە كۆتاییدا ئەوە بۆ خوێنەران روون دەكەینەوە كە بۆچی ئەو وڵاتانەى هەژارن لە دیموكراسیدا ناتوانن بەهیز بن لە بڵاوبوونەوەی گەندەڵیدا، چین و هیندستان دەكەینە نمونە، هەروەها ئەو شتانە چین، كە دەبێ فێریان بین لێیانەوە، دوا بەش، پەیوەندی نێوان گەندەڵی و مافی مرۆڤ و بەرەو پێشچوونی گوزەرانی خەڵكە.
بەشی یەكەم
پێناسەكانی گەندەڵی
لەم ساڵانەی دواییدا بە تایبەت ساڵەكانی 1990 ئەو دیاردانەی دەچوونە قاڵبی گەندەڵییەوە سەرنجی زۆر لە توێژەرەكانی راكێشاوە، لەو وڵاتانەی كە گەورە بوون یان بچووك یان شێوازی بازاریان تێدا جێگیر بوو كە شكستیان بەدەست دەهێنا، هەموو شكستەكانیان بە گەندەڵییەوە دەبەستەوە. دیاردەی گەندەڵی مێژووەكەی دەگەرێتەوە بۆ چەند سەدەیەكی كۆن، كۆتیلییە لە سەدەی چوارەمی پێش زایین لەبارەی گەندەڵییەوە لە بەشەكانی ستراتجیەتی سەربازی و یاساكانی ئابوورییەوە توێژینەوەی كردووە و ئاماژەى بۆ دیاردەكانی كردووە و روونیكردۆتەوە. بەڵام لەم سەردەمانەى ئەم دواییەدا ئەكادیمییەكان لەبەر چەند هۆیەك بایەخیان بە توێژنەوە لەبواری گەندەڵیدا داوە. بە پێی زانیارییەكانی بانكی نێودەوڵەتی، ساڵانە یەك تریلیۆن دۆلار بەخشیش دەدرێ بە گەندەڵەكان، رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی گەندەڵی بەوە ناو دەبات، كە گەورەترین بەربەستە لە بنبڕكردنی هەژاریدا، هەر لە نمونەی دوكاندارێكی بچووكەوە كە بەرتیل دەدات بە پیاوی دەوڵەت بۆ ئەوەی گرفتی بۆ دروست نەكات لە كارەكانیدا تا ....(تەواوكەرەكەی). ئەندازیارە توركەكان لە كاتی بومەلەرزەكەی توركیا لە ساڵی 1999 لە شاری كۆكایڵێ، ئەوەیان راگەیاند ئەگەر گەندەڵی مقاولەكان نەبووایە كاریگەری بومەلەرزەكە زۆر كەمتر دەبوو لەسەر خەڵكی ناوچەكە، لەبەرئەوەی مقاولەكان بەرتیلی گەورەیان دابوو بە پیاوی دەوڵەت بۆ ئەوەی دەرباز ببن لە جێبەجێكردنی یاسا بنەڕەتییەكانی دانانی بناغەی ئەپارتمانتە گەو‌رەكان.
بەشی دووەم
كاریگەری گەندەڵی لەسەر گەشەی ئابووریی
باشترین بەڵگە و توێژینەوە لەلایەن "پاولۆ ماورۆ"وە لە ساڵی 1995دا كراوە، كە تیایدا ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە، كە چۆن گەندەڵی كاریگەری لەسەر گەشەی ئابووری هەیە. بە پێی ئەو زانیارییانە كە ئەو دەیخاتە روو، روون دەبێتەوە كە گەندەڵی چەند كاریگەرییەكی نێگەتیڤی لەسەر گەشەی ئابووری هەیە. ئەم توێژینەوەیەی پاولۆ ئەوەمان نیشان دەدات كە پەیوەندی نێوان گەشەی ئابووری و گەندەڵی پەیوەندییەكی نێگەتیڤە، لەبەر ئەوەی گەندەڵی كاریگەری گەورەی لەسەر دروستكردنی ژێرخانی ئابووری دەبێ بە تایبەت لەم وڵاتانە روو دەدات، كە دەزگا دامەزاراوەكان زۆر لاوازن و دەزگا كۆمەڵایەتیەكان هەژارن، ئەمانە بۆ خۆیان دەبنە مایەی ئەوەی كە نەتوانن چالاكانە گەندەڵی دەست نیشان بكەن. ئەگەر ئەو دەزگایانە شكستیان هێنا لە دەستنیشان كردنی گەندەڵیدا، كەواتە ناتوانن سیاسەتی بەرچاو و فراوان بەرپا بكەن لە دژی گەندەڵی، بۆ نمونە زۆربەی چاودێرەكان و توێژینەوەكان باوەڕیان وایە، كە پیاوەكانی دەوڵەت لە شوێنە بەرزەكاندا گەندەڵن، لەبەر ئەوەی ئەگەری ئەوەیان نیە دەستگیر بكرێن. لە هەموویان مەترسیدارتر ئەوەیە كاتێك گەندەڵی بە یەكسانی هەموو بەشەكانی ئابووری دەگرێتەوە ئەمە دەبێتە هۆی دروستبوونی گەورەترین كەمتەرخەمی، لە كاتێكدا ئەو بەشانەی ئابووری سەرقاڵی ئەوە دەبن كە چۆن بتوانن بەرتیل بدەن بە پیاوەكانی دەسەڵات و بەو هۆیەشەوە بەشێك لەسەر چاوە داراییەكانیان بۆ ئەوە تەرخان دەكەن كە ئەمەش دەبێتە هۆی پەكخستنی گەشەی ئابووری. ئەوەی سەلمێنراوە كە گەندەڵی كاریگەرییەكی زۆر نێگەتڤی لەسەر گەشەی ئابووری هەیە، بە تایبەت لەو وڵاتانەی كە بناغەیەكی ئابووری لاوازیان هەیە بە بەراورد لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە بناغەی ئابوورییان بەهێزە، بەمەدا بۆمان دەردەكەوێت كە كاریگەری گەندەڵی لە ئابووری لاوازدا بەهیزترە تا ئابوورییەكی بەهێز.
پەیوەندی نێوان گەندەڵی و باج، پەیوەندییەكی كاریگەر و راستەوخۆیان لەسەر یەك هەیە، پسپۆرانی ئەم بوارە وەك "لیۆ تۆلە" لە نوێترین توێژینەوەی خۆیدا نمونەی هەشت وڵاتی ئەفریقی هێناوەتەوە لە ماوەی ساڵەكانی 1973 1983 لە شیكردنەوەكاندا ئەوەیان دەرخستووە كە كاریگەری گەندەڵی لەسەر گەشەی كۆمپانیاكان زۆرە، لەم توێژینەوەیان زیاتر لە 243 كۆمپانیایان لە چواردە بەشی جیاوازی پیشەسازی بەكارهێناوە، هەموو تویژینەوەكان ئەوەیان دەرخستووە كە گەشەی ئابووری ئەو كۆمپانیانە كەمبۆتەوە لەبەر هۆكارە سەرەكیەكەی كە گەندەڵییە. هەروەها توێژینەوەی زیاتر ئەوەی دەستنیشان كردووە، كە چۆن گەندەڵی كاری بەسەر داهاتی دەوڵەتەوە هەیە، كە نمونەی 41 66 وڵاتیان لە نێوان ساڵەكانی 1980- 1985 بۆ ساڵی 1990 1995 لەم بوارەدا ئەوەیان سەلماندووە كە چۆن گەندەڵی پەیوەندی بە كەمبوونەوەی داهاتی دەوڵەتەوە هەیە، لەهەمان كاتدا بۆتە مایەی كەمبوونەوەی داهاتی ناوخۆی بازرگانی لەگەڵ بارتەقای گشتی بەرهەمهێنان GDP.
توێژینەوە لە گەندەڵی سەرنجی ئابووریناسەكانی راكێشاوە، چونكە دەركەوت كە گەندەڵی كاریگەری زۆری لەسەر ماكرۆ ئیكۆنۆمیك هەیە كە نیشاندەرێكە بۆ گەشە و هەناردە و داهاتی ئابووری. هەر بەو هۆیەشەوە ئابووریناسەكان دەستیان كرد بە كۆكردنەوەی زانیاری سەبارەت بە بەشەكانی ئابووری كە پەیوەندیدارن بە كاریگەرییان بەگەندەڵییەوە. لەو ساتانەوە دەركەوتووە كە گەندەڵی تەنها جۆرێك نیە بەڵكو چەندین جۆری هەیە، هەروەك بەرتیلدان، خزمایە‌تی، پارە بە فێڕۆدان...، بەڵام لە ئاسانترین پێناسەی گەندەڵی ئەوەیە كە بەكارهێنانی دەسەڵات بۆ مەرامی تایبەتییە. چالاكترین وشە لەم پێناسەیەدا كە رەنگە سەرنجی هەموومانی راكێشا بێت " خراپ بەكارهێنان" یان نایاسایی. لە راستیدا گەندەڵی هەموو ئاستەكانی مایكرۆ ئیكۆنۆمی لە هەموو جیهاندا دڵگران دەكات، بە تایبەت لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان و ئەو وڵاتانەی كە لە مۆدێلی بازاری ئازادا تازە سەرپێ كەوتون، لەم توێژینەوەیەدا نمونەی 27 وڵاتمان لەبەر دەستدایە كە لەم خشتەیەوە بۆمان دەردەكەوێت كە پەیوەندییەكی پۆزەتیڤ لە نێوان گەندەڵی و باجی دەوڵەتدا هەیە، هەم لەباری ژمێریاییەوە گرنگییەكی گەورەی لەسەر بارتەقای گشتی بەرهەمهێنان هەیە.
بەشی سێیەم
خەڵك لە مامەڵەكردنی لەگەڵ گەندەڵیدا چۆن لە دەوڵەت دەڕوانێ؟
لەم توێژینەوەدا دەمانەوێ ئەوە روون بكەینەوە كە روانگەی خەڵك چۆنە بۆ مامەڵەكردن لە دژی گەندەڵی، بۆ ئەو مەبەستەش وڵاتێكی وەكو نەیجیریا دەكەینە نمونە. هەندێك جار دەوڵەت زۆر بە جدییەوە دەیەوێ رووبەڕووی گەندەڵی ببێتەوە، لەوانەش كارگێرەكانی دەوڵەت، ئەو سیاسیانەی كە دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە لە بەڕێوەبردنی حكومە‌تدا. ئەو پرسیارەى كە پێویستى بە وەڵامە ئەوەیە تا ئاستی چەند دەوڵەت راستگۆیە لە رووبەڕووبوونەوەی ئەوانەی لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون. رووبەڕووبوونەوەیەكی چالاكی ئەو سیاسیانەی كە دەوڵەت دایناون بۆ بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەرامبەر گەندەڵی پێویستە بۆ چاكردنی روانگەی خەڵك بەرامبەر دەوڵەت و كارەكانی بۆ لەناوبردنی گەندەڵی بەتایبەت لەو وڵاتانەی كە لە بواری دیموكراسیدا هێشتا لە قۆناغی سەرەتاییدان، بە نمونە وەك نەیجیریا. لە نەیجیریا لە چەند ساڵی رابردوو بە ملیارەها دۆلار سەر‌فكراوە لەو وڵاتانەدا بۆ بەڕێوەبردنی چەند سیمینارێك و ئامادەكردنی گفتوگۆی رووبەڕوو لەگەڵ گیرانی كۆنفرانسی گەورە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ كۆنترۆلكردنی گەندەڵی و كاریگەری لەسەر كارمەندەكانی دەوڵەت. لەسەرو هەموو ئەو هەوڵانەشەوە هێشتا دیاردەی گەندەڵی لە نەیجیریا زۆر بچووك و زەحمەتە، دەبێ دان بەوەدا بنێین كە كارەساتی گەندەڵی وای لەم وڵاتە ئەفریقیانە كردووە كە ئابوورەیەكەیانی هێناوەتە سەر ئەژنۆ. بەشیكردنەوە بە دۆكۆمێنت كراوە كە گەندەڵی لە نەیجیریا بۆتە كۆسپێكی گەورە لەبەردەم گەشەی بەرەو‌پێش چوونی ئەو وڵاتە.
لەبەر رۆشنایی ئەم راستییانە چەندین دەزگای دژە گەندەڵی دروستكراوە، لەوانە كۆمسیۆنی كاری گەندەڵی ICPC، كۆمسیۆنی تاوانی دارایی و ئابووری (EFCC) لەسەرو هەموو ئەوانەشەوە حكومەتە یەك بە دوایەكەكانی نەیجیریا ئەوەندە كاریان نەكردووە، تا بتوانن ئەو گەندەڵییە كەم بكەنەوە كە لە وڵاتەكەدا هەیە. لە ساڵی 1999 دوای ئەوەی چەندین حكومەتی سەربازی هاتنە سەر كار، هەڵبژاردن بۆ سەرۆكایەتی ئەو وڵاتە دەستی پێكرد و ئەوە بوو جەنڕالی خانەنشین ئۆباسۆنجۆ هاتە سەركار، بە پێی پلان و ستراتیجیەتی ئۆباسۆنجۆ دەوڵەتی نەیجیریای بەرەو گەشەیەكی ئابووری گەورە برد و وڵاتی گەڕاندەوە بۆ دیموكراسی. لەهەمان كاتدا رێگەی خۆشكرد بۆ دامەزراندنی كۆمسیۆنی نێو دەوڵەتی بۆ شەفافیەت (TI). لە روانگەی خەڵكی نەیجیریاوە "ئۆباسانجۆ" لە دژایەتیكردنی گەندەڵیدا سەركردە و جەنگاوەرێكی چالاك بوو. هەر لەبەر ئەو هۆیەی سەرەوە بوو گروپی ئەفرۆ بارۆمیتەر 1999 راپرسییەكەی ئامادەكرد، تا بە هۆی ئەو راپرسییەوە بتوانن روانگەی خەڵك هەڵبسەنگێنن لە دیموكراسی لە مامەڵەی دەوڵەتدا لەگەڵ گەندەڵی بۆ ئەوەی بگەنە كۆمەڵێك ئەنجام، چۆن خەڵكی نەیجیریا حكومەتەكەی خۆی لەبەرامبەر گەندەڵیدا دەبینی. گروپی ئەفرۆ بارۆمیتەر لە راپرسییەكەیدا كۆمەڵێك پرسیاری ئاراستەی خەڵكی نەیجیریا كرد بوو، كە وەكو ژمارە بەكاری هێناوە لە هەموو ئاستەكاندا، بۆ نمونە یەكێك لە پرسیارەكان ئەوە بوو، دەڵێ: دەوڵەت چۆن مامەڵە لەگەڵ گەندەڵیدا دەكات، پرسیارێكی تر ئەوە بوو: هەتا چەند رازیت كە هەلومەرجی ئابووری ئەمڕۆ ئاكارەكانی لەگەڵ دژایەتی گەندەڵی سەركەوتوو بوو؟ لەم راپرسییەدا داوا لە دەنگدەران كراوە كە لەچەند خاڵێكی وەك بۆ نمونە خراپ زۆر خراپ، زۆر باش، مامناوەندی، بەو شێوەیە وەڵامەكانیان دەستنیشان بكەن. ئەم راپرسییە بۆیە ئامادەكرا چونكە هەموو كۆمسیۆنەكانی دژی گەندەڵی باوەڕیان وابوو كە روانگەی خەڵك بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی یەكێكە لە كۆڵەكە بنەڕەتییەكانی ئەو جەنگەیە كە لە دژی گەندەڵی بەرپا دەكرێ، گەر بمانەوێ سەركەوتوو بین. گرنگی ئەم راپرسییە بۆ ئەوە بوو تا پسپۆرەكانی ئەم بوارە تێبگەن.
ئایا روانگەی خەڵك تەنها كاراكتەری چەند شەخسێكە یان نا، لەو پرسیارانەدا كە ئەم راپرسییەی لە خۆی گرتبوو لەوانە بنچینە و بنەمای گەندەڵی چیە و لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە؟ لەهەمان كاتدا پرسیارێكی تری راپرسییەكە ئەوە بوو كە وڵاتێكی وەكو گانا كە گەندەڵی تیادا دروستبووە، نە لەبەر ئەوەی كە سیاسەتی ئەو وڵاتە چەوتە و راست نیە، بەڵكو هۆیەكی تری گەندەڵی لەم وڵاتەدا دوبارە بوونەوەیە كە لە بەها باوەكانی ئەو وڵاتەدا پێكدادانیان لەگەڵ دابینكردنی پێداویستییەكانی ژیانە. هەندێك لە توێژەرەوەكان وای بۆ دەچن كە سیاسەتی پەرشوبڵاو لەگەڵ ئەو كەسانەی كە كەسایەتی چەسپاویان نیە، یان ئەو سیاسەتمەدارانەی كە كەسایەتی چەسپاویان نیە، لە هەرە هۆیە سەرەكییەكانی سروشتی ئەو نەخۆشی گەندەڵیەیە كە بە وڵاتدا بڵاو دەبێتەوە.
ئەنجامی راپرسییەكەی گروپی ئەفرۆ بارۆمیتەر لە نەیجیریادا ئەوە رادەگەینێ كە لە سەرەتادا وەڵامی خەڵك بە پێی ئەو عەشیرەتانەی كە لێوەی هاتوون دەگۆڕێ. نەیجیریا لە سێ عەشیرەتی جودا و گەورە پێكهاتووە، لەوانە هاوسا و فۆلانی لە رۆژهەڵات، لەگەڵ ئیگبۆ لە رۆژئاوا، ئەوانەی كە زۆربەی زۆریان وەڵامی راپرسییەكەیان داوەتەوە هاوساو فولاناین، 25.5% بە بەراوردكردن بە یۆرپا و ئیگبۆ كە 16.7%، راپرسییەكە زیاتر لە 3424 كەس بەشدار بوون، كە هەموو جۆرە خەڵكێكی بە ئاستی جیاواز لەخۆ گرتبوو لەوانە خەڵكێك كە نەخوێندەوارن، خەڵكێكی تر كە خوێندەوارن بەڵام تەنها چەند وانەیەكی سەرەتاییان خوێندووە، خەڵكێكی تر خوێندەوارن كە پۆلەكانی ناوەندی و دواناوەندیان خوێندووە، خەڵكانێكی تر كە ئاستی خوێندەواریان لە ئاستی زانكۆدایە. لە راپرسییەكەدا ئەوە دەردەخا ئەوانەی كە لە مامەڵەكردنی دەوڵەت رازین لە بەرامبەر گەندەڵیدا، ئەوانەن كە هیوا و خەونیان هەیە لە ژیانیاندا كە ئامانج بە دەست بێنن، لە بواری جێندەرەوە مێینە زیاتر باوەڕیان وایە كە دەوڵەت بە شێوەیەكی چاك رووبەڕووی گەندەڵی دەبێتەوە، بەشێوەیەكی تر بڵێین ئافرەت زیاتر لە پیاو كارەكانی دەوڵەتیان پەسندكردووە لە دژایەتیكردنی گەندەڵیدا، لەلایەكی ترەوە ئەو دەنگدەرانەی كە لە سەروی رۆژئاوای وڵاتی نەیجیریا دەژین، زیاتر لەوانەی تر كاری دەوڵەتیان پەسند كردووە لە دژایەتی كردنی گەندەڵیدا.
لە یەكێك لە پرسیارەكانی تردا كە لەو راپرسییەدا بەرزكراوەتەوە ئەوەیە، كە ئایا باوەڕیان بە سەرۆكی حكومەت چۆنە، ئەوەی جێگای سەرنجە، دەنگدەران سەرۆك ئۆباسانجۆ وەكو سەركردەیەكی مەزنی خەڵكی نەیجیریا ئاماژە دەكەن، یەكێك لە كارگێڕە گەورەكانی كۆمسیۆنی شەفافیەت لە بیرەوەرییەكانی خۆیدا ئەوەی نووسی بوو كە چۆن لە سەر ئامۆژگاری و رێنمایی ئۆباسانجۆ كۆمسیۆنەكەیان دامەزراند، هەرچەندە خەڵكێكی زۆر لەم كۆمسیۆنەدا باوەڕیان پێی بووە. ئۆباسۆنجۆ سەركردەیەكی سەربازی بوو لە رابردوودا جەنرالێكی خانەنشین كراو بوو، بەڵام كە گەڕایەوە وەك سەركردەیەكی مەدەنی گەڕایەوە نێو دەوڵەت بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی دەوڵەت، خەڵكی ئەو وڵاتەش وەك كارگێڕێكی چوست و چالاك دەیانبینی.
بەشی چوارەم
گەندەڵی لە بواری قەزاییدا
كاریگەری گەندەڵی و ئاكامە ئابوورییەكانی بۆ بەشی گشتی كاردانەوەیەكی زۆریان هەیە، لەو دەزگایانەی كە لەم بوارەدا تۆێژنەوەیان كردووە، دەزگای هوڤەرە، كە لە ساڵی 1990 ئەم توێژینەوەیان تەواو كردووە، ئەم دەز‌گایە بەوە ناسراوە كە ئابووری و یاسای وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان هەڵدەسەنگێنێ و كاریگەریان شیدەكاتەوە لە بواری سیستەمی قەزایی و گەشەی ئابووریدا. ئەوەی لێرەدا بۆمان دەردەكەوێ ئەوەیە، كە دواكەوتنی بازرگانی و ئیشوكار یەكێكە لە ئەنجامە ترسناكەكانی ناتەواوی لە یاسا و جێبەجێكردنیاندایە، هەر وەك ئادەم سمیت گەورە پیاوی سكۆتی هێماى بۆ كردووە. كەواتە ناتەواوی یاسا و جێبەجێكردنی مانای پراكتزێكی گەندەڵییە لە كەرتی گشتیدا لەیەك سەنگەردا خۆیان دەگرنەوە. هەر بۆیە دەبێتە رێگرێك لەبەردەم بەرەو پێشەوەچوونی بازرگانی و كۆڵەكەكانی. بە سیستەم بوونی گەندەڵی دەگاتە ئەو ئاستەی كە بەكارهێنانی مەكۆی گشتی بۆ بەكارهێنانی تایبەتی دەبێتە شێوەیەك كە بەبێ ئەو گەندەڵییە بە رێوە ناچێ، هەر لەبەر ئەوەشە كە زیاتر گەندەڵی بە سیستەم دەبێ هەرچی كارێك بكرێ بۆ رێگرتن لەو گەندەڵییە سوودی نابێت. دادگاییكردنی ئەو خەڵكانەی كە ئەو تاوانانە جێبەجێ دەكەن كەمتر لە كەمكردنەوەی گەندەڵیدا كاریگەرییان دەبێ، هەرچەند كۆمەڵێ پێوەری تر هەن، كە لە بواری چاكسازی قەزاییدا كاریگەری خۆیان دەبێ. بەرزبوونەوەی داهاتی خەڵك لە كەرتی گشتیدا كارێكی ترە بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی. بەرزبوونەوە و كزبوونەوەی بە سیستەم بوونی گەندەڵی پەیوەستە بە یاساكانی هەڵسوكەوتی مرۆڤەوە، وا چاكە ئەو یاسایانە روون بكەینەوە تا لای خوێنەران نامۆ نەبن. داكوالیاس، وەك ئەوانەی لاى خوارەوە هێمای بۆ كردوون:
یەكەم: یاسای داواكاری، بۆ نمونە دەسەڵات بە دەستی چەند كەسانێكەوە بێت بەبێ لێپرسینەوەی دەرەكی.
دووەم: روونكردنەوەی لۆجیكی سەبارەت بە یاسای داواكردن، بۆ نمونە چڕبوونەوەی دەسەڵات لە دەست چەند كەسانێكی بەژمارە كەمدا، گەندەڵی شانبەشانی یەكتر دەڕۆن.
سێیەم: كۆكردنەوەی زانیاری بۆ بەرزكردنەوەی دواكارییەكان.
چوارەم: دانانی كۆمەڵێك یاسا بە پشتبەستن بە كەموكوڕییەكانی خەڵك.
بۆ نمونە، ئێمە ئەگەر بمانەوێ یاسایەك سەبارەت بە لەناوبردنی گەندەڵی دەربكەین، دەبێ ئەو یاسایە پشت ببەستێ بە كۆمەڵێ زانیاری، كە لە بواری چەندایەتی و چۆنیەتیدا بتوانێ دەستنیشانی ئەو گەندەڵییە بكات و چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە. هەر لەبەر ئەوەیە بانكی نێودەوڵەتی لە ئێستادا كۆمەڵێك زانیاری لە سەر سیستەمی قەزایی لە جیهاندا كۆدەكاتەوە، بۆ ئەوەی بتوانن كۆمەڵێك یاسا لە دژایەتیكردنى گەندەڵیدا دابنێن.
ئەو یاسایانە لە دژایەتی گەندەڵیدا كە دەبێ رەچاو بكرێ چین؟ چەند خاڵیك هەن كە دەبێ رەچاویان بكەین لە وێنەكێشانی هەموو ئەو یاسایانەی كە دژی گەندەڵی دەردەچن.
یەكەم: شیكردنەوەیەكی دەستنیشانكەرانە كە لەكاتی ئەو شیكردنەوە و هەڵسەنگاندنەدا ئەو خاڵانە دەستنیشان بكرێ كە پلەى باڵایان هەیە لە چارەسەركردنی ئەو دەزگایانەی كە كاریان هەیە لە دژایەتیكردنى گەندەڵیدا. دەسنیشانكردنی ئەم دەزگایانە دەبێ لە ئەنجامی راپرسییەكەدا بكرێت، بەتایبەتى لەو خەڵكانەی ئەو خزمەتگوزارییانە بەكار دێنن، ئەو راپرسییە دەبێ لە هەموو دەزگایەكی دەوڵەتدا بكرێ.
دووەم: كاتێك ئەو لیستە ئامادەكرا لەو دەزگایانەی كە ئەفزەڵەیەتیان هەیە لە پەیوەست بە چارەسەركردنی گەندەڵی لە دەزگاكانیاندا بەو جۆرە هەموو زانیارییەكان كۆدەكرێنەوە لەهەر بەشێكی ئەو دەزگایەنەوە. لە سەر رۆشنایی ئەو زانیاریانە كاری گونجاو جێبەجێ دەكرێ لە دژایەتی گەندەڵیدا.
سێیەم: وەدەستهێنانی شیكردنەوەیەكی ئاماریی، كە بە روونی دەستنیشانی ئەوە بكات كە هۆكارەكانی گەندەڵی چییە لە بەشە جیاوازەكانی دەوڵەتدا.
چوارەم: كاتێك شیكردنەوەكان و دەستنیشانكردنەكان تەواوبوون، ئەركی سەرشانی كۆمەڵگا مەدەنییەكانە كە لە بواری چاودێری و یاساداناندا بچنە ناو پڕۆسەكەوە. لە زۆربەی زۆری وڵاتانی تازەپێگەیشتوودا، بۆ بەرەنگار بوونەوەی گەندەڵێ ئەم پرۆسانە لە بواری قەزاییدا تاقیكراونەتەوە.
پڕۆگرامی نێودەوڵەتی لە دژی گەندەڵی باوەڕی وایە، لەو كاتەوەی كە كۆمەڵگا مەدەنییەكان و دەوڵەت لە سەر سروشتی كارەكانیان لە دژی گەندەڵی رێك دەكەون ، دەتوانرێ ئەو تیمانە دا‌بنرێ بۆ كەمكردنەوەی چالاكییەكان و دەزگا نێو دەوڵەتییەكان.
ئەكادیمییەكان ئەوەیان دەستنیشان كردووە كە بەردەوام بوونی دەزگاكانی دەوڵەت لە شیكردنەوە و هەڵسەنگاندن لەم بوارەدا لەوەدایە، كە زیاتر بچێتە پێشەوە لە تۆژینەوەكانەوە بۆ كاریگەری گەندەڵی لەسەر گەشەی ئابووری و وەبەرهێنان. ئەم بەڵگە مێژووییانە بۆ چەند وڵاتێكی وەك و ئەكوادۆر و چیلی و ڤەنزوێلا بەكار هاتووە. بەو هۆیەوە ئەنجامی ئەو راپۆرتانەی كە لەبارەى گەندەڵیەوە دەردەچوون لە بواری بازرگانیدا كەم ببووەوە. ئەم كارە ئەكادیمیانەی ئەم پسپۆرانە ئەوەیان دەرخست هەندێك لەو دەزگا تایبەتیانە جۆرێك پەیوەندیان دۆزییەوە لە نێوان هەیكەلی رێكخراوەیی ئەو دەزگایانە و شێوازی رەفتاریان لە وڵاتە تازەپێگەیشتووەكاندا، كە ناتوانن كۆنترۆلی ئەو گەندەڵییە بكەن، كە لە پراكتیزەكانیاندا بڵاوبۆتەوە. بۆ نمونە لە وڵاتانی وەك ئەمریكای لاتین جۆرێك لە یارمەتی پێشەكەش بەو دەزگایانە دەكەن، یان ئەو دادگایانەی كە هانی گەندەڵی دەدەن. شیكردنەوەی یاسایی و ئابوورییەكان لە بواری گەندەڵیدا دەبێ ئەوە دەستنیشان بكەن كە بۆچی هەندێك دەسەڵاتی گشتی بۆ قازانجی تایبەتی خۆی بەكار دێنێ. هەرچەندە زۆربەی وڵاتە تازە پێگەیشتووەكان دەزگای چاودێری و جەنائیان هەیە بۆ سزادانی گەندەڵەكان، هەرچەندە ئەمە تەنها بەس نیە، بەڵكو هەندێك لایەنی تر هەیە، كە دەبێ رەچاو بكرێ. كاتێك ئەو یاسایانە لەنێوان دەزگاكانی یاسیایی و قەزاییدا دادەنرێن، دەبێ ئەوە لەبەر چاو بگرین كە قازانجی لەناوبردنی گەندەڵی لە ئێستا و لە دوا رۆژدا بە گشتی بۆ كۆمەڵگا دەگەڕێتەوە، لەهەمان كاتدا دەستكەوتی ئەوانەش لە ناو دەچێت كە لە بواری گەندەڵیدا دەستكەوتیان هەبووە.
بەشی پێنجەم
گەندەڵی لە خەستەخانەكانی دەوڵەتدا، بە تایبەت لە وڵاتانی جیهانی سێهەمدا
گەندەڵی لە دەسەڵاتەكانی سەر‌ووی خەستەخانەكان دەست پێ دەكا. لەسەرووی هەموویانەوە رێكخراوی نێودەوڵەتی تەندروستی كە سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە، گەندەڵی لەوێوە دەست پێ دەكات ئەوجا بۆ خەستەخانە بچووك و گەو‌رەكان و ئەو كۆمپانیایانەی كە لە بواری تەندروستیدا كار دەكەن و بە جۆرێك بودجەی خۆیان بە ناڕێكوپێكی بەكار دەهێنن بە شێوەیەك ئامانجەكانیان خزمەتی خۆیان و پشتگوێخستنی خەڵكی هەژار و بێدەرامەتە لە بواری تەندروستیدا. لە راستیدا گەندەڵی لە خەستەخانەكانی دەوڵەتدا لە هەموو شوێنەكانی ئەو جیهانەدا دەبینرێ. هۆكارەكانیش زۆرن لەوانە نەبوونی ژمێریاری و تەمبەڵی پسپۆرەكانن لەو ژینگەیەی كە كاری تێدا دەكەن، لەهەمان كاتدا دەوڵەتیش زەمینەیەكی لەبارى بۆ رەخسادوون كە بەو هۆیەوە هەموو ئامانجەكانی گەندەڵی جێبەجێ بكەن.
لە راستیدا قەوارە و زیانی گەندەڵی لە خەستەخانەكانی دوڵەتدا لە شوێنێكەوە بۆ شوێنیكی دی دەگۆڕێ، لە خەستەخانەكاندا كۆمەڵێك پسپۆڕی پاك و ماندوونەناس هەن، بەڵام ژمارەیان كەمە ئەمانە بۆتە هۆی ئەوەی كە چاودێری نەخۆشی و چارەسەركردنیان كەم بێتەوە. لەم رێگەیەشەوە سامانێكی زۆری دەوڵەت بە فێڕۆ دەڕوات. یەكێك لەو توێژەرانەی كە لەم بوارەدا كاریان كردووە دكتۆرێكی شارەزای پاكستانیە كە ماوەی 15 ساڵ لە خەستەخانەدا كاری كردووە و گەیشتۆتە ئەوەی كە توانیویەتی ئەو توێژینەوە بە سوودە بە ئەنجام بگەیەنێ كە پشتی بە چەندین بەڵگە بەستوە، دكتۆر ئەنوەر ئەلحەق لە بواری خوێن و بەشەكانی تری تەندروستی كاری كردووە. گەندەڵی مانای تێكدانی ئەو پرۆسە ئاساییە تەندروستەیە كە شارەزاكان دەیانەوێ بۆ كاری تایبەتی خۆیان بە كاری بێنن، گەندەڵی دیاردەیەكی مرۆڤە لە سەر رووی زەوی هەیە لە هیچ شوێنێكی دیكەی ئەم گەردوو‌نەدا نابینرێ.
ئەم شارەزایانە كاتێ گەندەڵی بەرپا دەكەن ئاستی مرۆڤ بەو جۆرە دێتە خوارەوە كە هیچ گیانلبەرێكی دڕندەی سەر زەوی پێی ناگات گەندەڵی لە بەشی تەندورستیدا یەكێكە لە كێشە گەورەكانی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو بە تایبەت لە وڵاتێكی وەك پاكستان، زۆربەی كارمەندەكانیان لە ئاستی بەرز و نزم و ناوەندا بۆ ئامانجی سەرەكی تایبەتی خۆیان هەوڵ دەدەن لەگەڵ هەموو ئەو كەسانەش هاوكاری دەكەن كە قازانجیان پێ دەگەیەنێ، بۆ نمونە ئەو كارمەندانە رێگە دەدەن ئەو دەرمانانە بفرۆشرێ كە بە هیچ پێوەرێك نابێ كاریان پێ بكرێ، لەبەر ئەوەی ماوەیان بەسەر چووە، ئەو دەرمانانە لە بازاڕی رەشدا دەفرۆشن. یەكێك لەكاری گەندەڵەكان لە بواری تەندروستی ئەوەیە كە كارمەندەكانی خەستەخانە ئۆتۆمبێلی دەوڵەت بەكار دەهێنن بۆ كاری تایبەتی خۆیان هەر بۆیەشە دكتۆر ئەنوەر ئەلحەق لەو كاتانەی كە لە خەستەخانە كاری كردووە هەموو ئەو گەندەڵییانەی تۆمار كردووە كە كاریگەرییان لەسەری هەبووە، لە بەشێكی تری نووسینەكەیدا دەڵێت دزین لە بواری دەرمان و كیسە خوێن و هەندێ شتی تر كە بە چەند شێوەیەك بە چەند میكانیزمێكی جیاجیا لە خەستخانەكان دەردەهێنرێت، بۆ نمونە دەرمان گواستنەوە بۆ خەستەخانە تەنها بە كاغەزی، یەكێكە لە دیاردە بەرچاوەكانی گەندەڵی لە خەستەخانەدا. دەرمانی دزی و شتی تر دروستكردن بۆ ئەوەی كاغەز و راپۆرتەكان بشارنەوە، پاشان كە دێنە سەر راپۆرتی نهێنی ساڵانە ئەوانەی كە دەینووسنەوە تەنها ئەو كەسانەن كە خۆیان گەندەڵن بۆیە ئەو راپۆرتە نهێنیانە هیچ نیە بێجگە لە گاڵتەی سەیر و سەمەرە. بەو جۆرە سەرێكی گەندەڵ دەتوانێ راپۆرتێكی گەندەڵ بنووسێ دەستنیشانی ستافەكانی خوارەوەی خۆی بكات كە چالاك نین و بەرهەمیان نیە، هیچ كاتێك ئامادە نین ناوی گەندەڵەكان ببەن ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی كە گەندەڵی بەهێز بكەن و زیاتر پارێزگاریان لێ بكەن.
ئەوەی كە لێرەدا نرخە گەورەكەی ئەم گەندەڵییە دەدا ئەو نەخۆشە هەژارانەن كە تا بێت ئازاریان زیاتر دەكات لە ئەنجامی ئەو گەندەڵییە كە لە خەستەخانەكان بەرپا بووە و عەدالەتیش بوونی نیە، كارێكی زۆر ئاسییە ئەو پسپۆڕانە بۆ خۆیان بودجەیەكی زۆر كۆدەكەنەوە لە خەستەخانەكاندا هەر بۆیە دەسەڵاتی گەندەڵ پاداشتیان دەداتەوە بەوەی كە ئەو ئەجێندا گەندەڵە جێبەجێ دەكەن. لە ژینگەی گەندەڵیدا هەموو كەسێك وەك بۆق رەنگی دەگۆڕێ. گەندەڵی لەخەستەخانەكاندا بەم جۆرانەیە: هەندێك لەسەر كارەكەی كات بە فێڕۆ دەدات، هەندێكی وزە، هەندێكی دی دەرزی و سامانەكانی تر دەدزێت هەندێكی تر كەرەستە سەرەكییەكان و هەوڵ و تێكۆشانی خەڵكی دی دەبات. هەندێك لە كارمەندەكانی تاقیگاكان بۆ كاری تایبەتی خۆیان بەكاردێنن لە هەندێك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەندێك لەو دكتۆر و دەرمانسازانە سەرچاوەی گەورەی كارمەندی ناچالاك و كەمتەرخەمن، لە هەمان كاتدا بودجەیەكی گەورەی دەوڵەت دەخەنە گیرفانیانەوە. چاندنی ئەندامی لەش و فرۆشتنی بە خەڵكی تر یەكێكی ترە لەو كارانەی كە لە خەستەخانەكاندا گەورەترین گەندەڵێ پێوە دەكرێت، بە شێكی زۆری پارەكە بۆ ئەو دەلالەیە كە لەو نێوانەدا كار دەكات، نەك بۆ ئەو كەسەی كە لەبەر هەژاری ئەندامەكەی لەشی خۆی دەفرۆشێ. گەندەڵی لە خەستەخانەكاندا بە تایبەت لەو وڵاتانەی كە تازەپێگەیشتوون دیاردەیەكی بەرچاوە، چونكە دەزگاكان لاواز و كەمتەرخەمن هەرچەندە لەو وڵاتە تازەپێگەیشتووانەدا دەوڵەت وا پیشان دەدات كە تەندروستی نیشتیمانی بە خۆڕاییە بۆ هەموو خەڵكە، بەڵام لە راستیدا ئەمە هەڵخەڵەتاندنە، چونكە گروپێك لەو كەسانە ئەو بارودۆخانەیان قۆستۆتەوە بۆ خۆیان، رێگایەكی تریان دۆزیوەتەوە بۆ داهێنانی چارەسەركردنی تایبەت بە پارەیەكی زۆر دەیدەن بە خەڵك.
لەم هەڵومەرجەدا دەبێ لە خۆمان بپرسین دەبێ چارەسەری ئەم گەندەڵییە چی بێ. وەڵامەكە ئاسانە ئەویش ئەوەیە كە هەر لە سەرەتای ژیانی ناوماڵیانەوە كەسەكان بنەما ئەخلاقییەكانیان لە نێو كۆمەڵگا بەهێز بكرێت، پرنسیپە سەرەتاییەكانی راستگۆیی، باوەڕ و وەفادری بەكار بێنن، خۆپەرستی كەم بكرێتەوە.
گەندەڵی لە خەستەخانەكاندا بە خراپی كاری كردۆتە سەر ئاستی تەندروستی خەڵك بە تایبەت ئەوانەی كە ناتوانن لە دەرەوەی خەستەخانەی گشتی بۆ چارەسەركردنی تایبەتی پارە بدەن. نەبوونی ئەخلاق لە كۆمەڵگادا یارمەتی گەندەڵەكان دەدات كە گەورەترین پشتیوانیان هەبێ لەم تاڵانكردنە‌ی مرۆڤایەتیدا، بۆ گۆڕانێكی تەندروست لە بواری خەستەخانەكاندا دكتۆرە چالاكەكان و پسپۆرە بە ئەمەكەكان دەبێ كاری بۆ بكەن و بەرپرسیارەتێكی گەورەیان لە ئەستۆدایە.
چین یان هیندستان كامیان چالاكن لە دژایەتی گەندەڵیدا؟
ئەوەی كە جێگای سەرنجە هەردوو وڵات چین و هیندستان لە بواری دیموكراسی و مافی مرۆڤدا هەژارن، پێشێلكاری مافی مرۆڤی زۆر تێدا روو دەدات. پرسیا‌رەكە لێرەدا ئەوەیە ئەگەر وڵاتێك زەمینەیەكی دەوڵەمەندی نەبێ لە بواری دیموكراسیدا چۆن دەتوانێ رووبەڕووی گەندەڵی ببێتەوە؟ پەیوەندی ئوبرییەكی هەژار و گەندەڵییەكی خراپ ساڵانێكی زۆرە لەلایەن پسپۆڕەكانەوە چاودێری كراوە، ئەو قوتابیانەی كە لەم بوارەدا توێژینەوەیان بەدەست هێناوە، وای بۆ دەچن هەموو جارێك كە هەلومەرجەكانی هەژاری هاندەرێك و پاڵنەرێكە بۆ گەندەڵی. هەر لە بەر ئەو هۆیەشە لەسەر ئەو بڕوایەن كە كەمی موچەی كارمەندەكانی دەوڵەت و هەژاران و ئەو پارەیەی كە وەریدەگرن ئەگەر هەر تەنها مەمرە و بژی بێت ئەوا ئەو كارمەندانە بە دوای شێوازێكی تر دەگەڕێن، كە بتوانن خۆیان بژیەنن. یەكێك لەو توێژینەوانەی كە لە فلیپین زۆر بە چاكی بەدەست هاتووە ناونیشانی تۆژینەوەكە بەم شێوەیە (بۆچی ئێمە لە دەسەڵاتداین): نووسەری توێژینەوەكە ئامۆژگاری دەزگاكانی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكات، كە گەندەڵی دەبێت لەبەرامبەر تیۆرەكانی هەژارییدا رەچاوبكرێن و ئاستەكانی دیاری بكرێن، لەو كاتەوەی كە هەژاری بۆتە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی گەندەڵی.
ئا بەم جۆرە هۆی هەژاری لە وڵاتانی ئەفریقا هۆیەكی سەرەكی ترە بۆ بەستنەوەی هەژاری و گەندەڵی بەیەكەوە، نەبوونی یەكسانییە لە كۆمەڵگادا. بە جۆرێك كە بۆشایی نێوان ئەوانەی دەسەڵاتیان بەدەستەوەیە لەگەڵ ئەوانەی كە دەسەڵاتیان نیە فراوانتر دەبێ بە جۆرێك دەبێتە مایەی بنەمایەكی روخاو لە كۆمەڵگادا. هەموو توێژەرەكان لە هیندستان لەسەر گەندەڵی ئەوە نیشان دەدەن كە ئاكامە ئابوورییەكان پەیوەندیان بەیەكەوە بەهێزە یەكێك لە كێشە گەورەكانی هیندستان نزمی دەرامەتی خەڵك و كەمی موچەی كارمەندانی دەوڵەتە بە جۆرێك قورسایی گەورەیان خستۆتە سەر رێڕەوی گەندەڵی هەژاریان زیاتر قووڵ كردۆتەوە، هەندێك لە توێژەرەكان توێژینەوەیان لەسەر چین و بەراوردكردنیان لەگەڵ هیندستان، باوەڕیان وایە كە هەژاری سەرچاوەی سەرەكی گەندەڵییە لەو وڵاتانەدا، لە زۆربەی لا‌یانەكانەوە ژێرخانی ئابوورییەكە ریفۆرم داوا دەكا. لەسەردەمی ماوتسی تۆنگ لە چین گەندەڵی كێشەیەكی گەورە نەبوو بە جۆرێك هەژاری یەكێك بوو لە فاكتەرەكانی هەژاری ناوچەكە. نەبوونی گەشەی ئابووری و دەرفەتی كار لە چیندا كاریگەری گەورەی هەبووە لە پاڵ پێوەنانی بەرز بوونەوەی هەژاری لەم ناوچەیەدا.
لەهەردوو لایەنی شەفافیەت و گەندەڵییەوە چین خاڵی زیاتری بەدەست هێناوە وەك هیندستان بەڵام جیاوازییەكی زۆر نا. لە راستیدا هیندستان لە ساڵی 1999 2004 لە نێو وڵاتانی ئاسیادا. بە پێی خشتە نێودەوڵەتییەكان ئاستی گەندەڵی زۆر پەیوەندی بەهێزی هەیە لەگەڵ ئاستی بەرزی گەشەی ئابووری، بە پێچەوانەشەوە ئاستی بەرزی گەندەڵی پەیوەندی بەهێزی هەیە لەگەڵ ئاستی نزمی گەشەی ئابووری وەك دەردەكەوێ لەم خشتانەدا، هیندستان باری ژیانی باش نەبوو لەبەر نەبوونی دیموكراسی هەروەها چین هەمان ئەنجامیان هەبوو لەبەر هەژاری لە دیموكراسیدا. لەو خشتانەی كە لە توێژینەوە جیهانییەكان وەرمان گرتووە كە دیموكراسی فاكتەرێكی زۆر گرنگ نیە لە بنبڕكردنی ئاستی گەندەڵی. دیموكراسی لەگەڵ ئاستێكی نزمی گەشەی ئابووری تەنها لەو وڵاتانەدا دەبینی كە گەندەڵییان تێدا زۆرە وەك هیندستان فلیپین و بەنگلادیش هەندێك جاریش پاكستان. بەنگلادیش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە زۆر گەندەڵە بە گوێرەی خشتە نێودەوڵەتییەكان هەرچەندە گەشەی ئابووری بەنگلادیش لە خوارەوە نیە لە ئاستی جیهاندا. فلیپین لە نێو ئەو وڵاتانەدایە كە ئاستی گەندەڵی ناگونجێ لەگەڵ ئاستی گەشەی ئابووری ئەو وڵاتەدا.
بە پێی دوامین تویژینەوە دەردەكەوێت كە دەوڵەتی تەندروست و بەهێز نەك دیموكراسی پەیوەندییەكی بەهێزیان هەیە لەگەڵ ئاستی گەندەڵیدا ئەو سێ وڵاتانەی كە لەسەرەوەی خشتەی ئابووریدا لە نێوان پێنج دەوڵەتدا دێن ئەوانە دیموكراسی تەواویان نیە نمونەیان هۆنگ كۆنگ، سینگاپۆر و مالیزیا بە جۆرێك گەندەڵیان كەمكردۆتەوە وەك فەید زەكەریا دەڵێ: لە ژێر سایەی دەوڵەتی لیبرالی ئۆتۆكراسی، بەتایبەتی پیادەكردنی سەروەری یاسا و قەزایی دەوڵەت لەسەر هەموو شتێكەوەیە. بە كورتی بەراوردی نێوان هیندستان و چین بە پێوانە بۆ بارتەقای ئاستی گەندەڵی لەو وڵاتانەدا ئەوەت پێ ناڵێن كە دوو سیستەمی جیاواز لەم وڵاتەدا هەیە، كاریگەری دوو سیستەمی جیاواز هیچ كاری بە گەندەڵییەوە هەبێت. وەكو هەموو وڵاتێكی ئاسیا گەندەڵی زیاتر لە ئاستی گەشەی ئابوورییەوە سەرچاوەی گرتووە نەوەك جیاوازی لە سیستەمی سیاسیدا.
كەوابوو سیستەمی سیاسی هیچ كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر هەردوو وڵاتی چین و هیندستان؟ چ جیاوازییەك لە راستیدا دروست دەكا؟ كەواتە بۆیە سیستەمی سیاسی لە هیندستان نەیتوانی باشتر بێت لە چین هەر چەندە هیندستان چەند پرنسیپێكی دیموكراسی تێدا چەسپاوە. وەڵامی ئەمەش ئەوەیە كە بە هێزی دەوڵەتە كارێكی گەورەی هەیە وەكو ئۆتۆنۆمی لە دەسەڵاتی سیاسی و ئەو هەلومەرجی كارانەی كە لە وڵاتدا دروست دەبێ. بەهێزیى دوڵەت یەكێكە لەو فاكتەرانەی كە ئاستی گەندەڵی دیاری دەكات و شێوازەكانی سیناریۆی گەندەڵی دادەمەزرێنێت. دەوڵەتی بەهێز گەندەڵی تێدا كەمترە لە دەوڵەتێكی بێهیز.
بەشی شەشەم
ئەو سترایجییانە چین بۆ رووبەڕوو بوونەوەی گەندەڵی
پاش پێناسەكردنی گەندەڵی و هۆكارەكان و ئاكامەكانی لەسەر گەشەی ئابووری بناغەی ژێرخانی ئابووری، دێینە سەر ئەوەی كە چۆن بتوانین كۆمەڵێك ستراتیجی دابڕێژین بۆ ئەوەی بتوانین پێش لە گەندەڵی بگرین. كۆدەنگییەك لە نێوان توێژەرەكان و ئەوانەی كە یاسای دژە گەندەڵی دادەڕێژن هەیە ئەویش ئەوەیە گرنگە ئاستی چۆنایەتی دەزگاكانی دەوڵەت لە دروستكردنی كۆڵەكەكانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و گەشەی دیموكراسی بەرز بێ. لەم ساڵانەی دواییدا بوو كە پرنسیپەكانی گەندەڵی دژە گەندەڵی گرنگییەكی گەورەی پێدرا، لەلایەن ئەكادیمییەكانەوە هەتا ساڵەكانی 1990 گەندەڵی وەك كێشەیەكی لاوەكی دەبینرا و هەندێك جاریش وەكو رۆنێك دەبینرا بۆ چەوركردنی رەوڕەوەكانی گەشەی ئابووری و پێشكەوتنی وڵات. بەڵام ئەمڕۆ ئەكادیمییەكانی جیهان لە وڵاتان مەترسی گەندەڵی ئاگادار دەكەنەوە، بۆیە پێیان وایە دەبێ كۆمەڵێك ستراتیجی دابڕێژرێ بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم نەخۆشییە بڵاوە. ئامانجم لە نووسینی ئەم بەشە ئەوەیە كە بتوانم شرۆڤەی ئەو ستراتیجییانە بكەین كە بە چالاكی چۆن دژی گەندەڵی كاردەكەن، ئایا ئەم سترایجییانە هەمو كاتێك كار دەكە یان كات و شوێنی خۆیان هەیە؟
لەم بەشەدا نمونەی كۆمەڵێك لە وڵاتانی وەكو ئەفەریقا دێنینەوە وەك گانا و كینیا و مەلاوی لەگەڵ تانزانیا و بەروارد كردنیان لە هەمان كاتدا لەگەڵ یەك، دەمەوێ ئەو بیرۆكانە هەڵسەنگێنم لەگەڵ ئەو زانیارییانە كە بەدەست هاتوون تا لەم رێگەیەوە بگەینە كۆمەڵێك بڕوا و ئامانج بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی.
كێشەی گەورەمان لەم بەشەدا ئەوەیە كە چۆن بتوانرێ دەزگا گەورەكانی دەوڵەت دروستبكرێ، تەنگوچەڵەمەكان لەوێوە دەست پێ دەكات كە هەموو ئەكتەرێكی سیاسی ئابووری یان پارتێكی سیاسی لەم وڵاتانەدا دەیەوێ دەزگای تایبەتی خۆی هەبێ كە رەنگدانەوەی حەز و ئامانجەكانی خۆی بێ. لەبەر ئەوە گرنگی لەوە دایە كە دەزگاكانی حكومەت لە حزبەكان جودا بكرێتەوە بە جۆرێك كە دەزگاكان بێ لایەن بن لە كارەكانیاندا.
خوێندنەوەكانی ئەم چەند ساڵەی رابردوو، كۆمەڵێك ستراتیجی بەهێزیان هێناوەتە ناو یاساكانی دەوڵەتەوە، كە لە لایەن بانكەكانی جیهانی وەكو بانكی جیهانی و بانكی نێو دەوڵەتی رازین لەسەری بۆ دژایەتی گەندەڵی لە هەمان كاتدا كارێكی زۆر كراوە بۆ ئەوەی هۆكارەكانی گەندەڵی دەستنیشان بكەن چۆن سەركەوتوانە بتوانرێ دژایەتی گەندەڵی بكرێ. كەواتە لە ریفۆرمی دەزگاكانی دەوڵەتدا یەكێك لەو كارانەی كە ستراتیجی گەورەی هەیە لە دژایەتی گەندەڵیدا. لەهەمان كاتدا جێبەجێكردنی ئەم ریفۆرمانە لەكاتی خۆیدا مەرجێكی گرنگە بۆ سەركەوتنی ستراتیجییەكانی دژی گەندەڵی.
كاریگەری ریفۆرمی دژی گەندەڵی پشت بەوە دەبەستێ كە لەگەڵ چ جۆرە گەندەڵییەك مامەڵە دەكەین، لەبەرئەوەی شێوازەكانی گەندەڵی لەكۆمەڵگادا چەندین جۆری جیاوازیان هەیە، گەندەڵی وەكو خراپ بەكارهێنانی دەسەڵات بۆ ئامانجی تایبەتی، ئەمە خۆی لە خۆیدا جۆرەها شێوازی جیا لە خۆی دەگرێ. مەسەلەی بەرتیلدان هەردوو لایەنەكانی گەندەڵی دەستكەوتیان دەبێ ئەوەی كە بەرتیلەكە دەدات لەگەڵ ئەوەی كە وەریشی دەگرێ بۆیە لێرەدا پێویستیان بە ئەركێكی یاسایی جیاواز هەیە لە رووبەڕووبوونەوەی ئەم جۆرە گەندەڵییە. كەواتە كارەكان زیاتر لەسەر هەوڵدان بۆ هاندانی بەرتیلدەرەكەی كە ئەو رێگایەی پراكتیزی گەندەڵی بوەستێنێ.
جیاوازی نێوان گەندەڵی رەش و سپی و خۆڵەمێشی، ئەوانە ئاستی جیاوازی خەڵكە بۆ قبوڵكردنی گەندەڵی، كەواتە گەندەڵی گەورە ئاستی گەورە دەستی تێدا هەیە، واتە گەندەڵی سیاسییە، ئەو گەندەڵیەیی كە لەسەر جادە روو دەات، گەندەڵییەكی بچووكە، جۆرێكی تر لە كاتی دەوێ بۆ بەرەنگاربوونەوەی. زۆربەی زۆری سەركردە سیاسییەكان لە كەمپینی هەڵبژاردنی سیاسییان دەست پێكردووە بە كەمپینی دژە گەندەڵی، بۆ ئەوەی متمانە و بڕوای خەڵك بۆ خۆیان رابكێشن، بەبێ ئەوەی ئاگاداری ئەو ریفۆرمانە بن، كە بەرەنگاری گەندەڵی دەبنەوە، هەرچەندە هەموو جۆرەكانی گەندەڵی پەیوەندییان بەیەكەوە هەیە، بەپێی راپۆرتی 2004 لەلایەن CPI، كینیا لە ساڵی 2002 ەوە توانیویەتی لە بواری بەرتیلداندا كەمبوونەوەیەكی زۆر بە دەست بێنێ، ئەوەش مانای ئەوەیە كە ستراتیجیەتی دژە گەندەڵی بە سەركەوتوانە كاری پێكراوە و جیبەجێكراوە و ئەنجامی باشی هەبووە، هەرچەندە لە ساڵەكەنی دوایی كەمپینی دژە گەندەڵی لە كینیا جۆرێك لە هێواشبوونەوەی بەخۆیەوە بینی، هەر لەبەر ئەو هۆیەش بوو سەركردەی ئەم وڵاتە دەستی لە كار كێشایەوە و دانی بەوەدا نا، كە لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا رووبەڕووی فشارێكی سیاسی بۆتەوە. لە وڵاتی مەلاوی، یەكەمین جار ستراتیجیەتی دژی گەندەڵی كە بەكارهات لە حكومەتی فرە حزبیدا بوو، ساڵی 1997 میدیاى كۆمەڵگا مەدەنییەكان پشتوانییەكی زۆریان لێكرد. بە پێی رێكخراوی CPI رێژەی گەندەڵی لە نێوان ساڵی 1998 2004 لە زیاد بووندا بووە، سەرە‌ڕای ئەوەی كە كەمپینێكی گەورە لەدژی گەندەڵی كراوە. راستییەكی
سەرسوڕهێنەر لە مەلاوی ئەوەیە، كە لە نێوان ساڵانی 1997 2001 كۆمیتەی دژە گەندەڵی توانی 8335 سكاڵا تۆمار بكات و لەهەمان كاتدا توانی لێپێچێنەوە لەگەلأ 2672 حاڵەت بكات، بەڵام تەنها 99 كەس لەوانە حوكمیان بەسەردا درا و خرانە زیندانەوە. كەواتە كەم نەبوونەوەی گەندەڵی لە مەلاوی هۆكاری سەرەكی باش بەكار نەهێنانی ستراتیجییەكانی دژە گەندەڵی بووە، ئەگەر لێپێچینەوە لەگەڵ ئەو ژمارە زۆرە كرابێت، كەواتە چۆن دەبێ 99 كەس بخرێنە زیندانەوە.
گانا وەك دەوڵەت رێزێكی گەورە پیشان دەدات بۆ دەزگاكانیان و لە دەسەڵاتی دەوڵەتەوە وا پیشان دەدەن كە هیچ نەرمییەكیان لە بەرامبەر گەندەڵیدا نیە. باجكۆكردنەوە لە گانا مێژووییەكی زۆر باشی تۆمار كردووە لەبەراوردكردن لەگەڵ وڵاتانی دیكەی ئەفەریقادا بە جۆرێك كە لە 18% بارتەقای بەرهەمی ناوەكی لە باجەوە دێت، لە هەمان كاتدا گانا زۆر چیرۆكی سەركەوتوانەی تۆمار كردووە لە بواری پیادەكردنی دیموكراسیدا. بۆیە بەڵگەكان ئەوە نیشان دەدەن كە لە نیوان 1998 2004 كەمبوونەوەیەكی بەرچاو دەبینرێ لە كێشەی گەندەڵیدا، واتە ستراتیجییەكانی دژە گەندەڵی سەركەوتنی باشیان بەدەست هێناوە. هەرچەندە بە پێی هەمان راپۆرت (TI) لە 2004 دا گانا و كولتورێكی لە مێژینەیان هەبوو لەگەندەڵیدا لە هەموو شوێنە گشتی و تایبەتییەكانی ئەو وڵاتەدا.
تانزانیا لە تانزانیا دروشمی دژە گەندەڵی بۆ چەند دەیە‌یەك بەرزكرابووەوە، ئەو دروشمانە هەردەم لە بەرزبوونەوە و هاتنەخوارەوەدا بوون، بۆیە لە ساڵی 1990دا ستراتیجی دژە گەندەڵی سەرلەنوێ داڕێژرایەوە، كە ئەمەش بە خاڵی وەرچەرخا‌ن دەژمێرێ لە مێژووی ئەم وڵاتەدا لەگەڵ بەرز بوونەوەی سكاڵاكردنەكان لە گەندەڵی، بەڵام خەڵكێكی زۆر كەم زیندانى كراوە، یان زانیارییەكان لەسەر تانزانیا لە نێوان ساڵەكانی 1998-2004 كەم بوونەوەی گەندەڵیان تۆماركردووە لەم وڵاتەدا. شێوازی گەندەڵی لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی دی جیاوازە، بۆیە ئەگەر لە باری مێژووییەوە سەیری وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، یان ئەفریقیا، یان جیهانی سێیەم بكەین، ئەو دیاردەیە‌مان بەرچاو دەكەوێت، بۆیە پێویستە سەیری ئەو فاكتەرە مێژووییانە بكەین كە ئەو وڵاتانەی پێیدا تێپەڕ بووە، كاری پێشكەوتنی مێژوودا هەبووە بۆیە ستراتیجی ریفۆرمەكان شێوازی جیاواز وەردەگرن لەبەر ئەو هۆیانەی سەرەوە، هەم لەباری یاسایی و هەم لەباری سیاسییەوە، یاسای ستراتیجیەتی دژی گەندەلأ كاریگەریی پشت دەبەستێت بە ژینگەی ئەو وڵاتە هەندێك لایان وایە تەنها یەك ستراتیجی هەیە بۆ دژایەتی گەندەڵی كە ئەمە خۆی لە خۆیدا هەڵەیەكی كوشندەیە چونكە هەر وڵاتە و هەلومەرجی ئابووری و سیاسی جیاوازی خۆی هەیە.
چوارچێوەی دەوڵەتێكی چاك یان كارگێڕییەكی چاك
بۆچوون و لێكدانەوەی ئەكادیمییەكان كە گفتوگۆ‌یەكی زۆریان دەستپێكردبوو لەسەر كارەكتەرەكانی گەندەڵی كاریگەری لەسەر دژە گەندەڵی ستراتیجی زۆر و گۆڕانیان بەسەردا هات لە وڵاتە پێشكەوتووەكان و بلۆكی سۆڤیەتدا، ستراتجییەكانی دژە گەندەڵی بەرگێكی دیكەی لەبەركرد، چونكە سەردەمی ئابووری و سیاسی ئەمڕۆ جیاوازییەكی گەوەری بە خۆیەوە بینیوە بە بەراوردكردنی ساڵانی رابردوو، هەروەك سامۆیل هانتینگتۆن پێی دەڵێ سێیەم شەپۆلی گۆڕان لە جیهاندا، واتە بە دیموكراسی بوون و بەرەو پێشچوونی وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان لە جیهاندا، كەواتە ستراتیجیەتی نوێ بۆ بەرەنگار بوونەوەی گەندەڵی دەبێ هەموو ئەو گۆڕانانەی ئەم دواییەی جیهان لەبەر چاو بگیرێ. سترایجیەتی نوێ لەم وڵاتە تازە پێگەیشتوانە شێوازی تازەی بە خۆیەوە بینی لەوانە بەرنامە و ریفۆرم بۆ لەناوبردنی هەژاری، بەرنامە بۆ چەسپاندنی جێندەر، بەرنامەیەكی تر بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی خوێندەواری بۆ چاككردنی ئاستی تەندروستی و خەستەخانەكان، بە پێی راپۆرتی وڵاتانی رۆژئاوا (OECD) باوەڕیان بەوەیە، كە بۆ بەدەست هێنانی ئەو بەرنامانە پێویستیان بە بە‌شداری خەڵك هەیە، پێویستیان بە شەفافیەت و ژمێریاری توند و تۆكمە هەیە.
لەم بەشەدا كە ناوی دەوڵەتێكی باشمان هێناوە كۆمەڵێك ناواخنی لە خۆی گرتووە، دەوڵەتێكی تەندروست یان چاك چیە؟ ئەو وڵاتانە چین، كە ئەم پێناسانە دەیانگرێتەوە. دەوڵەتێكی چاك ئەوانەن كە سیاسەتێكی رەوایان هەیە بۆ خەڵك، دەوڵەتێكی چاك ئەو وڵاتانەن كە یاسای هەڵبژاردن و یاسای دەستاودەستكردنی دەسەڵات تیایدا بەرقەرار بێ، دەوڵەتێكی چاك یان تەندروست مانای بوونی ئۆپۆزسیۆنێكی چالاك و بە توانایە، دەوڵەتی چاك مانای جیاكردنەوەی حكومەت لە حیزبە لەگەڵ دەزگا چاودێرەكانی دەرەوە و ناوەوە، چالاك بن و كاریان حیسابی بكرێ، دەوڵەتی چاك مانای سەربەخۆیی دەزگا قەزاییەكانی و داڕشتنی یاسایە كە هزاری نیشتیمانی هەبێت یەكێكی ترە كە دەوڵەتێكی بەهێز و پتەو دروست دەكات. دەوڵەتێكی بەهێز وەك مەرجێكی سەرەكی دەبینرێ بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی.
گۆڕان و گەندەڵی
دەوڵەوت بیرۆكەكانی لەم تویژینەوەدا دان بەو راستیانەدا دەنێ كە ستراتیجیەتێكی باش لەوەدایە كە دەوڵەتێكی بەهێز رۆلی خۆی ببینێ، بەو هۆیەشەوە گۆڕان بەرپا دەبێت و گەندەڵیش روو لەكەمی دەكات و تەنگی پێ هەڵدەچنێ. دەوڵەت بۆ جێبەجێكردنی ئەو ستراتیجیەتە پێویستی بە ئاستێكی بەرزی دیموكراسی و كرانەوە هەیە لە رووبەڕووبوونەوەی جیهاندا. ئەجێندای رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لە 1990 باوەڕیان وایە، لە ناوبردنی گەندەڵی ستراتیجییەكانی پێویستیان بە ئەركێكی گەورەی دەوڵەت هەیە، لەم شوێنەدا ریفۆرمەكان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە كارگێڕییەكی چاك و دەوڵەتێكی تۆكمە و چەسپاو بە دەست دێت، لە هەردوو لایەنەكەدا پێویستمان بە لیبرالبوونی ئابووری و سیاسەت هەیە. كەمكردنەوەی گەندەڵی لە كەرتی گشتی پەیوەندی بە بچووكردنەوەی دەوڵەتەوە هەیە. گەندەڵی دەتوانرێ كەم بكرێتەوە ئەگەر قەوارەی دەوڵەت كەم بكرێتەوە، بەو مانایە كە دەوڵەت كار و فرمانەكانی خۆی جودا بكاتەوە، ئەویش كاتێك بە ئەنجام دەگات كە بتوانرێ سیاسەتی ئابووری لیبرال بكرێت لەم دەوڵەتە. لەلایەكی ترەوە دەوڵەتی فرە حزبی مەرجێكی تری كەمكردنەوەی گەندەڵییە، گەندەڵی كۆمەڵێك ئاستی تازەی بڕی، ئەویش ئەوە بوو وەك نەخۆشیەكى سەرەتایی كە توشی هەموو كۆمەڵگای مرۆڤایەتی دەبێ لە هەر وڵاتێكی ئەم جیهانە، هەر بۆیەش دەتوانی كاریگەری گەندەڵی لەسەر تێكدان و پچڕاندنی سیستەمى ئابووری و سیاسییەكانی دنیا ببین بە جیاوازی.
چەند مەسەلەیەكی گرنگ هەیە لە هەڵسەنگاندنی گەندەڵیدا بۆ نمونە كاریگەری رێكخراوەكانی دەرەوە چالاكییەكانیان لەسەر گەندەڵی.
ئایا وڵاتە تازە پێگەیشتووەكان فۆرمێكی جیایان هەیە لە گەندەڵی لە بەراورد كردن دا لەگەڵ وڵاتە پێشكەوتووەكان، ئەم خاڵانەی سەرەوە تێگەیشتنیان كاری گەورەی هەیە بەوەی كە ئایا ستراتیجیەتی جیهانی دەكرێ بەكار بهێنرێ بۆ هەموو وڵاتێك یان هەموو سیستەمێكی ئابووری جیهانی پێویستە ستراتیجی خۆی هەبێ لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا؟ بۆ نمونە وڵاتێكی وەك ئیكوادۆر رۆلی كۆمسیۆنی باڵای ئەو وڵاتە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی ئەركێكی گەورەی لەسەر شان بووە، مێژووی ئەو وڵاتە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سیستمەی كە درامی گەورەی لە مێژووی سیاسی ئەو وڵاتەدا دروستكرد، هەر بۆیەشە خەڵكی ئیكوادۆر راپەرینیان دەستپێكرد لە ساڵی 1997 لە دژی گەندەڵی لە ئیكوادۆر لەناو جەستەی دەوڵەتەوە دەستی پێكرد و كۆمەڵێك ستراتیجیان داڕشت وەك مەسەلەی باج سەندن و چارەسەی بەرتیلدان لەهەمان كاتدا چارەسەركردنی كارەبا كە كێشەیەكی گەورەی خەڵكی ئەو وڵاتە بوو.
لە وڵاتێكی وەك هۆنگ كۆنگ كە كۆلۆنی بەر‌یتانیا بووە جەنگی ئەم وڵاتە لەسەر گەندەڵی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1974 و سێ ستراتیجیەتی لەخۆی گرت بوو بۆ بەرەنگار بوونەوەی گەندەڵی. سەردەمێك بوو گەندەڵی گەورەترین كێشەی ئەو وڵاتە بوو، ستراتیجیەتی هۆنگ كۆنگ بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لە چەند خاڵێك خۆی دەبینییەوە، لەوانەی لێپێچینەوە لەگەندەڵەكان و دوورخستنەوەیان لە كارەكایان، چەسپاندن و چاككردنی ئاستی خوێندەواری سەرتاسەری خەڵك كارێكی زۆری كردە سەر كەمكردنەوەی گەندەڵی لە كەرتی گشتی و تایبەتدا. لە سالی 1995 دا ژمارەیەكی زۆر لەو گەندەڵانە بەندكران و لەسەر مەسەلەی تێوەگلانیان لە گەندەڵی. بۆ نمونە سەرۆكی بۆرسەی هۆنگ كۆنگ خرایە زیندانەوە هەر بۆیەش كۆمیسیۆنی باڵای دژە گەندەڵی لە هۆنگ كۆنگ بڕوا و متمانەی خەڵكی بۆ لای خۆی راكێشا. لێرەدا زۆر كەس دەپرسێ هەتا دەكرێ مۆدێلی سەركەوتووانەی هۆنگ كۆنگ بگوازرێتەوە بۆ وڵاتانی دی بەبێ گیروگرفت؟ مۆدێلی هۆنگ كۆنگ یان ستراتیجیەتی دژایەتی كردنی گەندەڵی لەم وڵاتەدا كۆمەڵێك میكانیزم بووە، لە كارەكانییەوە جێبەجێكردنیشی بەخۆیەوە بینیوە، لەهەمان كاتدا پشتیوانییەكی زۆری خەڵكی بە دەست هێناوە.
ژێد و سەرچاوەكان - Kangle,R.P., The Kautiliya Arthasastra,Part II.Bombay:University of Bombay,1972.
- Rose-Ackerman,Susan.2004. Governance and Corruption. In Global crises ,Global Solutions ,ed.B Lomborg,301-355.Cambridge,UK:Cambridge University Press.
- Iroghama P,2005.Bandits or rulers ? Source of perceived political corruption in sbu-Saharan Africa. PhD thesis. University of Taxes at Dallas,Texas School of Economics and public policy ,USA
- Olaley-Oruene T,1996.Corruption in Nigeria cultural phenomenon. Journal of financial crime,5(3)232-240
- Rose-Ackerman S,1999.Corruption and Government: causes ,Consequences and reform. New York: Cambridge University Press.
- Gould DJ,Amaro-Reye JA,1983.Corruption and policy. British Journal of Political Science,24(2):245-248
- Werlin H,1972. The root of corruption: The Ghanaian Experience. Political science quarterly,88(1)71-85
- Eze I,2005,Oba Sanjoalleges Threat to life over anti-corruption Wart. The Nigerian vanguard
- Smith ,Adam.1978 Lectures and Jurisprudence. Oxford ,Eng ,Oxford University Press
- uscaglin,Edgardo,Maria Dakolians,and William Ratcliff.1995.Judicial reform in Latin America: A framework for national development .Essay in Public Policy. stanford :Hoover institution .
-.Burkeman,O.and Norton-Taylor.(2004) The spy who couldnt keep a secret. Guardian(London)26 February,G2 pp2-3
- Global program against corruption Judicial corruption in developing countries :its causes and economic consequences ,Vienna March 2001.
- Baston, L. (2000) Sleaze: the state of Britain .London: Channel 4
- Alhaque,A (2010) Corruption in the government hospital International Journal of Pathology ,73-81 8(2) laboratories IJP.8(1) 3-
- the same ref
- BMJ Exposes WHO Corruption (Health)Epoch Time 12 July 2010
- Pakkistans Health sector does corruption lurks? Report by Transparency International incorporation with Pakistans health government
- E.G .Colin leys what is the problem with corruption Journal of modern African studies,3/2 1967.
- J .V.Abueva what are we in power for? The sociology of graft of corruption Philippines sociological review 18/3-4 July (1970) 203-208
- Vinod Pavarala, Interpreting corruption: elite perspective India (New Delhii) sage Publications (1996) 110-111
- Fareed Zakaria, The future of freedom (New York-London) WW Norton (2004)
- Peter Ward Corruption, Development of inequality (New York London)
- Kaufman,D.(2004) Governance Redux: The empirical challenge. Washington, World Bank.
- Weingast,B.R (1983) constitutions as Governance structures-The political Foundations of secure Markets Journal of institutional and theoretical economics 149:286-311
- Wrang.M (2009)Its our turn to eat a story of a Kenyan whistle blower, London , Harpercallins Publisher
- Zverkic U.(2002) corruption and anti-corruption in southern African .SADC.EV and UN
- Fukuyama, F (2011)The origin of political order Profile Books Ltd
- Langseth.P. The role of national integration system in fighting corruption ED1,staff working paper, Washington, DC: World Bank 1997
نووسەرەکان خۆیان بەرپرسیارێتی وتارەکانی خۆیان هەڵدەگرن، نەک کوردستانپۆست
